Пос

С. Ј. ԀАԊІЛОВ КЫԆІ ВӦԂІТНЫ, ԀӦԄӦРІТНЫ КАРТУПЕԈ ССРС-са ЈӦЗЈАСЛӦН ШӦРСА ԊІГА ЛЕԆАН ІН Мӧскуа 1931 во. ЈУРІНԁАЛЫԌ.

1. Мыј ԍетӧ картупеԉ овмӧслы ...............- . . . 3 2. Кущӧм переменаӧ пуктыны картупеԉ.............. 6 3. Бобӧԋаԋ-картупеԉа перемена ................... 7 4. Коԍкӧм вылӧ картупеԉ пуктӧм................... 9 5. Кыԇі мусӧ ԁӧԅӧрітны картупеԉыс улӧ............10 6. Картупеԉ улӧ мусӧ вынԍӧԁӧм....................12 7. Кујӧԁ ԁа міԋерала мувынԍӧԁанјас............... . 11 8. Кущӧм сорт картупеԉјас овлӧны.................20 9. Кыԇі унҗык картупеԉ кӧјԁыс лӧԍӧԁны............26 10. Гырыԍ-ӧ картупеԉ колӧ пуктыны................27 11. Кор ԁа кыԇі пуктыны картупеԉсӧ...............31 12. Кыԇі воӧԁны картупеԉтӧ воԇҗык................36 13. Картупеԉӧс пуктӧм бӧрас ԁӧԅӧрітӧм............41 14- Картупеԉлӧн віԍӧмјасыс..................... . 44 МЫЈ ԌЕТӦ КАРТУПЕԈ ОВМӦСЛЫ.

Картупеԉ ԍетӧ зев бур урожај. Со та куԅа лыԁпасјасыс. Мӧскуа облаԍтувса опытнӧј станціјаын 1925-26-ӧԁ воӧ гектар му вылыԍ зӧр воӧма 23 центԋер. Сіјӧс-кӧ вуҗӧԁны кормовӧј јеԃіԋіца вылӧ, лоӧ 2.800 кілограмм јеԃіԋіца. А сіјӧ војаснас гектар вылыԍ картупеԉ воӧма 267 центԋер, ԉібӧ 7.120 кілограмм кормовӧј јеԃіԋіца. Тајӧ петкӧԁлӧ, мыј картупеԉ ԍетӧ кујім мынԁа унҗык пӧтӧслунсӧ зӧр ԁорыԍ. Картупеԉ мортлы зев колана быԁмӧг. Овмӧсын сіјӧ зев унатор вылӧ мунӧ: мортлы ԍојӧм вылӧ, скӧтлы верԁас вылӧ, крахмал сетыԍ вӧчӧны, ԍпірт вӧчӧны. Торјӧн-ԋін сіјӧ ыҗыԁ пӧԉза ԍетӧ косӧԁ, зертӧм, ԋаԋ артмытӧм војасӧ. Картупеԉ мезԁӧ секі овмӧсӧс ԍојаныԍ ԁа кӧрымыԍ топалӧмыԍ, скӧтӧс сіјӧн јона поԅӧ верԁны-ԁа, ԁај аслыс мортлы јона поԅӧ ԍојны-ԁа. Меԁуна местаыс картупеԉ улын Мӧскуаса ԁа Івановскӧј облаԍтјасын. Сені картупеԉ улас местаыс кајӧ 12 процентӧԇ, а мукӧԁ рајонјасас, шуам, Меԉенковскӧј рајонын — 25%-ӧԇ ԁај унҗык-на. Ԉеԋінграԁскӧј облаԍтын картупеԉ улын лыԃԃыԍԍӧ став кӧԇа места піԍыс 9%, а Запаԁнӧј облаԍтын — 12 процентӧԇ ԁа Белоруԍԍіјаын — 10 процентӧԇ. Центраԉно-Черноԅомнӧј облаԍтын вывті-жӧ јона вӧԃітӧны картупеԉтӧ. Сы улын став кӧԇа места піыԍ 8% мынԁа. Тајӧ лыԁпасјасыс петкӧԁлӧны: тајӧ местајасас ԍіктса овмӧсын картупеԉлы ԍетӧма зев тӧԁчана места. Сӧмын вузӧс вылӧ картупеԉ еща-на мунӧ. 1927-ӧԁ вӧӧ став картупеԉ урожајԍыс муніс вузӧс вылӧ сӧмын-на 7,3%. Бӧрја војасас стаԏіԍԏіка петкӧԁлӧ, мыј картупеԉ меԁјона вӧԃітӧны, меԁуна местаыс сы улын еща муа рајонјасын. Картупеԉ ыҗыԁ урожајыԍ кынԇі бур і мукӧԁ бокјасԍаԋ мукӧԁ кӧԇајасыԍ ԍерԏі. Мі віԍталім-ԋін картупеԉлыс бура быԁмӧм јылыԍ косӧԁ, зертӧм војасӧ. Ԋаԋ кӧԇајас ԁорыԍ кутупеԉлы ещаҗык колӧ муас ваыс. Гожӧм завоԃітчігас — апреԉын ԁа мајын, кор озҗык зер ԁа косӧԁҗык каԁыс, ԋаԋ кӧԇајаслы оз тырмы муас ваыс, а картупеԉлы секі ещаҗык колӧ ваыс. Картупеԉ меԁԍасӧ быԁмӧ, чукӧртӧ ԍојанторсӧ муԍыс јуԉын ԁа августын, кор быԁлаын меԁјона зераԍӧ. Сы понԁа і картупеԉыԁ бура вермӧ быԁмынысӧ, веԍіг косӧԁ тулыса војасӧ, сіԇ-жӧ і косӧԁ арјасӧ (августӧ ԁа ԍеԋԏабрӧ). Картупеԉтӧ ԋаԋ кӧԇајас ԁорыԍ — зӧр, іԁ, шобԁі ԁорыԍ пуктӧны му вылӧ ԍорӧнҗык, сы понԁа ԋужалӧ тувсов кӧԇан-пуктыԍан каԁыс, озҗык ков вызті термаԍны пуктыԍігас. Картупеԉ воӧ ԍорӧнҗык ԋаԋ кӧԇајас ԁорыԍ, ԍеԋԏабрын гӧгӧр, кор-ԋін ԋаԋјасыԁ овлӧны чукӧртӧмаӧԍ. Сіјӧ бара-жӧ зев бур овмӧ- сыԁлы, ещаҗык уҗалыԍјасӧн унҗык местаыԍ поԅӧ чукӧртны-уҗавны картупеԉсӧ-ԁа. Сеԍԍа картупеԉ вӧԃітан му вылаԁ озҗык сещӧма быԁмыны јог турунјасыԁ, озҗык лоны кӧԇајаслы картупеԉ бӧраԁ вреԃіԏеԉјасыԁ. Картупеԉӧс пуктӧм бӧрас піԋовтӧны ԁа кымыныԍкӧ бугрітӧны (окучівајтӧны) ԉібӧ гӧрышталӧны картупеԉ раԁ костјастіыс. Сіјӧн мусӧ весалӧны јог турунјасԍыс. Сыыԍ кыԋԇі, јона ԋебԅӧ муыс і картупеԉсӧ &бӧԍтігас, гӧрӧмӧн картупеԉсӧ боԍтӧны-ԁа. Сіјӧ бара-жӧ јона віӧ јог турунсӧ. Сы понԁа картупеԉ бӧрын ԋаԋа кӧԇајас, шуам, зӧр, воӧ бурҗыка ԍу бӧрын ԁорыԍ. Картупеԉсӧ ԁӧԅӧрітігӧн щӧкыԁа мусӧ ԋебԅӧԁӧмӧн, муыс весавԍӧ јог турунјасыԍ, сіјӧн озҗык вермыны муас кутчіԍнысӧ і быԁмӧг ԍојыԍ гагјасыс. Кымын-ӧԁ еща муас јог туруныс, сымын еща лоӧ ԍојанторјыс быԁ пӧлӧс гагјасыслы. Сӧмын картупеԉыԁлӧн тӧԁчанлуныс кӧԏ і вывті ыҗыԁ став овмӧсас, сы вылӧ тырмымӧн ӧнӧԇ-на абу віԇӧԁлӧма. Картупеԉ улын муыс зев-на еща, урожајјас посԋіԁӧԍ, вузӧс вылӧ вӧԃітӧны вывті еща, картупеԉ вӧԃітӧм бурмӧԁӧм куԅа пӧшԏі ԋінӧм оз вӧчԍы. Тащӧм ԉока, омӧԉа картупеԉ вӧԃітӧм муніс сы вӧсна, мыј бӧрја каԁӧԇыс картупеԉ вӧԃітӧмсӧ нуӧԁісны сӧмын торја ас овмӧсас уҗалыԍ креԍԏана. Налӧн ԉока уҗалӧм, омӧԉ уҗалан кӧлујӧн уҗалӧм, ԃерт, ез вермыны бурмӧԁны картупеԉ вӧԃітӧмтӧ. Ӧні олӧмыс вежԍіс. Сіктса овмӧс ӧԁјӧ кутіс мунны коԉԉекԏівізаціја тујӧԁ. Вывті ӧԁјӧ котыртчалӧны колхозјас, кыптӧны совхозјас. Став пӧлӧс кӧԇајас вывті паԍкыԁа вӧԃітӧмлы воԍԍіс туј. Тајӧ ӧні гӧгӧрвоана- -ԋін быԁӧнлы. Ӧні ставыс-ԋін тӧԁӧны — сӧмын гырыԍ овмӧсјас — колхозјас ԁа совхозјас мујас вылын поԅӧ паԍкыԁа нуӧԁны уҗ машінајасӧн, тракторјасӧн, сіԇі сувтӧԁны уҗсӧ, коԁі кыпӧԁас уна пӧв ԍіктса овмӧслыԍ проԁукціјасӧ, щӧщ і картупеԉлыԍ проԁукціјасӧ.

КУЩӦМ ПЕРЕМЕНАӦ ПУКТЫНЫ КАРТУПЕԈ.

Міјан ԍіктса овмӧсын ӧнӧԇ-на јона ԉокторјӧн вӧлі кујім переменаӧн мујас уҗалӧм, коԍкӧмјассӧ ԍор гӧрӧм. Кујім переменаӧн уҗалігӧн меԁԍасӧ вӧԃітӧны ԋаԋ кӧԇајас: первој мунӧ ԍу ԉібӧ арԍа шобԁі, сы бӧрын, зӧр, іԁ ԁа тувсов шобԁі. Ԋаԋ кӧԇӧм бӧрын, кӧԏ кущӧм ԋаԋ кӧԇа оз кӧԇԍы, ԋаԋсӧ чукӧрттӧԇ мусӧ ԋӧԏі оз ԁӧԅӧрітны, сіԇікӧн арԍа кӧԇајас бӧрын муыс ԇоԋ воӧԇ оз і вӧрԅыв, ԋекущӧм ԁӧԅӧр оз і аԁԇыв, јона топалӧ ԁа коԍмӧ. Мыјӧн сеԍԍа сетыԍ ԋаԋсӧ чукӧртан, пырыԍ-пыр-жӧ чорыԁа боԍтԍӧны сіјӧ му вылас јог турунјас. Кујім переменаӧн уҗалігӧн ԋекытчӧ пуктыны сіјӧ мујас вылас пропашнӧј быԁтасјас — картупеԉ, корԋеплоԁјас ԁа с. в. Картупеԉ бӧрын муыс зев ԋебыԁ, јогтӧм, ԁај ваыс сені уна коԉӧ. Сіԇ-кӧ картупеԉ бӧрас зев бур вӧԃітны ԋаԋ. Уна воԍа (16 во чӧжԍа) опытјас полтаваса опытнӧј станціјалӧн петкӧԁлісны, мыј тувсов шобԁі быԁмӧ картупеԉ бӧрын бурҗыка став ԋаԋ кӧԇајас бӧрын ԁорыԍ. Картупеԉ бӧрын сылӧн урожајыс воӧ кујім центԋер вылӧ унҗык шобԁі, іԁ ԁа зӧр бӧрын ԁорыԍ. Сіԇ-кӧ тувсов кӧԇајасӧс бурҗык кӧԇны пропашнӧј быԁмӧгјас бӧрын — картупеԉ бӧрын, корԋеплоԁјас бӧрын. А кујім переменаӧн мујасто уҗалігӧн картупеԉ бӧрын мӧԁ вонас муыс мунӧ коԍкӧм вылӧ. Тајӧн креԍԏаԋін вӧчӧ кык пӧлӧс урон — ӧԏі-ко, картупеԉ улыԍ петӧм бур муыс ԋекущом пӧԉзатӧг еновтчыԍӧ, мӧԁкӧ, і скӧтыс сіјӧ мујас вылас олігӧн пӧтсӧ оз вермы перјынысӧ, сені скӧтыслы ԍојныс, туруныс абу тырмымӧн-ԁа. Ԃерт еԍкӧ картупеԉ бӧрын коԍкӧм вылас поԅӧ кӧԇны зӧр сора віка ԁа сіјӧн боԍтны ыҗыԁҗык пӧԉза кујім переменаӧн вӧԃітан му вылыԍ, сӧмын бара секі, віка бӧрас, ԍуыс &олӧԉҗыка быԁмӧ. Меԁым еԍкӧ віка бӧрас ԍуыслӧн урожајыс ез чін, лоӧ віка улас, ԍу улас-і ԍујны кујӧԁ. Сіԇ-кӧ, меԁым боԍтны картупеԉлыс& бур урожај, колӧ сіјӧс вӧԃітны торја переменаын. Торја пропашнӧј переменаыс вермас лоны сӧмын уна переменаӧн мујас уҗалігӧн.

БОБӦԊАԊ КАРТУПЕԈА ПЕРЕМЕНА.

Ԍојӧԁ местаын меԁбур му уҗалан переменајас тӧԁмалігӧн, міјанлы лоӧ паныԁаԍны кԉевер кӧԇӧмкӧԁ. Кԉеверыԁ бура быԁмӧ, ԁај ас бӧрас мукӧԁ кӧԇајасыслыԍ урожајсӧ соԁтӧ. Ԋечерноԅомнӧј полосаын бурҗык кӧԇны кԉевертӧ кык во кежлӧ, мӧԁ вонас сіјӧ бур урожај-на вермӧ ԍетны-ԁа. Тані ковмас лӧԍӧԁны віт перемена ԉібӧ квајт перемена. Ԍу вылӧ кԉевер кӧԇігӧн лоӧны со кущӧм переменајас: 1) вікаӧн кӧԇӧм коԍкӧм, 2) ԍу, вывтіыс кӧԇӧма бобӧԋаԋӧн, 3) бобӧԋаԋ, 4) бобӧԋаԋ, 5) картупеԉ, 6) іԁ, зӧр, кӧјԁыс вылӧ віка, аԋкыщ. ԁа мукӧԁ сещӧмтор. Тащӧм му уҗалан переменаас став муԍыс квајтӧԁ јукӧныс картупеԉ улын. Картупеԉыс пуктыԍԍӧ бобӧԋаԋ бӧрас (бобӧԋаԋ кык во вӧԃітӧм мыԍԏіыс). Бобӧԋаԋ бӧрын му вылас картупеԉсӧ пуктігӧн бобӧԋаԋ ежасӧ колӧ гӧрны арнас преԁплужԋіка * плугӧн ԁа піԋовтны. Сы пыԃԃі му уҗалыԍлы бара урожајыс картупеԉлӧн тӧԁчымӧн бурҗык воас, ԍу бӧрын пуктӧм ԁорыԍ. Ԍімбіԉејскӧј опытнӧј станціјаын, Ԋіжегороԁскӧј облаԍтын, ԍу бӧрын картупеԉыс воіс 148 центԋер гектар вылыԍ, а бобӧԋаԋ бӧрын — 190 центԋер. Сіԇ-кӧ тані бобӧԋаԋ соԁтіс урожајсӧ картупеԉлыԍ 42 центԋер гектар вылас. Поԅӧ лӧԍӧԁны і віт переменаӧн мујассӧ уҗалӧм, бобӧԋаԋсӧ зӧр улӧ кӧԇӧмӧн. Тані кӧԇајасыс со кыԇі кутасны вежлаԍны: 1) зӧр, 2) бобӧԋаԋ, 3) бобӧԋаԋ ԁа коԍкӧм, 4) ӧԅім (ԍу), 5) картупеԉ. Тащӧм віт переменанас уҗалігӧн картупеԉыс пуктыԍԍӧ ԍу бӧрын, бобӧԋаԋ боԍтӧм мыԍԏі ԁа кԉевер ежасӧ гӧрӧм мыԍт-і во бӧрын. Таԇі квајт переменаӧн ԁа віт переменаӧн уҗалігӧн, бобӧԋаԋыс мӧԁ вонас боԍтԍыԍӧ (ыщкыԍԍӧ) сӧмын ӧтчыԁ ԁа јуԋӧԇ скӧтӧс кԉевер ежа вылас леԇлӧны. Турунӧс меԍԏітӧм бӧрын кԉевер ежасӧ гӧрӧны кӧԍкӧм улӧ ԁа арнас сетчӧ кӧԇӧны ԍу ԉібӧ арԍа шобԁі. Поԅӧ нӧшта інԁыны ԍіԅім переменаӧн уҗалӧм, іԁ вылас, ԉібӧ зӧр вылас бобӧԋаԋ кӧԇӧмӧн: 1) вікаӧн

• Преԁплужԋікыс — ыҗыԁ амыԍ воԇвылас вылынҗык мӧԁ ічӧԏік амыԍ коԃ. Сіјӧ воԇвылас куԉӧ ежасӧ ԁа пӧрӧԁӧ бӧрӧзԁаӧ, а ыҗыԁ гӧрнас гӧрыштӧм муыс тыртӧ.

коԇӧм коԍкӧм, 2) ӧԅім (ԍу, ԉібӧ арԍа шобԁі), 3) картупеԉ, 4) зӧр, іԁ, бобӧԋаԋ на вылӧ кӧԇӧмӧн, 5) бобӧԋаԋ, 6) бобӧԋаԋ, 7) зӧр ԉібӧ іԁ. Тані картупеԉыс пуктыԍԍӧ ԍу бӧрын, бобӧԋаԋ бӧрас кујім во мыԍԏі, ԁа сы понԁа бобӧԋаԋыс картупеԉ урожајсӧ оз-ԋін сещӧм тӧԁчымӧн соԁты. Таԇі мујас уҗалігӧн, колхоз-кӧ, ԉібӧ совхоз ылын кӧрттујјасԍаԋ ԉібӧ крахмал вӧчан завоԁԍаԋ, ԍіԅімӧԁ переменаас поԅӧ кӧԇны шабԁі,а картупеԉсӧ поԅӧ верԁны скӧтлы. Поԅӧ веԍкыԁа шуны: бобӧԋаԋ вӧԃітігӧн, переменајасас став кӧԇајасыслӧн, сіԇ-жӧ картупеԉлӧн урожајыс ыҗыԁҗык воӧ.

КОԌКӦМ ВЫЛӦ КАРТУПЕԈ ПУКТӦМ.

Еща муа рајонјасын, торјӧн-ԋін карјас гӧгӧр, кӧні гожӧмын поԅӧ інавны картупеԉтӧ, сіјӧс кӧԇӧны торја переменаӧ кыԋԇі і коԍкӧмӧ. Таԇнассӧ, ԋоԉ переменаӧн уҗалігӧн картупеԉ улын лоӧ кык перемена, ԉібӧ җын муыс. Сӧмын секі скӧтлы кӧрымыс ещаҗык лоӧ овмӧсын, кӧԍкӧмас зӧр сора віка пыԃԃі, бобӧԋаԋ пыԃԃі ԉібӧ мукӧԁ пӧлӧс турун кӧԇа пыԃԃі картупеԉ лоӧ-ԁа. Коԍкӧм вылӧ колӧ пуктыны воԇ пуктана регыԁ воыԍ сорт картупеԉ, шуам, Епікур, Бермонт ԁа мукӧԁ сещӧм сортјас. Кымын воԇ воас картупеԉыс ԁа воԇҗык лоӧ боԍтӧма сіјӧс коԍкӧм вылыԍ, сымын унҗык каԁыс лоӧ ԍусӧ кӧԇтӧԇыс, мусӧ піԋӧвтны-ԁӧԅӧрітны. Кымын ԁыр муыс олас коԍкӧмас, сымын бур лоӧ ԍуыслӧн урожајыс. Картупеԉ улӧ лӧԍӧԁӧм коԍкӧмсӧ колӧ кыԇ поԅӧ воԇҗык арнас гӧрны ԁа арԍа гӧрӧм вылас петкӧԁны кујӧԁ 180 кымын центԋер гектар вылӧ. Картупеԉ муыԍ боԍтӧ уна вын, ԁа картупеԉ бӧрас сеԍԍа ԍу урожаыс ічӧтҗык воӧ тыртӧм коԍкӧм бӧрын ԁорыԍ. Сӧмын картупеԉыс воӧм ыҗыԁ ԁокоԁыс вештас тајӧс соԁтӧԁӧн. Мӧскуаса опытнӧј станціјаын коԍкӧм вылӧ пуктӧм картупеԉ, ԍетӧма 102 1/2 центԋер гектарыԍ ԁа картупеԉ бӧрас ԍуыс воӧма — 18 1/2 центԋер. Тыртӧм коԍкӧм бӧрын војԁӧрсӧ ԍуыс волӧма сӧмын кујім центԋерӧн унҗык. Креԍԏана гектар вылыԍ ԍусӧ чукӧртӧны 9 центԋер. Сіԇ-кӧ, опытнӧј станціјаын мусӧ бура ԁа ԉучкі ԁӧԅӧрітӧмӧн коԍкӧмыс ԍетӧма ԍу урожајсӧ кык пӧв унҗык креԍԏаналӧн ԍорја коԍкӧм ԁорыԍ ԁај сыыԍ кынԇі-на со мынԁа картупеԉ воӧма.

КЫԆІ МУСӦ ԀӦԄӦРІТНЫ КАРТУПЕԈЫС УЛӦ.

Уна переменаӧн, шуам, кӧԏ ԋоԉ переменаӧн му уҗалігӧн-кӧ картупеԉыс пуктыԍԍӧ торја перемена вылӧ ԍу бӧрын, ԉібӧ пуктыԍԍӧ-кӧ картупеԉыс коԍкӧмӧ, мусӧ картупеԉ улас секі колӧ завоԃітны ԁӧԅӧрітнысӧ воԇҗык арнас, меԁбур — пырыԍпыр-жӧ ԍусӧ ԉібӧ іԁ-зӧрсӧ чукӧртӧмыс бӧрын. Воԇ мусӧ гӧрӧмыс јона соԁтӧ картупеԉыслыԍ урожајсӧ ԋечерноԅомнӧј полосаын. Арнас мусӧ ԁӧԅӧрітны поԅӧ кык ногӧн: ԉібӧ ԋаԋјассӧ сетыԍ чукӧртӧм бӧрас пыр-жӧ петкӧԁны сетчӧ кујӧԁ ԁа пыԁіа гӧрны, ԉібӧ, мукӧԁ уҗјас-кӧ таԉалӧны ԁа каԁыс абу тырмымӧн, піԋовтны лушщітны іԇас поԁсӧ ԃіскӧвӧј агасӧн, ԋоԉ амыԍа шабалатӧм плугјӧн ԉібӧ прӧстӧј плугјӧн, сӧмын ԉапкыԁа 5-7 саԋԏіметр суԁта. Лушщітӧмнас ԋебԅӧ муыс ԉапкыԃіка ԁа ԋещ- кыԍԍоны јог турунјасыс, іԇас поԁјыс-ԁа. А плугнас пыԁытіыс та бӧрын горны поԅӧ арнас, ԍеԋԏабр-окԏабр гӧгӧрјасӧ. Воԇ гӧрӧмнас муас ваыс унҗык лоӧ ԁај выныс јонҗыка чукӧрмӧ муас, кык-кујім тӧлыԍнас арнаԁ іԇас, јог турунјасыс сіԇ-жӧ і кујӧԁыс уԃітасны сіԍмынысӧ-ԁа. Арнас гӧрӧм кежԍыс піновттӧгыс і коԉӧны тӧв кежлас мусӧ. Бутыԉіцкӧј опытнӧј му вылын (важ Влаԃімірскӧј губ.) ԋаԋсӧ чукӧртӧм бӧрас, гожӧм помнас мусӧ лушщітлісны, а арнас пыԁӧ плугјӧн горлісны. Тулыснас сіјӧс піԋовтӧны вӧлі ԁа бара гӧрӧны, меԁым тӧвбыԁӧн пукԍӧм-топалӧм мусӧ ԋебԅӧԁны. Лушщітӧмнас, арнас ԁа тулыснас гӧрӧмнас кујім воӧн шӧркоԃԃем урожајыс картупеԉлӧн вӧлі воӧма 150 центԋер гектарыԍ, а тулыснас гӧрӧмӧн ԁа пуктыԍтӧԇыс мӧԁыԍ гӧрӧмӧн картупеԉыс вӧлӧм воӧ гектар вывԍыс сӧмын-ԋін 137 центԋер, 13 центԋерӧн ещаҗык вонас. Тащӧмтор-жӧ петкӧԁліс і Ԍімбіԉејскӧј опытнӧј станціја (Ԋіжегороԁскӧј крајын). Тані воԇ арнас гӧрӧмӧн гектар вылыԍ вӧлі воӧ 150 центԋер, ԍор арнас гӧрӧмӧн — 133 центԋер, а тулыснас гӧрӧмӧн — 132 центԋер. Сіԇ-кӧ, воԇ арнас гӧрӧмыс соԁтіс картупеԉлыԍ урожајсӧ 17 центԋер гектар вылӧ. Тані-жӧ тыԁовтчіс, мыј ԍор арнас ӧтчыԁ гӧрӧмыс тулыснас гӧрӧмыс ԍерԏі картупеԉлыԍ урожајсӧ пӧшті оз соԁты. Сы понԁа ԋечерноԅомнӧј полосаын картупеԉ улӧ мусӧ колӧ гӧрны арнас кыԇ поԅӧ воԇҗык. Бобӧԋаԋа переменајасӧн му уҗалігӧн, кор картупеԉыс мунӧ бобӧԋаԋ бӧрас, бобӧԋаԋ ежасӧ быԏ-ԋін колӧ гӧрны арнас, ԁај воԇҗык, меԁым бобӧԋаԋ ежа- ыс, вужјыс уԃітіс сіԍмынысӧ арнас-жӧ. Торјӧн-ԋін колӧ гӧрны воԇҗык, кык воԍа бобӧԋаԋ-кӧ вӧлі му вылас. Картупеԉыԁ-ӧԁ бура быԁмӧ сӧмын ԋебыԁ, бура ԁӧԅӧрітӧм му вылӧ. Бобӧԋаԋ ежатӧ сіԇ-кӧ колӧ ԇікӧԇ бырӧԁны. Бобоԋаԋ ежасӧ поԅӧ бырӧԁны ԉібо бура гӧрӧмӧн ԉібӧ ежасӧ лушщітӧмӧн ԁа сы бӧрын җуҗыԁа гӧрӧмӧн. Бура ԁа җуҗыԁа поԅӧ гӧрны бобӧԋаԋ ежаа мутӧ Сакка плугјӧн преԁплужԋік ежа боԍтыԍӧн. Ежа боԍтыԍыс куԉӧ ежасӧ 4 1/2-5 саԋԏіметр кыза ԁа леԇӧ бӧрӧзԁаас, а улысса пластсӧ &глугјыс кокԋіԁа ԁа бура ԋебԅӧԁӧ ԁа ԋебыԁ мунас тыртӧ бӧрӧзԁаас путкыԉтӧм ежасӧ. Муыс сеԍԍа лоӧ шыԉыԁ посԋіԃік шыԁӧса коԃ. Овмӧсын-кӧ ежа боԍтыԍӧн плугјыс абу, вежон војԁӧр гӧртӧԇыс мусӧ колӧ лушщітны саԋԏіметр 6 кымын суԁта. Лушщітнысӧ колӧ четырохԉемешԋікӧн, ранԁаԉӧн ԉібӧ пружінаа агасӧн. Лушщітӧм муыԁ сеԍԍа зев бура гӧрԍӧ прӧстӧј плугјӧн, пластыс крӧшітчӧ, муыс зев бура ԋебԅӧ. Он-кӧ војԁӧр лушщіт бобӧԋаԋ ежаа мутӧ, прӧстој (ежа боԍтыԍтӧг) плугјӧн гӧрӧмӧн муыс оз ло сещӧм бур ԁа ежасӧ бырӧԁны ԁыр лоӧ ԃісковӧј агасӧн, ԁај муыс сеԍԍа јона бусмӧ.

КАРТУПЕԈ УЛӦ МУСӦ ВЫНԌӦԀӦМ.

Картупеԉ боԍтӧ муԍыс вынсӧ јона унҗык ԋаԋјас ԁорыԍ. Гектарыԍ 120 центԋер картупеԉ боԍтӧ муыԍ 66 кілограмм азот, 30 1/2 кілограмм фосфорнӧј кіслота, 140 кілограмм каԉіј. А 15 центԋер зӧр 30 центԋер іԇаснас гектарыԍ боԍтӧ 47 кілограмм азот, 23 кілограмм фосфор кіслота, 55 кілограмм каԉіј. Сіԇ-кӧ картупеԉ урожај торјӧн-ԋін уна боԍтӧ муыԍ каԉіј; зӧр ԁорыԍ картупеԉлы каԉіјыс колӧ кујім пӧв унҗык. Сы понԁа картупеԉ улӧ колӧ петкӧԁны оз сӧмын азот ԁа фосфор, но і каԉіј. Картупеԉлӧн урожајыс лоӧ ыҗыԁҗык, сы улӧ-кӧ лоӧ петкӧԁӧма кујӧԁ, ԉібӧ міԋерала мувынԍӧԁанјас. Торјӧн-ԋін бур вынԍӧԁны міԋерала мувынԍӧԁанјасӧн лыаа мујас, кујӧԁыс сетыԍ ӧԁјӧ сотчӧ-коԍмӧ-ԁа. Кујӧԁ. Картупеԉ улӧ меԁбур лоӧ скӧт кујӧԁ. Кујӧԁыԁ јона соԁтӧ картупеԉлыԍ урожајсӧ. Ԋечерноԅомнӧј полосаын уна опытнӧј станціјајасын вӧчавлісны картупеԉ улӧ кујӧԁ петкӧԁӧмӧн опытјас. Тыԁовтчіс, мыј кујӧԁтӧ колӧ картупеԉ улӧ петкӧԁны 180 центԋер гектар вылӧ. Лыаа местаын картупеԉ вӧԃітан опытнӧј му вылын вӧчавлісны опытјас. Петкӧԁлісны кујӧԁсӧ картупеԉ улас во војԁӧр ԁај картупеԉ пуктігас. Тајӧ опытјасыс со мыј петкӧԁлісны: картупеԉсӧ пуктытӧԇыс во војԁӧр кујӧԁсӧ кытчӧ вӧлі петкӧԁӧма (картупеԉӧԇ кӧԇа улас-на), картупеԉ урожајыс соԁіс гектар вылӧ 105 центԋер, картупеԉ улас кујӧԁсӧ кытчӧ вӧлі пекӧԁлӧма, урожајыс картупеԉлӧн соԁіс 153 центԋер гектарԍыс. Сіԇ-кӧ, картупеԉ улӧ кујӧԁсӧ ԍујӧм му вылас урожајыс воіс картупеԉлӧн 48 центԋерӧн унҗык гектар вылас во војԁӧр кујӧԁсӧ петкӧԁӧм местаӧ ԁорыԍ. Ԍу улӧ кујӧԁсӧ петкӧԁӧм местаас ԍуыс воіс 5 1/2 центԋер унҗык. Центԋер ԍусӧ-кӧ артавны 6 шајтӧн, кујӧԁыс соԁтіс урожајсӧ ԍуыслыԍ 33 шајт ԁон вылӧ. А карту- пеԉ улас кујӧԁалӧм местаԍыс-кӧ 48 центԋер унҗык воӧм картупеԉсӧ артавны 1 шајт ԁа 80 урӧн центԋер, лоӧ 86 шајт ԁа 80 ур. Сіԇ-кӧ картупеԉ улас кујӧԁсӧ петкӧԁӧмыс ԍетӧ ԉішнӧј (унҗык) ԁокоԁ 53 шајт ԁа 40 ур ԁон гектар вылыԍ. Картупеԉ улӧ ԋечерноԅомнӧј полосаын кујӧԁсӧ бурҗык петкӧԁны арын, поԅӧ, ԃерт, петкӧԁны тулыснас, тӧлын-і. Картупеԉ улӧ міԋерала мувынԍӧԁанјас. Абу-ӧԁ став муыс ӧткоԃ вына, абу быԁлаын ӧтмынԁа став пӧлӧс ԍојанторјасыс кӧԇа-пуктасјаслы. Ԋечерноԅомнӧј полосаын ԍојӧԁҗык (сугԉіԋістӧј) мујасӧ меԁԍасӧ колӧ азот, фосфор. Каԉіјыс сені тырмымӧнҗык, Лыааҗык (супесчаннӧј) мујасӧ ԁа лыаа мујасӧ меԁвојԁӧр колӧ азот, сеԍԍа каԉіј. Тані бара фосфор тырмымӧнҗык. Ԍӧԁ муа местајасӧ (черноԅом вылӧ) меԁтӧԁчана вынԍӧԁаныс — фосфорно-кіслӧј мувынԍӧԁанјас, сеԍԍа азота мувынԍӧԁанјас, сы бӧрын вӧԉісԏі каԉіја мувынԍӧԁанјас. Каԉіја ԁа азота мувынԍӧԁанјасӧн вынԍӧԁӧм лыаа мујас вылын картупеԉлӧн урожајыс јона ыҗыԁҗык воӧ, кӧԏ і торјӧн тајӧјасӧн мусӧ вынԍӧԁан. Кык пӧлӧс мувынԍӧԁанјасӧн (шуам азотӧн ԁа каԉіјӧн, каԉіјӧн ԁа фосфорӧн) вынԍӧԁӧм му вылӧ картупеԉлӧн урожајыс воӧ ічӧтҗык, кујімнан пӧлӧс мувынԍӧԁанјаснас ӧтпырјӧ вынԍӧԁӧм ԁорыԍ. Бутыԉіцскӧј опытнӧј му вылын ԉупін (турун) бӧрын картупеԉ урожајыс воӧма 149 центԋер гектар вылыԍ, а ԉупін бӧрын ԁа нӧшта фосфорнӧј пыԅӧн вынԍӧԁӧмӧн воӧма-ԋін 160 центԋер. Соԁӧма фосфорнӧј пыԅнас вынԍӧԁӧм понԁаыс 11 центԋер гектар вылӧ. Ԉупін бӧрын ԁа нӧшта каԉіја соԉӧн вынԍӧԁӧмӧн воӧма картупеԉыс 219 центԋер. Соԁӧма-ԋін каԉіја соԉнас вынԍӧԁӧмыс понԁа 70 центԋер картупеԉ гектар вылӧ. Тајӧ віԁлӧгыс петкӧԁлӧ, мыј лыаа мујас вылын картупеԉыслыԍ урожајсӧ каԉіја мувынԍӧԁанјас јонҗыка соԁтӧны фосфорнӧј пыԅ ԁорыԍ. Креԍԏана мујас вылын важ Разанскӧј губерԋа улын, 1927 ԁа 1928 војасӧ вӧчлісны віԁлӧгјас суперфосфатӧн картупеԉ улӧ мујассӧ вынԍӧԁӧмӧн. Ӧԏі суперфосфатыс соԁтӧма картупеԉыслыԍ урожајсӧ ԍојӧԁҗык ԁа лыааҗык мујас вылын 20-22 центԋер гектар вылӧ, а ԍӧԁ му вылын 25-27 центԋер гектар вылӧ. Картупеԉ улӧ суперфофатӧн мусӧ вынԍӧԁӧмыс ԍетіс чістӧј ԁокоԁ 25 шајт. Каԉіјнӧј соԉӧн картупеԉ улӧ мусӧ вынԍӧԁӧмӧн картупеԉыслӧн урожајыс шӧркоԃԃема соԁіс лыааҗык му вылын 17 центԋер, ԍојӧԁҗык му вылын — 10 центԋер ԁа җын, а ԍӧԁ му вылын — 12 центԋер гектар вылӧ. А суперфосфат ԁа каԉіја соԉ ӧԏілаын соԁтісны урожајсӧ 26-30 центԋер. Став пӧлӧс міԋерала мувынԍӧԁанјасыс — суперфосфат, каԉіјнӧј соԉ ԁа ԍерно-кіслӧј аммоԋіј урожајсӧ нӧшта јона соԁтісны: лыааҗык му вылын 46 центԋер, ԍојӧԁҗык му вылын 50 центԋер ԁа ԍӧԁ му вылын 97 центԋер гектарыԍ, ԉібӧ 36-ԍаԋ 50 процентӧԇ став урожајԍыс. 1926-ӧԁ воӧ Татарскӧј респубԉікаын вӧчалісны зев уна віԁлӧгјас картупеԉ улӧ міԋерала мувынԍӧԁанјас ԍујӧмӧн. Тајӧ віԁлӧгјасыс со мыј петкӧԁлісны: вынԍӧԁтӧм му вылыԍ воӧма картупеԉ урожајыс 70 центԋер гектарыԍ, 100 центԋер кујӧԁӧн вынԍӧԁӧм му вылыԍ — 113 центԋер картупеԉ, став пӧлӧс міԋерала мувынԍӧԁанјасӧн вынԍӧԁӧм му вылыс — 116 центԋер ԁа җын картупеԉ. Сіԇ-кӧ, став пӧлӧс міԋерала мувынԍӧԁанјасӧн вынԍӧԁӧм му вылыԍ картупеԉ урожајыс воіс 36 центԋер ԁа җын унҗык гектарԍыс ԋінӧмӧн вынԍӧԁтӧм му вылыԍ ԍерԏі. Артавны-кӧ картупеԉыслыԍ ԁонсӧ 1 шајтӧн ԁа 80 урӧн центԋер, міԋерала мувынԍӧԁанјас соԁтісны картупеԉлыԍ урожајсӧ 65 шајт вылӧ ԁорыԍ унҗык, а мувынԍӧԁанјасыс сулалісны сӧмын 27 шајт. Воіс чістӧј ԁокоԁ ԋеԉамын кымын шајт. Вӧліны віԁлӧгјасыс міԋерала мувыԍӧԁанјасӧн бӧрја војаснас і Мӧскуаса облаԍтын. Тані віԁлӧгјасыс міԋерала мувынԍӧԁанјаснас сіԇ-жӧ соԁтісны картупеԉыслыԍ урожајсӧ лыааҗык ԁај ԍојӧԁҗык мујас вылас. Туласа опытнӧј му вылын ԍојӧԁҗык места вылын став пӧлӧс міԋерала мувынԍӧԁанјас соԁтісны картупеԉ урожајсӧ 34 центԋер гектар вылӧ. Мӧскуаувса пруԁнӧј опытнӧј му вылын, ԍојӧԁҗык местаын-жӧ, соԁіс картупеԉ урожајыс 31 центԋер вылӧ. Міԋерала мувынԍӧԁанјастӧ гектар вылӧ колӧ ԍујны со мыјԁаӧн: кујім центԋер ԁа җын суперфосфат ԉібӧ ԍіԅім центԋер фосфоріт пыԅ; центԋерӧн җынјӧн каԉіјнӧј соԉ, ԉібӧ кујім центԋер 15 процента ԍіԉвіԋіт ԁа центԋерӧн җынјӧн ԍерно-кіслӧј аммоԋіј. Картупеԉ улӧ тајӧ став ԍікас міԋерала мувынԍӧԁанјасӧн (суперфосфат ԉібӧ фосфор пыԅ, каԉіјнӧј соԉ ԉібӧ ԍіԉвіԋіт ԁа ԍернокіслӧј аммоԋіј) вынԍӧԁӧмыс сувтӧ 27 шајт гектар вылӧ, мувынԍӧԁанјассӧ склаԁԍыс вајӧм ԁонсӧ артавтӧг. КУЈӦԀ ԀА МІԊЕРАЛА МУВЫНСӦԀАНЈАС.

Картупеԉ улӧ поԅӧ петкӧԁны кујӧԁтӧ ӧтнассӧ, ԉібӧ міԋерала мувынԍӧԁанјаскӧԁ ӧтвыв. Став пӧлӧс міԋерала мувынԍӧԁанјасӧн картупеԉ улӧ мутӧ вынԍӧԁгӧн (фосфорно-кіслӧј, каԉіја ԁа азота мувынԍӧԁанјасӧн) картупеԉ урожајыԁ воӧ кујӧԁӧн вынԍӧԁӧм бӧрын коԃа-жӧ. Сіԇ-кӧ, став пӧлӧс мувынԍӧԁанјасыԁ вежӧны кујӧԁтӧ. Мӧскуа берԁын опытнӧј му вылын 180 центԋер кујӧԁ петкӧԁӧм бӧрын картупеԉлӧн урожајыс воіс гектарыԍ 133 центԋер, а став пӧлӧс міԋерала мувынԍӧԁанјас ԍујӧм бӧрын гектар му вывсыс воіс 127 центԋер картупеԉ, Міԋерала мувынԍӧԁанјасыԁ сӧмын 6 центԋер быԁ гектарыԍ ещаҗык картупеԉ уроҗајсӧ ԍетісны кујӧԁ ԁорыԍ. Мӧскуа берԁын-жӧ мӧԁ опытнӧј му вылын 180 центԋер кујӧԁ бӧрын воіс картупеԉыс 161 центԋер, а став пӧлӧс міԋерала мувынԍӧԁанјас бӧрын — 158 центԋер гектарыԍ, ԉібӧ 3 центԋерӧн сӧмын ещаҗыкыс. Сіјӧ-жӧ опытнӧј му вылас 180 центԋер кујӧԁ ԁа став пӧлӧс міԋерала мувынԍӧԁанјасыс ӧтвыв сетісны урожајсӧ 360 центԋер кујӧԁ мынԁа-жӧ гектарыԍ. Сіԇ-кӧ картупеԉ улӧ җын кујӧԁсӧ поԅӧ вежны міԋерала мувынԍӧԁанјасӧн. Трунԁа — мувынԍӧԁан-жӧ. Овлӧны ԋіща ԋурјас ԁај ԋіщтӧм, васӧԁ ԋурјас. Ԋіща ԋурјасын трунԁаыс вылітіыс ԋіща-на, абу-на ԋіщыс уԃітӧма ԉучкі сіԍмынысӧ-ԁа. Сіјӧ ԋіщыс вывті бур скӧт оланінтӧ (карта, гіԁ) воԉсавны, кујӧԁ васӧ јона јуӧ-ԁа, оз леԇ бокӧ кујӧԁ васӧ пышјынысӧ-ԁа. Васӧԁ ԋурјасса трунԁаас унҗык зӧла ԁа озҗык трунԁа коԃаыԁ васӧ ју. Кыкнан ԍікас трунԁаас ем уна азот. Ԋіща трунԁаыԍ кӧԇаыԁ азотсӧ регыԁҗык вермӧ боԍтнысӧ. Мӧскуа берԁса опытнӧј му вылын віԁлалісны, кыԇі соԁтӧны урожајсӧ картупеԉлыԍ ԋіща трунԁа ԁа віԇвыв трунԁа. Кыкнан пӧлӧс трунԁасӧ вӧлі ԁаԍтӧма, лӧԍӧԁӧма му вылас кыскавтӧԇ во војԁӧр — течӧма чукӧрјасӧн ԁа кіԍкалӧма ваӧн. Арнас трунԁа чукӧрјассӧ вӧлі выԉ пӧв течӧма. Тулыснас кыскалісны му вылӧ ԁај гӧрісны. Віԇвывса трунԁаӧн вынԍӧԁӧм местаыԍ картупеԉлӧн урожајыс воіс 102 центԋер, а ԋіща трунԁаӧн вынԍӧԁӧм местаыԍ 119 центԋер. Меԁым кујӧԁыԁ бурҗык, вынаҗык лоӧ, колӧ скӧт оланінтӧ ԋіща трунԁанас воԉсавны. Тајӧ воԉӧсыс бур сіјӧн, кујӧԁԍыс газӧн петан амміаксӧ оз леԇ пышјынысӧ-ԁа. Сы вӧсна і ԋіща торфӧн воԉсалӧм кујӧԁыԁ бурҗык іԇасӧн воԉсалӧм кујӧԁ ԁорԍыԁ. Опытнӧј му вылын іԇас вӧԉӧса кујӧԁ вылӧ картупеԉыс быԁміс 145 центԋер, а ԋіща трунԁа воԉӧса кујӧԁ вылӧ 177 центԋер гектарӧ. Ԋіща трунԁа воԉӧс соԁтіс картупеԉ урожајсӧ 32 центԋер гектарӧ. Картупеԉ улӧ зев-жӧ бур мувынԍӧԁантор — компост віԇвывса трунԁаыԍ. Компостсӧ лӧԍӧԁігӧн трунԁа ԁінас соԁтыԍӧ ԉібӧ іԅвеԍԏ, ԉібӧ пӧім. Пӧім. Зев-жӧ бур мувынԍӧԁантор і пач пӧім. Кӧтаԍлытӧм поімын ем 9-10 кымын процент каԉіј, 3-4 процент фосфор ԁа уна іԅвеԍԏ. Сіԇ-кӧ, пӧім абу куш сӧмын каԉіја мувынԍӧԁантор, а поԅӧ шуны і фосфорно-кіслӧј мувынԍӧԁанторјӧн. Картупеԉ улӧ пӧімсӧ колӧ петкӧԁны 10 кымын центԋер гектар улӧ. Новозыпковскӧј опытнӧј станціјаын картупеԉ улӧ петкӧԁӧм кујім центԋер каԉіја соԉ соԁтіс картупеԉыслыԍ урожајсӧ 19 центԋер, а 12 центԋер пӧім соԁтіс урожајсӧ 33 центԋер гектар вылӧ. Сіԇ-кӧ, пӧім јонҗыка картупеԉ урожајсӧ соԁтӧ каԉіја мувыԍӧԁан ԁорыԍ. Носовскӧј опытнӧј станціјаын ӧкмыс центԋер пу пӧім соԁтіс картупеԉлыԍ урожајсӧ 45 центԋер гектар вылӧ. Тајӧ віԁлӧгас пӧімсӧ вӧлі разӧԁӧма му вылас ԁај быԁ пуктан картупеԉ улӧ кіԍтӧма ԍојан паԋ мынԁа. Бутыԉіцкӧј опытнӧј му вылын (важ Влаԃімірскӧј губерԋаын) картупеԉ улӧ петкӧԁӧм 12 центԋер пӧім соԁтіс урожајсӧ картупеԉыслыԍ 18 центԋер ԁа җын гектар вылӧ. Сені-жӧ вӧлі віԁлӧг ԉупінӧн ԁа пӧімӧн ӧтвыв мусӧ вынԍӧԁӧмӧн. Пӧімсӧ ԉупіныскӧԁ (ԉупінсӧ кӧԇӧма вӧлі кујӧԁ пыԃԃі) щӧщ вӧлі гӧрӧма. Пӧімӧн ԁа ԉупінӧн вынԍӧԁӧм понԁа картупеԉлӧн урожај лоі ыҗыԁҗык 33 центԋерӧн гектарас. А вот пӧім, ԉупін ԁа фосфор пыԅ соԁтісны-ԋін картупеԉ урожајсӧ 51 центԋер мынԁа гектар вылӧ. Сіԇ-кӧ, пӧімлӧн выныс ыҗыԁҗык, кор муын тырмымӧн азота мувынԍӧԁанјасыс кӧԏ сіјӧс (азотсӧ) і ԉупінӧн ԍујӧма муас. Іԅвеԍԏ ԁа картупеԉ. Міјан Сојузын јона паԍкыԁа ӧні іԅвесткаалӧны вӧԃітан мујассӧ. Сы понԁа колӧ тӧԁны картупеԉ јылыԍ ԍорԋітігӧн, соԁӧ-ӧ, соԁӧ-кӧ, јона-ӧ соԁӧ картупеԉлӧн урожајыс мусӧ іԅвесткаалӧм понԁа. Мӧскуа облаԍтувса опытнӧј станціјаса опытнӧј му вылын вӧчлісны віԁлӧгјас омӧԉік ԁај јона кујӧԁа мес- тајас вылын картупеԉ улӧ іԅвестка ԍујӧмӧн. Віԁлӧгјасыс со мыј петкӧԁлісны: Вынԍӧԁтӧм му вылас воіс картупеԉыс 145 центԋер ԁа җын, а іԅвесткаалӧм му вылас — 138 центԋер ԁа җын гектарыԍ. Іԅвесткаалӧм му вылас 6 центԋерӧн гектар вылӧ ещаҗык картупеԉ урожајыс воіс. А мӧԁ участок вылын 160 центԋер кујӧԁ вылӧ картупеԉ урожај воіс 206 центԋер ԁа җын, а сымԁа-жӧ кујӧԁ вылӧ ԁа нӧшта іԅвестка соԁтӧмӧн воіс-ԋін картупеԉ урожајыс 238 центԋер гектарыԍ, ԉібӧ 31 центԋер ԁа җын вылӧ унҗык. Сіԇ-кӧ кујӧԁа бур мујас іԅвесткујтӧмнас вајӧны картупеԉлыԍ гырыԍҗык урожај. Меԁбур іԅвесткатӧ ԍујны ԍу улӧ, коԍкӧмӧ. Ԍу улӧ сіјӧс ԍујігӧн, ԋоԉ переменаӧн-кӧ мујасыс уҗавԍӧны, картупеԉыс іԅвестка бӧрас лоӧ мӧԁ кӧԇа-ԋін, а картупеԉсӧ бобӧԋаԋ бӧрын вӧԃітан квајт ԁа ԍіԅім переменаӧн-кӧ мујасыс уҗавԍӧны, картупеԉыс іԅвестка бӧрас лоӧ вітӧԁ ԁа квајтӧԁ војасас. Тані картупеԉыԁлӧн, ԁыр мыԍԏі-ԋін іԅвестка бӧраԁ мунӧ-ԁа, оз-ԋін урожајыс чін мусӧ іԅвесткаавлӧм понԁаыс. Секі іԅвестка вылас кутасны мунны ԍу, зӧр, бобӧԋаԋ. А најӧ іԅвесткаалӧм му вылаԁ јона бурҗыка быԁмӧны. Картупеԉтӧ оз ков іԅвестка улаԁ пуктыны нӧшта і сы понԁа, вермас секі парша віԍӧмӧн картупеԉыс віԍмыны-ԁа. Кымын унҗык кӧԇа сајӧ іԅвестка бӧрын картупеԉтӧ пуктан, сымын бур.

КУЩӦМ СОРТ КАРТУПЕԈЈАС ОВЛӦНЫ.

Кӧні јонҗыка вӧԃітӧны картупеԉсӧ, бӧрја 3-4 вонас лоі тӧԁмалӧма, кущӧм картупеԉ кӧјԁысјас пуктӧны креԍԏана асланыс мујас вылӧ. Вӧлӧм-кӧ креԍта- наыԁ вӧԃітӧны зев омӧԉ картупеԉ. Тӧԁмалӧм 100.000 гектар картупеԉ улыԍ сӧмын 2.500 гектар ԍуріс бур сорта картупеԉӧн. Сӧмын кык процент ԁа җын картупеԉ улын бур сорт кӧјԁысјасӧн пуктӧма, а став мукӧԁ местаас вӧԃітӧны сорӧн јывмӧм * сорт картупеԉјас. Тащӧм картупеԉыслӧн кракмалыс еща, сӧмын 15-16%, а мукӧԁ ԁырјіыс сыыԍ-на еща, летчывлӧ 11 -12%-ӧԇ. Сеԍԍа јывмӧм сортјаса сора картупеԉлӧн урожајыс вывті ічӧт. Торја сортјассӧ сорӧмыс омӧԉ нӧшта і сіјӧн, оз ӧԏі каԁӧ ставыс воны-ԁа — ԍојан ԁа скӧтлы верԁан сорта картупеԉјасыс воӧны ӧԁјӧҗык завоԁса картупеԉ сортјас ԁорыԍ. Сора сорта картупеԉјас пыщкаԁ сеԍԍа уна вотӧм картупеԉ ем. Вотӧм картупеԉјасыԁ регыԁҗык віԍмӧны, сіԍмӧны. Меԁвојԁӧр завоԃітӧ сіԍмыны сора сорта картупеԉ чукӧр пыщкаԁ ԍојан (столовӧј) сорт картупеԉ, сыԍаԋ сеԍԍа і мукӧԁыс щӧщ віԍмӧ сіԍ віԍӧмнас. Сы понԁа, меԁым лоі бур сорт картупеԉ ԁа меԁ ез-жӧ кут і сіԍмыны, меԁвојԁӧр колӧ омӧԉік кӧјԁыс пыԃԃіыс лӧԍӧԁны ыҗыԁ урожај ԍетыԍ бур сорт картупеԉ кӧјԁыс. Опытнӧј станціјајсын віԁлӧгјасыс петкӧԁ-

• Јывмыны — рочӧн-кӧ — вырождаться; Ежва јылын тајӧ кывјыслы ԍетӧма мӧԁ поԋаԏіјӧ. Сені јывмӧмыс лоӧ — сӧвмӧм, јонмӧм, бурмӧм, рӧԁмӧм, сіԇ-кӧ ԇік мӧԁарӧ.

[Регыԁ воыԍ картупеԉ Епікур.] лӧны, мыј јывмӧм омӧԉ сорт картупеԉ кӧјԁыссӧ бур сорт картупеԉ кӧјԁысӧн вежӧмыс соԁтӧ картупеԉыслыԍ урожајсӧ 20-25 процент вылӧ. Картупеԉлӧн ем 1000 кымын сорт. Тамынԁа картупеԉ сортыс-ԋін зев бура петкӧԁлӧ, мыј картупеԉӧс поԅӧ кокԋіԁа бурмӧԁны. Мыј вылӧ картупеԉсӧ вӧԃітӧны, сещӧм сорт і боԍтӧны. Емӧԍ мортлы ԍӧјан (столовӧј) сортјас, скӧтлы верԁан (кормовӧј) сортјас ԁа завоԁскӧј ԍортјас. Мортлы ԍојан сортјасыс регыԁҗык быԁмӧны, воԇҗык воӧны мӧԁ кык пӧлӧс сортјас ԍерԏіыс, сылӧн ещаҗык кракмалыс ԁа унҗык азота ԍојанторјас. Тајӧ сортыс тӧлын кынмӧ, сіԍмӧ. Скӧтлы верԁан сортјасыс ԁырҗык быԁмӧны, ԁырҗык оз воны, тӧлын віԇігӧн озҗык сіԍмыны, кынмыны, сеԍԍа тані і крахмалыс унҗык мортлы ԍојан сортјасын ԁорыԍ. Завоԁскӧј картупеԉ сортјас мунӧны завоԁјасӧ віна ԁа кракмал вӧчӧм вылӧ. Тані кракмалыс процент 20 кымын ем, ԉібӧ сыыԍ-на нӧшта унҗык. Тајӧ сортјасыслы быԁмынысӧ каԁыс унҗык колӧ, тӧлын віԇігӧн озҗык щыкны, сіԍмыны. Бӧрја војасас черноԅомнӧј ԁа ԋечерноԅомнӧј полосајасын тӧԁмалӧны опытнӧј станціјајасын картупеԉлыԍ уна пӧлӧс сортјас, кӧні кущӧм сорт картупеԉ меԁбура вермӧ быԁмыны. Віԁлалігӧн тӧԁмалӧны &кар-пеԉыслыԍ со мыјјас: ыҗыԁ-ӧ урожајыс воӧ, кымын процент кракмалыс, уна-ӧ кракмал воӧ гектарув картупеԉ урожајԍыс, гырыԍӧԍ-ӧ шӧркоԃԃем картупеԉјасыс, ԁыр-ӧ быԁмӧ, јона-ӧ гырыԍа-посныԁа картупеԉыс. Торјӧн-ԋін бура ԁа гӧгӧрбокҗык тӧԁмалӧны картупеԉ сортјассӧ картупеԉ вӧԃітӧм ԁа тӧԁмалӧм мо- гыԍ нарошнӧ лӧԍӧԁӧм станціјајасын ԁа мујас вылын. Мӧскуаса облаԍтын картупеԉ сортјас тӧԁмалӧм куԅаыс уҗалӧ Корԋевскӧј ԍеԉекціоннӧј картупеԉ станціја, Мӧскуа берԁса (Песчанној-картофеԉнӧј) опытнӧј му, а Івановскӧј облаԍтын — Бутыԉіцкӧј опытнӧј му. Тані мі вајӧԁам, мыј петкӧԁліс бӧрја ԍіԅім воӧн Бутыԉіцкӧј опытнӧј му вылын картупеԉ сортјасӧс тӧԁмалӧмыс. Тані быԁ во вӧлі тӧԁмалӧны 100 сортӧԇ картупеԉјассӧ ԁа ічӧт урожај ԍетыԍ, еща кракмала ԁа віԍӧмјаслы кокԋіԁа ԍетчыԍ сортјассӧ бракујталӧны ԍо сорт піԍыԁ сеԍԍа коԉі меԁбур урожај ԍетыԍ ԁај мукӧԁ бокјасԍаԋ меԁбурыс сӧмын 10 сорт. Мортлы ԍојан воԇ воыԍ сортјас піыԍ меԁыҗыԁ урожај ԍетӧ ԁа меԁуна кракмалыс Епікур сортын. Епікур гырыԍа быԁмӧ, сылӧн корјыс јеҗыԁ. Тајӧ сортыс озҗык ԍетчы віԍӧмјаслы, сіԍмӧмлы, озҗык кынмы. Ԍіԅім вонас шӧркоԃԃем урожајыс Епікурлӧн воіс гектарыԍ 117 центԋер, кракмалыс 15 процент ԁа җын, а гектар урожајыԍ кракмалыс чукӧрмӧ 18 центԋер. Епікурыԍ кыԋԇі мортлы ԍојӧм вылӧ вӧԃітан сортјас піыԍ бур-жӧ і Смысловскӧј сорт картупеԉ. Сіјӧ урожајсӧ ԍетіс гектарыԍ 153 центԋер. Кракмалыс тајӧ картупеԉас 16,8 процент. Тајӧ куԅмӧс картупеԉ, јеҗыԁ рӧма. Воӧ шӧркоԃ каԁӧ, абу щыкыԍ тӧлын віԇігӧн. Меԁбура быԁмӧ лыаа кокԋі мујас вылын. Поԅӧ сеԍԍа інԁыны Ріхԏер (важ Імператор) сорт картупеԉ вылӧ. Тајӧ тујӧ вӧԃітны мортлы ԍојӧм вылӧ ԁај завоԁса сорт пыԃԃі. Быԁмӧ тајӧ картупеԉыс гырыԍа. Гектар вылыԍ воӧ 135 кымын центԋер. Кракмалыс 18,8 процент. Гектар урожајыԍ кракмал уро- жајыс чукӧрмӧ 25,3 центԋер. Бура быԁмӧ лыааҗык мујас вылӧ. Тӧлын віԇігӧн абу щыкыԍ. Вылынҗык інԁӧм шӧркоԃ каԁӧн &вӧыԍ сортјас піыԍ, коԁі тујӧ мортлы ԍојӧм вылӧ ԁај завоԁјаслы вылӧ, поԅӧ інԁыны Нароԁнӧј (важ Царскӧј) сорт картупеԉ вылӧ. Тајӧ сортыс, Корԋевскӧј опытнӧј станціја віԍталӧм ԍерԏі, бур Мӧскуса облаԍтлы. [Крјугер — скӧтлы ворԁан ԁа завоԁскӧј сорт картупеԉ.] [Ԍіԉеԅіја — ԍор воыԍ завоԁскӧј сорт картупеԉ.] Мортлы ԍојӧм вылӧ воԇҗык воыԍ сортјас — Короԉевскӧј почечнӧј ԁа Мінԁаԉнӧј. Тајӧ сортјасыс бурӧԍ лыаа мујас вылӧ. Скӧтлы верԁӧм вылӧ вӧԃітан сортјас піыԍ бур — „Вԍегԁа хорошіј" сорт. Картупеԉыс шӧркоԃԃем гырԍа, куԅмӧс, јеҗыԁ рӧма. Меԁԍасӧ тајӧ картупеԉыс быԁмӧ васӧԁҗык ԍојӧԁ мујас вылӧ. Тајӧ сортыс сӧмын ԁыр оз во. Тӧлын віԇӧм вылӧ абу зев омӧԉ. Урожајыс гектарыԍ воӧ 120 кымын центԋер. Кракмалыс 15 процент мынԁа. Бур-җӧ скӧтлы верԁан сорт піыԍ і Крјугер сорт картупеԉ. Тајӧ сортыс ԁыр оз во. Картупеԉыс гӧгрӧс јеҗыԁ рӧма. Тӧлын віԇігӧн абу щыкыԍ. Бур кокԋі ԍојӧԁҗык мујас вылын ԁа ԍӧԁ му вылын вӧԃітны. Ԍорӧн воыԍ завоԁса кракмала сортјас піыԍ меԁыҗыԁ уроҗајјас ԍетӧны — Воԉтман, Ԍіԉеԅіја, Гавроԋек, Сас ԁа Зԋіч сортјас. Воԉтман сорт картупеԉыс шӧркоԃԃем гырԍа, јӧрышнас гӧгрӧс, гӧрԁ рӧма. Бура артмӧ кокԋі ԍојӧԁҗык ԁа лыааҗык мујас вылӧ. Абу щыкыԍ тӧвјӧԁігӧн. Кракмалыс тані 20%-ӧԇ кајӧ. Ыҗыԁ уроҗај-жӧ ԍетӧ і ԍіԉеԅіја сорт. Картупеԉыс быԁмӧ шӧркоԃԃем гырԍа, коԉк коԃ јӧрышнас, еҗыԁ рӧма. Воԉтман сорт моз-жӧ артмӧ лыааҗык ԁа кокԋі ԍојӧԁҗык мујас вылӧ. Тӧвјӧԁны бура поԅӧ. Кракмалыс тані ем 18,5 процент мынԁа. Тујӧ Асыв-Војвывса рајонјасын вӧԃітны. Гавроԋек ԁа Сас сорт картупеԉјаслӧн кракмалыс 18,5 процент. Воӧны тајӧјас ԍорӧн. Тӧвјӧԁны тујӧм кокԍаԋ абу омӧԉ. Шогмӧны вӧԃітны шӧрса ԁа рытыввывса рајонјасын. Бура быԁмӧны кокԋі лыааҗык мујас вылӧ. Зԋіч — завоԁса ԍор воыԍ сорт. Картупеԉјасыс гӧгрӧсӧԍ, јеҗыԁ рӧмаӧԍ, посԋыԃікӧԍ. Кракмалыс 19 кымын процент. Шогмӧ вӧԃітны ԍӧкыԁ ԍојӧԁҗык мујас вылын шӧрса округјасын. Бура поԅӧ тӧвјӧԁны. Тајӧ сортјасыс меԁыҗык урожајјас ԍетӧны, ԁај меԁуна налӧн кракмалыс. Сӧмын абу быԁ во ӧткоԃ урожајыс ԋі кракмалалуныс. Гоҗӧм мӧԁ җынјыс-кӧ, кор картупеԉ чукӧртӧ кракмалсӧ ԁа мукӧԁ пӧлӧс ԍојанторјас, зера, секі урожајыс ічӧтҗык воӧ, карту- пеԉыс омӧԉҗыка быԁмӧ ԁај абуҗык кракмала картупеԉыс. Тулыснас-кӧ шоныԁ повоԃԃаыс пукалӧ, гожӧмнас зерышталӧ, а арыс кос, секі урожајыс ыҗыԁҗык воӧ, ԁај кракмалаҗык картупеԉыс. Воԉтман сорт картупеԉ 1924-ӧԁ воӧ (а секі картупеԉыслы вӧлі бур воыс) Бутыԉіцкӧј опытнӧј му вылын ԍетіс гектар вылыԍ урожајсӧ 179 центԋер, а 1926-ӧԁ воӧ (а сіјӧ воас вӧлі кӧԇыԁ гожӧмыс ԁа зера арыс) воіс урожајыс гектарыԍ 150 центԋер, ԉібӧ 29 центԋер вылӧ ещаҗык, ԁај 4 процент вылӧ ещаҗык кракмалыс вӧлі картупеԉас. Сещӧмтор-жӧ петкӧԁлісны торја војасӧ і мукӧԁ сорт картупеԉјас.

КЫԆІ УНҖЫК КАРТУПЕԈ КӦЈԀЫС ЛӦԌӦԀНЫ.

Мі віԍтавлім-ԋін, бур сорт кӧјԁысыԍ бурҗык і картупеԉ урожајыԁ воӧ. А ӧні міјан бур сорт картупеԉ кӧјԁысјасыԁ еща-на, абу-на тырмымӧн. Бур сорт картупеԉ контрактаціја нуӧԁыԍ ԁа бур сорт картупеԉсӧ разӧԁыԍ оргаԋізаціјајас оз-на вермыны тырмымӧн, колӧм мынԁа бур сорт картупеԉјассӧ лӧԍӧԁны. Меԁым ӧԁјӧҗык унҗык бур сорт картупеԉ кӧјԁысјас лӧԍӧԁны ԁа разӧԁны, Носовскӧј опытнӧј станціја уна во чӧж нуӧԁіс опытјас унҗык бур сорта картупеԉ кӧјԁысјас лӧԍӧԁӧм могыԍ вунԁалӧмӧн картупеԉсӧ пуктӧмӧн. Тајӧ опытјасыс ԍетісны зев бур резуԉтатјас. Вӧчԍӧ тајӧ со кыԇі: картупеԉ кӧјԁыссӧ вунԁалӧны кымын ԍін (ныртуј) картупеԉас, сымԁа-жӧ тор вылӧ. Быԁ картупеԉын ем квајтԍаԋ 10 ԍінмӧԇ (ныртујӧԇ). Вунԁалӧны картупеԉсӧ сіԇі, меԁым быԁ вунԁӧм тор- јын картупеԉ јајыс вӧлі ӧтмынԁа. 16 кілограмм картупеԉын лоӧ 500 кымын ԍін (ныртуј). Тулыснас, апреԉ тӧлыԍ помаԍігӧн вунԁалӧм картупеԉ којԁыссӧ пуктӧны шоныԁ коԃ парԋікӧ. Сені најӧ вужјаԍӧны, картупеԉ рӧсаԁаыс быԁмыштас, а сы кості ывлаыс шонԁӧԁас-ԋін, оз-ԋін кут кынмавны ԁа мај тӧлыԍ мӧԁ җынјас картупеԉ рӧсӧԁасӧ пуктӧны выԉпӧв бура кујӧԁалӧм

[Ԍінјас вылас вунԁалӧм картупеԉ.] [Картупеԉ рӧсаԁа, быԁтӧма парԋікын.]

ԁа ԁӧԅӧрітӧм граԁ вылӧ. Носовскӧј опытнӧј станціја сіјӧ-жӧ (меԁвоԇԇа) вонас 400 грамм картупеԉ кӧјԁысыԍ боԍтіс 80 кілограмм картупеԉ кӧјԁыс вылӧ. Мӧԁ вонас сіјӧ картупеԉ кӧјԁыссӧ пуктісны му вылӧ. Абу-кӧ та вылӧ парԋікыԁ, поԅӧ, ԃерт, пуктыны ныртуја торјӧԁлӧм картупеԉтӧ бура кујӧԁалӧм граԁ вылӧ.

ГЫРЫԌ-Ӧ КАРТУПЕԈ КОЛӦ ПУКТЫНЫ.

Унҗык кӧԇајасыс, шуам, ԋаԋјас, аԋкыщ, бобӧԋаԋ ԁа &кукӧԁ сещӧмторјас быԁмӧны којԁысыԍ. А карту- пеԉ быԁмӧ клубеԋԍыс (му пыщса кызӧм зајасыԍ). Быԁ клубеԋын (картупеԉын) ем кымынкӧ ныртуј, ԍінјасӧн сіјӧс шуӧны. Сетыԍаԋ і быԁмыны завоԃітчӧны картупеԉлӧн корјасыс ԁа вужјыс. Кор клубеԋыс (картупеԉыс) завоԃітӧ чужны, нырјавны, быԁ ԍінмыԍ вермӧ петасыс артмыны. Увлаԋыс завоԃітӧ быԁмыны, ԋужавны вужјыс, а сыыԍ кыԋԇі мӧԁӧԁчӧны веж петасјасыс. Мыјԁа-кӧ петасјасыс мытчыԍӧны ортсӧ, сетыԍ артмӧ картупеԉ корјыс, а мукӧԁыс му пыщкас і коԉӧны, сені рӧԁјӧны-паԍкалӧны, сетыс і сеԍԍа картупеԉыс артмӧ. Картупеԉ ԍінԍаԋыс чужыԍ петасјасыс меԁпервојсӧ быԁмыны ԍојансӧ боԍтӧны мам-картупеԉԍыс. А мыјӧн сеԍԍа мытчыԍас ортсӧ ԁа кымынкӧ лістаԍас, ԍојансӧ-ԋін боԍтӧ муԍыс ԁа сынӧԁԍыс. Сіԇ-кӧ, кымын пуктӧм картупеԉыс (мам-картупеԉыс) ыҗыԁ, сымын ӧԁјӧ ԁа бура завоԃітас быԁмыны выԉ картупеԉ петасыс. Заграԋіцаса ԁа Сӧвет-Сојузса агрономјас опытнӧј станціјајасын, шуам, Шаԏіловскӧј опытнӧј станціјаын (Туласа важ губ.), Беԅеԋчукскӧј опытнӧј станціјаын (Самараса важ губ.) ԁа мукӧԁлаын гӧгӧрбок ԁа бура тӧԁмалісны картупеԉлыс& быԁмӧмсӧ разнӧј пӧлӧс гырԍа картупеԉјас кӧјԁыс пуктӧмӧн. Гырыԍӧс-ӧ колӧ пуктыны картупеԉтӧ. Віԁлӧгјас петкӧԁлӧны со мыј: картупеԉлӧн урожајыс меԁыҗыԁ воӧ гырыԍ картупеԉ му вылӧ пуктӧмӧн (4-5 картупеԉлӧн ԍӧктаыс 400 грамм). Шӧркоԃԃем картупеԉ пуктӧмӧн (8-10 картупеԉ 400 граммын) урожајыс воӧ ещаҗык, а меԁ ічӧт-ԋін урожај воӧ посԋі картупеԉ пуктӧмӧн. Сӧмын гырыԍ картупеԉыԁ ԍетӧ бур урожајтӧ, шоча-кӧ сіјӧс пуктан, муыс-кӧ картупеԉ улаԁ бур, бура ԁӧԅӧрітӧма, кујӧԁалӧма. Гырыԍ картупеԉыԍ артмӧ ыҗыԁҗык позтыр, јонҗыка быԁмӧ. Сеԍԍа бурҗыка быԁмыԍ позтырыԁ куԅҗыка і быԁмӧ, ԍорӧнҗык і воӧ. Сы понԁа гырыԍ картупеԉтӧ пуктыны меԁԍасӧ шогмӧ ԁа меԁуна пӧԉзасӧ сіјӧ ԍетӧ чернӧԅомнӧј полосаын, сені гожӧмыс куԅ-ԁа, арыс шоныԁ-ԁа. Кӧні гожӧмыс җеԋыԁҗык, кӧні воԇ воӧ арыс, сені бурҗык пуктыны шӧркоԃԃем гырԍа картупеԉ. Опытнӧј станціјајаслӧн віԁлӧгјасыс петкӧԁлісны — шӧркоԃԃем гырԍа пуктӧм картупеԉ тӧԁчымӧн регыԁҗык воӧ. Сіԇкӧ воԇҗык картпеԉтӧ боԍтӧм вылӧ колӧ пуктыны шӧркоԃԃем гырԍа картупеԉ. Кымын посԋіԁӧс картупеԉтӧ пуктан, сымын щӧкыԁа колӧ віԅыԍ віԅӧ ԁа віԅас картупеԉыс картупеԉӧ пуктыны. Кӧԏ еԍкӧ і таԇнассӧ кӧјԁысыс унҗык мунӧ, сӧмын бара урожајыс унҗык воас ԁа соԁӧм урожајыс уна пӧв вештас сіјӧ кӧјԁыссӧ. Сыыԍ кыԋԇі, щӧкыԁа пуктӧм картупеԉыԁ воԇҗык воӧ, ԁај кракмалыс сені унҗык. Бутыԉіцкӧј опытнӧј му вылӧ (Влаԃімірскӧј важ губ.) пуктӧны шӧркоԃԃем гырԍа картупеԉсӧ 16 центԋер гектар вылӧ, а сені маті гӧгӧрса креԍԏанаыс посԋі картупеԉсӧ пуктӧны сӧмын 4-8 центԋер гектар вылӧ. Шоча пуктӧмыс понԁа сеԍԍа креԍԏаналӧн гектар му вывԍыс воӧ зев еща урожајыс, 60-70 центԋер гектар вылыԍ сӧмын. Бутыԉіцкӧј опытнӧј му вылын шӧркоԃԃем гырԍа картупеԉ пуктӧмӧн гектар вылыԍ боԍтлісны 234,5 центԋер урожајсӧ, а посԋі картупеԉ пуктӧмӧн — 165,5 центԋер, ԉібӧ 69 центԋер вылӧ ещажык. Тајӧ урожајԍыс-кӧ чінтыны кӧјԁыс пуԁсӧ, шӧркоԃԃем картупеԉ пуктӧм помыԍ чістӧј урожајыс лоӧ 217 центԋер гектар вылӧ, а посԋі картупеԉ пуктӧм помԍыс — 156 центԋер, ԉібӧ 61 центԋерӧн ещаҗык. Сыыԍ кынԇі шӧркоԃԃем картупеԉ пуктӧмӧн озҗык уна лоны урожајас посԋі картупеԉјасыс, а посԋі картупеԉ пуктӧмӧн урожајас посԋі картупеԉыс лоӧ кык мынԁа. Татыԍ тыԁалӧ, бурҗык пуктыны шӧркоԃԃем гырԍа картупеԉ, посԋі картупеԉ ԁорыԍ. Шӧркоԃԃем гырԍа картупеԉ пуктӧмӧн урожајыс ыҗыԁҗык воӧ, ԁај картупеԉјасыс гырыԍҗыкӧԍ артмӧны. Картупеԉсӧ шӧрі вунԁӧмӧн пуктӧм. Гырыԍ картупеԉыԁ бурҗык урожаја посԋіҗык картупеԉјас ԁорыԍ. Гырыԍ картупеԉ пуктӧмӧн гырыԍҗык-жӧ картупеԉјасыс і урожајас лоӧны. Тајӧ кык бур качествоыс гырыԍ картупеԉјаслӧн оз вош веԍіг гырыԍ картупеԉсӧ шӧрі вунԁӧмӧн пуктігӧн. Секі урожајыс ыҗыԁ-жӧ воӧ. Кыԇі-нӧ колӧ вунԁыны картупеԉсӧ — куԅаногӧныс, аԉі вомӧныс, ӧтгырԍаа кыкнан торсӧ, аԉі оз. Мі ԍорԋітім-ԋін, клубеԋыс (картупеԉыс) — му пыщкас кызӧм заыс. Клубеԋыслӧн меԁпӧрыԍіныс занас ӧтлааԍаԋ іныс. Сыла ԁорас меԁуна кракмалыс, јывлаԋас (вужлаԋас) унҗык белок ԁа ԍені-жӧ выԉ петасыслы унҗык ԍојаныс. Сы понԁа јывлаԋса (вужлаԋса) картупеԉ торјыс ыҗыԁҗыкӧс урожајсӧ ԍетӧ заԁінса торјыс ԁорыԍ. Картупеԉ јывлаԋыс унҗык ԍінмыс. Меԁым еԍкӧ кыкнан картупеԉ торјыс ӧткоԃҗыкӧԍ вӧліны, картупеԉсӧ вунԁӧны куԅаногыс, а оз вомӧныс. Кымын гырыԍӧԍ картупеԉ торјасыс, сымын ыҗыԁ урожајыс воӧ. 80 грамм ԍӧкта картупеԉ җынјас ԍетӧны урожајсӧ сы ԍӧкта быԁса картупеԉјас мынԁа-жӧ. Гырыԍ картупеԉ кӧјԁыссӧ-кӧ вунԁалан зала ԁорԍаԋыс вомӧныс којмӧԁ јукӧнсӧ кымын ԁа пуктан ыҗыԁҗык јывлаԁорсӧ, урожајыс воас сымԁа-жӧ, ԉібӧ веԍіг унҗык сіјӧ тор ԍӧкта-жӧ быԁса картупеԉјас пуктӧм ԁорыԍ. Сіԇ-кӧ гырыԍ картупеԉ кӧјԁысыԍ поԅӧ вунԁыны залаԋтіыс којмӧԁ јукӧн мынԁаыс ԉібӧ веԍіг җынсӧ ԁа сіјӧс коԉны ԍојӧм вылӧ, ԉібӧ скӧтлы верԁӧм вылӧ. А јывлаԋса мӧԁ җынсӧ ԉібӧ кык којмӧԁ јукӧна торсӧ пуктыны. Таԇнассӧ картупеԉ кӧјԁысыс ещаҗык мунас, а урожајыс оз чін. Шӧрі вомӧныс вунԁӧм јывлаԋса (вужлаԋса) торјыс урожајсӧ којмӧԁ јукӧн мынԁаыс унҗык ԍетӧ залаԋса торјыс ԁорыԍ. Картупеԉ кӧјԁыссӧ-кӧ торјӧԁан кујім пеԉӧ, урожајыс чінӧ, залаԋса торјасыс урожајсӧ ԍетӧны којмӧԁ јукӧн мынԁа ещаҗык јывлаԋса торјасыс ԁорыԍ. Сіԇ-кӧ, гырыԍ картупеԉ кӧјԁыссӧ кык пеԉӧ торјӧԁӧмӧн пуктігӧн сіјӧ-жӧ картупеԉ кӧјԁыснас поԅӧ пуктыны кык ыҗԁа му ԁај боԍтны кык мынԁа урожај быԁсаӧн картупеԉсӧ пуктӧм ԁорыԍ.

КОР ԀА КЫԆІ ПУКТЫНЫ КАРТУПЕԈСӦ.

Картупеԉтӧ оз ков воԇ пуктыны. Сіјӧс пуктан каԁыс тувсов кӧԇајас — шобԁі, зӧр, іԁ кӧԇӧм бӧрын. Ӧԁ картупеԉыԁлы быԁмынысӧ боԍтԍыны колӧ шоны- ԁыс унҗык ԋаԋа кӧԇајаслы ԁорыԍ. Картупеԉ вужјаԍӧ, петассӧ леԇӧ 4-5 граԁус шоныԁ повоԃԃаӧн, а тӧԁчымӧн быԁмынысӧ сылы колӧ-ԋін 10 граԁус шоныԁыс Цеԉԍіја ԍерԏі. Картупеԉ петасјасыԁ зев јона полӧны, кӧԇыԁԍыԁ. Веԍіг 1-2 граԁус шоныԁ ԁырјі најӧ кынмӧны, кулӧны Сіԇ-кӧ картупеԉтӧ пуктыны оз ков термаԍны. Ԁыр-кӧ пуктӧм картупеԉыԁ кујлас кӧԇыԁ ԁа васӧԁ муаԁ, вермас сіԍмыны. Центраԉнӧј-черноԅомнӧј облаԍтјасын ԁа Украіна војвылын-кӧ колӧ пуктыны апреԉ мӧԁ җынјас ԁа мај завоԃітчігӧн, ԋечерноԅомнӧј полосаын ԁа центраԉнӧј рајонјасын — мај мӧԁ җынјас-ԋін. Картупеԉ пуктан каԁыԁ повоԃԃа сајын: ԍор ԁа кӧԇыԁ тулыса војасӧ колӧ ԍорӧнҗык сіјӧс пуктыны, а шоныԁ тулыса војасӧ воԇҗык колӧ пуктыны. Ԉівенскӧј опытнӧј му вылын (Орловскӧј важ губерԋаын) кык воԍа віԁлӧгјас разнӧј каԁӧ картупеԉ пуктӧмӧн петкӧԁлісны со мыј: мај 15-ӧԁ лунӧ пуктӧм картупеԉ кык вонас шӧркоԃԃем урожајсӧ ԍетіс гектарыԍ 145 центԋер, мај 22 лунӧ пуктӧм картупеԉ — 165 центԋер, а мај 29 лунӧ пуктӧм картупеԉ — 170 центԋер. Кыԇі пуктыны картупеԉсӧ. Картупеԉ поԅӧ пуктыны уна ногӧн: 1) гӧр улӧ, 2) плуг улӧ, 3) маркер

Выліаԍ бӧрӧзԁа бокас пуктӧм картупеԉ. Уліас рӧвнӧјінӧ му вылас пуктӧм ԁа вывтіыс окучԋікӧн бугрітӧм картупеԉ. ԁа окучԋік улӧ ԁа 4) нароԍнӧ картупеԉ пуктанјасӧн (картофеԉесажалкаӧн шуԍӧны). Меԁјона &каутупеԉсӧ пуктӧны гӧр улӧ ԁа плуг улӧ ӧԏі гӧрыштӧм кост коԉӧмӧн. Плуг улӧ пуктігӧн картупеԉсӧ колӧ пуктавны оз бӧрӧзԁа пыԁӧсас, а бӧрӧзԁа бокас ԍујыштны, меԁ картупеԉ улас вӧлі ԋебыԁ муыс. Ԏіміраԅевскӧј ԍеԉско-кӧԅајственнӧј акаԃеміјаса ферма вылын, Мӧскуа ԁінын, маркерӧн ԉібӧ метчікӧн му вылас вӧчыштӧны ԋеыҗыԁ бӧрӧзԁајас 54 саԋԏіметр мӧԁа-мӧԁԍыс костјасӧн куԅаногӧныс і вомӧныс. Куԅанога ԁа вомӧна бӧрӧзԁајас ӧтлааԍанінас пуктӧны картупеԉсӧ, ԋеуна ԉічкыштӧны муас. Пуктӧм бӧрас тыртӧны картупеԉсӧ 7-9 саԋԏіметр җуҗԁа муӧн костјастіыс бугрітан гӧрјӧн (окучԋікӧн) гӧрӧмӧн. Тащӧм ногӧн картупеԉсӧ пуктӧмыс бур, картупеԉ улас і вылас ԋебыԁ муыс лоӧ-ԁа. Картупеԉ вывтіыс бурыԍалӧм муыс регыԁҗык коԍмӧ, шоналӧ. Таԇі картупеԉтӧ пуктыны торјӧн-ԋін бур улын, васӧԁ мујас вылӧ ԁа ԍојӧԁҗык ԍӧкыԁ мујас вылӧ, кӧні картупеԉыс ԁыр оз пет пуктӧм бӧрас. Бутыԉіцкӧј опытнӧј му вылын разнӧј ногӧн картупеԉсӧ пуктӧм куԅа віԁлӧгјасыс ԍетісны уна пӧлӧс урожајјас. Ԋоԉ воӧн шӧркоԃԃем урожајыс меԁыҗыԁ воіс маркер ԁа окучԋік улӧ пуктӧміныԍ. Со лыԁпасјасыс та куԅа: маркер ԁа окучԋік улӧ пуктӧмӧн гектарыԍ картупеԉ урожајыс воіс 196 центԋер, тащӧм-жӧ урожајыс воіс плуг улӧ картупеԉсӧ бӧрӧзԁа бокас пуктӧмӧн, гӧр улӧ пуктӧмӧн воіс 175 центԋер (21 центԋерӧн ещаҗык) ԁа плуг улӧ картупеԉсӧ бӧрӧзԁа пыԁӧсас пуктӧмӧн воіс картупеԉ урожајыс сӧмын 163 центԋер гектарыԍ. Сіԇ-кӧ картупеԉтӧ колӧ сіԇі зіԉны пуктыны, меԁ еԍкӧ пуктӧм картупеԉ улас вӧлі мыјԁакӧ ԋебыԁ муыс. Колхозјасын картупеԉтӧ поԅӧ пуктыны кык раԁа швеԁскӧј машінаӧн. Тащӧм машінанас гектар вылӧ картупеԉ пуктыны ковмас 4 морталун ԁа 10 вӧлалун. Тајӧ машінаыс со кущӧм: Кӧԉӧсајас выліас крепітӧма јашщік. Сетчӧ пуктыԍԍӧ картупеԉыс. Јашщікԍаԋыс картупеԉыс летчӧ [Картупеԉ пуктан кык раԁа машіна уҗалӧ.]

сошԋікјасӧ ԁа пуктыԍӧ муас. Сошԋік бӧрԍаыс мунӧны мӧԁа мӧԁыслы пеԉесӧн лӧԍӧԁӧм кык ԃіск, најӧ тыртӧны сошԋікӧн пуктӧм картупеԉсӧ. Јашщікԍаԋыс сошԋікас картупеԉ петанінас (ԍемјапровоԁӧн шуԍӧ) ем аслыс пӧлӧс пріспособԉеԋԋӧ ԁа сіјӧ картупеԉсӧ леԇӧ пыр ӧткоԃ коставлӧм мыԍт ԁа ӧтылаӧ картупеԉыԍ картупеԉӧ уԍӧ муас. Емӧԍ сложнӧјҗык амерікаса ԏіпа картупеԉ пуктан машінајас. Тащӧм машінаыс оз сӧмын пукты картупеԉсӧ, а щӧщ і міԋерала мувынԍӧԁан муас сујӧ. Тајӧ машінасӧ вӧчӧма воԇԇа машіна мозыс-жӧ пӧшԏі, сӧмын талӧн кык сошԋікыс; ӧԏі сошԋік пырыс ԍујԍӧ муас мувынԍӧԁаныс, а мӧԁ сощԋікыс картупеԉсӧ пуктӧ. Тајӧ машінаас ԁоԃԃалӧны кык вӧв. Тајӧ машінанас лунын верман уҗавны кык гектар му. Бӧрја каԁнас кутісны-ԋін уҗавны таыԍ-на јешщӧ сложнӧј машінаӧн. Сіјӧ отпырјӧ кујім раԁ картупеԉ пуктӧ. Быԁ раԁлы вылӧ вӧчӧма 4 ԃіск, воԇԇа кык ԃіскыс бӧрӧзԁасӧ вӧчӧны, а мӧԁ кык ԃіскыс картупеԉсӧ пуктӧны ԁај бугрітӧны. Тајӧ машіна берԁас

[Картупеԉ пуктан амерікаса комбіԋірованнӧј машіна.]

уҗавны колӧ кык морт ԁа кујім вӧв. Луннас поԅӧ тајӧн пуктыны ԋоԉ кымын гектар картупеԉ. Тащӧм машінанас поԅӧ тракторӧн уҗавны. Секі нӧшта-ԋін уна вермӧ уҗавны машінаыс. Щӧкыԁа-ӧ колӧ картупеԉсӧ пуктыны. Картупеԉ кӧјԁыс гырԍа кынԇі, урожај соԁтӧм могыԍ колӧ нӧшта тӧԁны, ыҗыԁӧс-ӧ костјассӧ коԉны картупеԉыԍ картупеԉӧ ԁа віԅыԍ віԅӧ. Мӧскуа берԁса опытнӧј му вылын картупеԉыԍ картупеԉӧԇ 35 саԋԏіметр костјассӧ коԉӧмӧн ԁа віԅыԍ віԅӧ 56 саԋԏіметрӧԇ костјассӧ лӧ- ԍӧԁӧмӧн гектар му вылыԍ картупеԉ урожајыс воіс 178 центԋер. Сыыҗԁаӧс-жӧ костјассӧ віԅыԍ віԅӧ коԉӧмӧн ԁа віԅас картупеԉыԍ картупелӧԇ 44 саԋԏіметрӧԇ костјассӧ лӧԍӧԁӧмӧн, гектарыԍ картупеԉ урожајыс воіс 188 центԋер, а картупеԉыԍ картупеԉӧԇ 53 саԋԏіметр мынԁа костјассӧ коԉӧмӧн урожајыс воіс-ԋін 197,5 центԋер гектарыԍ. Сіԇ-кӧ тані шочҗыка пуктӧмнас урожајыс соԁӧма 19,5 центԋер вылӧ гектарас. Сы понԁа картупеԉтӧ оз ков щӧкыԁа пуктыны: шӧкыԁа пуктігӧн картупеԉ кӧјԁысыс унҗык мунӧ, урожајыс ічӧтҗык воӧ. Сеԍԍа секі уна картупеԉјас посԋі лоӧны.

КЫԆІ ВОӦԀНЫ КАРТУПЕԈТӦ ВОԆҖЫК.

Гырыԍ карјас берԁын, шуам, Мӧскуа, Ԉеԋінграԁ, Харков гӧгӧр выгӧԁнӧ овлӧ картупеԉтӧ воԇҗык воӧԁны. Сеԍԍа-ӧԁ і аслыныс кресԏанаыԁлы, колхозјаслы колӧ картупеԉыс вӧлӧга вылас арнаԁ воԇҗык. Воԇҗык, јуԋ помаԍіг кежлӧ гӧгӧр воӧԁӧм картупеԉыԁ еԍкӧ і оз ԍет јона ыҗыԁ урожајтӧ, сӧмын бара сіјӧс поԅӧ ԁонӧнҗык вузавны, воԇ лоӧ овмӧсын пуктас вӧлӧга. Сеԍԍа-ӧԁ картупеԉтӧ воԇ воӧԁӧмыс выгӧԁнӧ і со мыјӧн: секі поԅӧ картупеԉтӧ пуктыны коԍкӧмӧ. Картупеԉ увԍыс муыс петӧ тӧлыԍӧн җынјӧнӧԇ војԁӧр ԍусӧ кӧԇтӧԇыс ԁа муыс уԃітас-на шојтчыны, уԃітас чукӧртны ԍуыслы колан ԍојанторјассӧ. Кымын воԇ лоӧ картупеԉсӧ боԍтӧма коԍкӧмԍыс ԍу кӧԇтӧԇыс, сымын ыҗыԁ лоӧ ԍу урожајыс, шуам, ԍусӧ коԇтӧԇыс-кӧ картупеԉсӧ кык вежон војԁӧр боԍтан, секі тӧԁчымӧн ԍуыс лоӧ омӧԉҗык. Картупеԉсӧ важӧн-ԋін воԇ воӧԁӧны Мӧскуа берԁса креԍԏана. Бӧрја војасас картупеԉ воԇ воӧԁӧм јылыԍ тӧԁмалісны Мӧскуа берԁса опытнӧј му вылын.

[Кӧрԅінајасын картупеԉ нырԍӧԁӧм]

Меԁым ӧԁјӧ быԁтыны ԁа воԇ боԍтны картупеԉ урожајтӧ, колӧ бӧрјыны бурҗык, чӧскыԁҗык регыԁ воыԍ столовӧј сорт картупеԉ кӧјԁыс. Вӧԇ воӧԁӧм вылӧ бур „Ранняя роза“ ԉібӧ „Розовая скороспелка“. Сіјӧ бура быԁмӧ лыаа кокԋі мујас вылын. Сыыԍ кыԋԇі, воԇ воӧԁӧм вылӧ шогмас „Полмосковский миндальный" сорт. Тајӧ картупеԉыс зев чӧскыԁ. Поԅӧ јешщӧ інԁыны „Эпикур“ сорт картупеԉ вылӧ. Омӧԉ, вынтӧм мујас вылаԁ „Эпикур“ „Ранняя роза“ ԁорԍыԁ ԍорӧнҗык воӧ, а бур, кујӧԁа му вылын ԍетӧ бур урожај, зев гырыԍа картупеԉјасыс быԁмӧны.

[Ԉучкі нырԍӧԁом& картупеԉ — шујгавылас, ԋеԉучкі нырԍӧԁӧм картупеԉ — веԍкыԁвылас.]

Меԁым еԍкӧ ӧԁԇӧԁны картупеԉ воӧмсӧ, бӧрјӧм картупеԉ кӧјԁыссӧ завоԃітӧны нырԍӧԁны шоныԁ ԁа југыԁінын. Нырԍӧԁнысӧ колӧ завӧԃітны муас пуктытӧԇ тӧлыԍӧн җынјӧн војԁӧр, март мӧԁ җынјас ԉібӧ помас. Воԇҗык ԉібӧ ԍорӧнҗык нырԍӧԁны пуктӧм картупеԉлӧн урожајыс ічӧтҗык воӧ. Нырԍӧԁӧны со кыԇі. Март воԇԇа җынјас бӧрјӧны кӧјԁыс вылӧ курӧг коԉк гырԍа картупеԉјас, течӧны сіјос ԉапкыԃік кӧрԅінајасӧ, 16 кымын кілограммӧн быԁ кӧрԅінаӧ ԁа пуктӧны сіјӧс шоныԁ ԁа југыԁінӧ. Ем-кӧ овтӧм шоныԁ ԁа југыԁін, картупеԉсӧ разӧԁӧны җоҗас вӧсԋыԃіка, саԋԏіметр 20-25 кыза. Таԇі і олӧ картупеԉыс пуктытӧԇыс. Пуктіг кежлас картупеԉјасыслӧн лоӧны-ԋін кыз, җеԋыԁ, јон ԍӧԁов петасјас. Воԇԇа картупеԉ пуктыны колӧ бура ԋебԅӧԁӧм му вылӧ. Кујӧԁыԁ ԋужӧԁӧ картупеԉ воӧмсӧ. Сы понԁа картупеԉтӧ бурҗык пуктыны кујӧԁ бӧрас мӧԁ кӧԇа мыԍԏіыс. Пуктӧны &нарԍӧԁӧм картупеԉтӧ кор-ԋін оз кут асывјаснас кынмавны, кор лоӧ шоныԁ повоԃԃа — мај мӧԁ җынјас. Пуктӧны зыр улӧ, беԃԃӧн роԅӧԁӧмінӧ, гӧр улӧ; костјассӧ віԅыԍ віԅӧ коԉӧны 54 саԋԏіметр, а віԅас картупеԉыс картупеԉӧԇ 36 саԋԏіметрӧԇ. Нырԍӧԁӧм картупеԉыԁ быԁмӧ јона ӧԁјӧ. Сӧмын пуктыны колӧ нырнас выліӧ. Пуктӧм бӧрас колӧ мусӧ ԋебԅӧԁны ԁа кокԋіԃіка бугрітны. Боԍтӧны урожајсӧ јуԋ тӧлыԍ мӧԁ җынјас ԉібӧ јуԉ завоԃітчігӧн. Јона-ӧ ӧԁԇӧԁӧ картупеԉыслыԍ воӧмсӧ пукԏытӧԇыс нырԍӧԁӧмыс, поԅӧ аԁԇыны Мӧскуа берԁса опытнӧј му вылын віԁлӧгјасыԍ. Тані тӧԁмалӧма, корҗык кущӧм урожај воӧ нырԍӧԁтӧм ԁа нырԍӧԁӧм картупеԉлӧн. Урожајыс со кущӧм воіс (гектар вылыԍ центԋерӧн): Нырԍӧԁтӧм Нырԍӧԁӧма. Кор боԍтӧма јуԉ 10-ӧԁ лунӧ 22 69 „ 20-ӧԁ „ 58 94 август 1-ӧԁ „ 87 103 „ 11 -ӧԁ „ 115 106 Татыԍ тыԁалӧ, мыј јуԉ 10-ӧԁ лунӧ картупеԉсӧ боԍтігӧн нырԍӧԁӧм картупеԉыслӧн урожајыс кујім пӧв унҗык нырԍӧԁтӧм картупеԉыслӧн ԁорыԍ, ԍорӧнҗык-ԋін — јуԉ 20-ӧԁ лунӧ боԍтігӧн нырԍӧԁӧм картупеԉ сетіс урожајсӧ ӧԏікӧн җынјӧн пӧв унҗык, а августын-ԋін налӧн урожајјасыс пӧшԏі оз торјавны. Јуԉ завоԃітчігӧн выԉ картупеԉлӧн ԁоныс овлӧ 14-15 шајт центԋер. Сіԇ-кӧ гектарыԍ 70 центԋер картупеԉ урожај ԍетас валӧвӧј ԁокоԁ 1000 шајт. Воԇ воӧԁӧм вылӧ картупеԉ пуктігӧн бур быԁ пуктан картупеԉ улӧ кіԍтыштны грамм ԍіԅім кымын суперфосфат. Суперфосфатыс ӧԁԇӧԁӧ картупеԉ быԁмӧмсӧ. Регыԁҗык ԁа ӧтпырјӧҗык вежӧԁӧ, корјаԍӧ, воԇҗык ԇоріԇалӧ ԁа воԇҗык позтыраԍӧ. Воԇ, јуԉын урожајсӧ боԍтігӧн унҗык воӧ картупеԉыс ԁај чӧскыԁҗык. Нырԍӧԁӧм картупеԉјас улас суперфосфатсӧ кіԍтыштӧмыс соԁтӧ сылыԍ урожајсӧ 4-5 центԋер гектар вылӧ. Кӧԇыԁ ԁа зера тулысӧ, кор наԇмӧ картупеԉлӧн быԁмӧмыс ԁа позтыраԍӧмыс, суперфосфат ӧԁԇӧԁӧ картупеԉыслыԍ быԁмӧмсӧ, секі суперфосфатыс картупеԉыслыԍ урожајсӧ јонҗыка-ԋін — центԋер 13-18 кымын гектар вылас соԁтӧ. Воԇ воӧм картупеԉсӧ боԍтӧм. Том, нер картупеԉ боԍтігӧн поԅӧ картупеԉ корјассӧ ԋещкытӧг коԉны, а віԁчіԍӧмӧн кінаԁ пурјыштны ԁа позтырԍыс гырыԍ картупеԉјассӧ сӧмын боԍтны, сеԍԍа бӧр тыртыштны мунас, меԁ позтырас коԉӧм посԋі картупеԉјасыс воԇӧ быԁмасны. Мӧскуа берԁса опытнӧј му вылын 1928-ӧԁ воӧ бура кујӧԁалӧм местаӧ вӧлі пуктӧма нырԍӧԁӧм Епі- кур сорт картупеԉ. Ӧԏі участокыԍ лоі став картупеԉсӧ воԇ, јуԉ 12-ӧԁ лунӧ боԍтӧма. Воіс сетыԍ урожајыс 66 центԋер гектарыԍ. Артавны-кӧ ԍӧм вылӧ — 1.062 шајт ԁон. А мӧԁ участокыԍ јуԉ 12-ӧԁ луннас вӧлі боԍтома корјассӧ ԋещкытӧгыс сӧмын гырыԍ картупеԉјассӧ. Чукӧрміс 57 центԋер гектарыԍ. А август 25-ӧԁ лунӧ ԇікӧԇ боԍтігас јешщӧ-на чукӧрміс 199 центԋер картупеԉ. Кык пӧрјӧ ӧԏі местаԍыс боԍтӧм картупеԉ воіс 256 центԋер гектарыԍ. Сіјӧ-ԋін ԍӧм вылас арталӧмӧн кајӧ 2172 шајт ԁонӧԇ. А којмӧԁ участок вылыԍ картупеԉсӧ боԍтіԍны ӧтчыԁыԍӧн ставсӧ август 25 лунӧ. Чукӧрміс 266 центԋер гектарыԍ, 1662 шајт ԁон. Тајо опытыс петкоԁлӧ — картупеԉсӧ кык пӧрјӧ боԍтӧмыс ԍетӧ ԁокоԁсӧ кык мынԁа ӧтчыԁӧн воԇ — јуԉ воԇԇа җынјын боԍтігӧн ԁорыԍ, ԁа ԍетӧ 25 процент вылӧ унҗык ӧтчыԁјӧн-жӧ, сӧмын ԍорӧн боԍтігӧн ԁорыԍ.

КАРТУПЕԈӦС ПУКТӦМ БӦРАС ԀӦԄӦРІТӦМ.

Картупеԉлӧн петасјасыс тыԁовтчӧны пуктӧм бӧрас вежон кујім кымын мыԍԏі, а кӧԇыԁ повоԃԃа сулалігӧн сыыԍ-на ԍорӧн. Тајӧ каԁнас-кӧ чорыԁҗыка зерыштавлас, муыс вылітіыс коркааԍас, торјӧн-ԋін ԍојӧԁҗык мујас, ԉібӧ ԍӧԁ мујас. Сеԍԍа сыыԍ кыԋԇі му вылас мӧԁӧԁчӧны быԁмыны уна јог турунјас. Сы понԁа картупеԉсӧ пуктӧмыс бӧрын ковмас піԋовтны петасјассӧ. Піԋовтӧмнас бырасны јог турунјасыс му вывԍыс, ԋебԅас му вылысыс, а косӧԁінјасын муыс озҗык коԍмы. Піԋовтны колӧ бурҗыка му куԅаногыс ԁај вомӧныс. Піԋовтӧмыс кӧ мунӧ корјас мытчыԍан каԁнас- -ԋін, куԅаногнас ԁа вомӧннас піԋовтӧмӧн бӧр веԍкаласны ӧтар ногыс піԋовтігӧн воԁтӧԁӧм картупеԉ корјасыс. Мӧԁыԍ піԋовтны колӧ картупеԉ корјаԍӧм бӧрас, кор-ԋін корјасыс лоӧны саԋԏіметр 10 куԅа кымын. Мӧԁыԍыс піԋовтӧны бара-жӧ јог турунјассӧ му вывԍыс бырӧԁӧм могыԍ. Агаснас ԋещкӧм јог турунјассӧ му вывԍыс колӧ кежӧԁны, меԁ бӧр ез вужјаԍны ԁа боԍтԍыны быԁмыны. Кокԋі лыаа му вылын-кӧ картупеԉыс, меԁ піԋовтігас картупеԉлӧн нерыԋік корјасыс ез ԋещкыԍԍыны, колӧ піԋовтны кӧрт піԋа пу агасӧн, ԉібо кокԋі кӧрт агасӧн. Мыјӧн картупеԉ корјыс ԋужалас саԋԏіметр 15-20-ӧԇ муԍаԋыс, ԋечерноԅомнӧј полосаын колӧ-ԋін завоԃітчыны картупеԉсӧ бугрітны. Картупеԉ бугрітӧны, меԁым картупеԉ позтырјас гӧгӧрыс лоӧ унҗык ԋебыԁ муыс, меԁ бурҗыка понԁасны быԁмыны картупеԉјасыс ԁа артмасны выԉ картупеԉјас. Бугрітӧм бӧрын сынӧԁыс кокԋіԁҗыка мутіыс ветлӧ, јог турунјасыс оз лоны віԅ костјасас, ԁај коркаыс оз ло му выліас. Меԁвоԇыԍыс бугрітнысӧ колӧ јона віԁчіԍӧмӧн, меԁ картупеԉ корјасыс оз тырны мунас. Тырӧм картупеԉ корјассӧ колӧ лӧԍӧԁыштны кіӧн. Мӧԁыԍсӧ бугрітны колӧ вежон кык кымын мыԍԏі первојыԍ бугрітӧм бӧрас. Шӧркоԃԃем повоԃԃаа гожӧмын поԅӧ коԉны картупеԉ мутӧ кыкыԍ бугрітӧм кежԍыс. Зера гожӧмјасӧ, торјӧн-ԋін ԍӧкыԁ ԍојӧԁ мујас вылын, јог турунјас јона быԁмігӧн бур нӧшта којмӧԁыԍ бугрітны. Картупеԉ ԁӧԅӧрітӧмыԍ ԁугԁӧны, кор-ԋін корјаснас тыртас картупеԉлыс віԅ костјассӧ. Бугрітны поԅӧ гӧрјӧн, а меԁбур нарошнӧ картупеԉ бугрітан гӧрјӧн (окучԋікӧн шуԍӧ). Тајӧ кыкнанлаԁор бокас мусӧ шыбытӧ. Борԁјассӧ поԅӧ паԍкӧԁны, векԋӧԁны, сы, ԍерԏі сеԍԍа гӧрыштӧ паԍкыԁҗыка ԉібӧ векԋіԁҗыка. Поԅӧ гӧрыштны пыԁӧҗык ԉібӧ ԉапкыԁҗыка. Сы ԍерԏі сеԍԍа картупеԉ позтырјас берԁас поԅӧ унҗык чукӧртны ԋебыԁ мусӧ ԉібӧ ещаҗык. Меԁбур картупеԉтӧ ӧткоԃ костјасӧн пуктыны віԅыԍ віԅӧ ԁај віԅас картупеԉыԍ картупеԉӧ. Секі поԅӧ бугрітны картупеԉтӧ куԅаногӧныс ԁај вомӧныс. Гӧр улӧ ԉібӧ плуг улӧ пуктігӧн бугрітны картупеԉтӧ поԅӧ, сӧмын ӧтар ногыс ԁа јог турунјассӧ раԁјасԍыс лоӧ ԋещкыны кіӧн ԉібӧ коканӧн кокны. А кор і віԅас (раԁас) картупеԉыԍ картупеԉӧԇ ӧткоԃ костјасыс, секі поԅӧ і вомӧныс щӧщ бугрітны ԁа секі јог турунјасыԁ ставыс ԋещкыԍасны. Картупеԉ корсӧ ыщкӧм. Оргаԋіческӧј вешществојасыс, сіԇ-жӧ, ԃерт, і кракмалыс артмӧ быԁмӧг корјасас. Сы понԁа картупеԉ кор ыщкыны кор ԉозԁытӧԇыс ԁа кынмавтӧԇ оз поԅ ԋекущӧм ногӧн. Оз-жӧ ков корјассӧ вывті јона быԁмӧмысла (шуам, граԁјас вылын) катајтӧмӧн пӧрлӧԁлыны, чегјавны. Сіԇнассӧ урожајыс ічӧтҗык воӧ ԁај кракмалыс ещаҗык лоӧ картупеԉас. Тамбовскса опытнӧј станціјаын ыщкісны картупеԉ корсӧ јуԋ 23 лунӧ. Гектарыԍ лоі 27 центԋер картупеԉ кор, а туруныс сетыԍ артміс 4,5 центԋер. Корсӧ ыщкытӧміныԍ картупеԉ урожајыс воіс 176,5 центԋер гектар вылыԍ, а корсӧ ыщкӧміныԍ — 105,5 центԋер гектарыԍ. Корсӧ ыщкӧмыс понԁа гектар вылыԍ урожајыс ічӧтҗык воіс 71 центԋер вылӧ, ԉібӧ 40% вылӧ. Сіјӧ нӧшта абу-на ставыс. Корсӧ ыщкӧмінас кракмалыс картупеԉас ещаҗык лоӧма, картупеԉјасыс посԋіҗыка быԁмӧмаӧԍ, ԁај јона посԋі картупеԉыс јона соԁӧма. Кракмаллӧн процентыс чініс 15,5 процентԍаԋ 13,5 процентӧԇ, ԉібӧ 2 процент вылӧ. Корсӧ ыщкытӧмінын посԋі картупеԉыс вӧлі 14%, а корсӧ ыщканінын — 27%, матӧ кык пӧв унҗык.

КАРТУПЕԈЛӦН ВІԌӦМЈАСЫС.

Зера војасӧ картупеԉ кок јылас і завоԃітӧ сіԍмыны. Мӧскуаса станціја тӧԁмалӧм ԍерԏі бӧрја 35 воас 12 воӧ картупеԉыс сіԍмыліс. Сіԇ-кӧ быԁ кујім во піын ӧԏі вонас картупеԉ сіԍмӧ. 1928-ӧԁ вӧӧ, јона зера сіјӧ вонас вӧліс-ԁа, вузӧс картупеԉ вӧԃітанінјасын картупеԉсӧ боԍтігас вӧлі-ԋін 20%-ыс сіԍ. Урожајыс лоі ічӧт картупеԉыслӧн, корјыс &јӧна воԇ куліс-ԁа. А корјастӧгыс кракмалыс картупеԉас ез кут воны, сы понԁа картупеԉыс ԋӧжміс быԁмӧмԍыс. Сеԍԍа јона сіԍміс картупеԉыс і віԇігас, тӧвјӧԁігас. Сіԍмынысӧ завоԃітӧ со кыԇі ԁа кыԍаԋ. Картупеԉ корјас вылас лоӧны руԁ чутјас. Кор улі бокас чут гӧгӧрыс јеҗыԁ коԃ лоӧ — сіјӧ і ем картупеԉ кортӧ ԁа картупеԉтӧ сіԍтыԍ щакыс. Тӧла ԁырјі картупеԉ сіԍтыԍ щакјасыс разалӧны ӧԏі корԍаԋ мӧԁ корјӧ. А зернас кіԍԍӧны муас, ваыскӧԁ пырӧны му пыщкас ԁа картупеԉ пыщкас. Картупеԉыс быԏԏӧ лӧмӧԍԍӧ. Вунԁыны-кӧ картупеԉсӧ сіјӧ лӧм пырыс, мі каԅалам, мыј завоԃітӧ сіԍмыны картупеԉ јајыс, сеті гӧрԁов сім рӧма јајыс. Картупеԉсӧ боԍтіг кежлӧ оз-на вывті јона сіԍ віԍӧмыс картупеԉјасас паԍкав, картупеԉ сіԍтаныс (шуӧны зароԁышӧн, спорыӧн, щакӧн) му пыщкас оз пыԁӧ, саԋԏіметр ԁасӧԇԍа оз-на пырны-ԁа. Меԁ-ԋін јона віԍмоны картупеԉјасыԁ боԍтігас, ԍекі картупеԉјасыс сіԍ корјасас інмалӧны-ԁа. Картупеԉӧ веԍкалӧм (ԍібԁӧм) сіԍ віԍӧм зев посԋіԁԁк спорыјасыс кутасны сіԍтыны картупеԉсӧ тӧвјӧԁігас. Меԁ кокԋіԁа віԍмӧны сіԍ віԍӧмнаԁ мортӧн сојан (столовӧј) регыԁ воыԍ сортјас, меԁомӧԉа сіԍмӧны скӧтлы верԁан ԁа завоԁскӧј сортјас. Міјан креԍԏана овмӧсјасын картупеԉыԁ јона пыр сіԍмӧ, уна ԍікас сортјас сорӧмӧн вӧԃітӧны-ԁа. Шуам, столовӧј сорт, кокԋіԁа віԍмӧ, регыԁ завоԁԁтӧ сіԍмыны му вылын. А сыԍаԋ віԍмӧны і віԍӧмԍыс повтӧмҗык картупеԉ сортјасыс, шуам, завоԁскӧј сорт картупеԉ позтырјас. Сеԍԍа, вӧлӧм-кӧ, ԍӧкыԁ ԍојӧԁ му вылын картупеԉтӧ уна во чӧж вӧԃітігӧн, картупеԉыс сені јывмӧ, посԋіԁҗыка быԁмӧ. Гермаԋіјаын та куԅа со мыј вӧчӧны: во ԍіԅім-кӧкјамыс бӧрын картупеԉ кӧјԁыссӧ вежӧны. Боԍтӧны сіјӧ-жӧ сорт картупеԉ кӧјԁыссӧ лыаа му вылыԍ. Лыаа му вылын вӧԃітӧм картупеԉыԁ озҗык сіԍмы. Јонҗыка картупеԉыԁ сіԍмӧ омӧԉік, кујӧԁтом мујас вылын, тащӧмінас картупеԉыс слабҗык-ԁа.

[Картупоԉ сіԍмыны зовоԃітчӧ корԍаԋыс ԁа пыр ӧтарӧ пыщлаԋыс пырӧ.] Заграԋіцаын ԁај міјан Сојузын картупеԉ сіԍмӧмкӧԁ вермаԍӧны му вылыԍ сіԍмыԍ картупеԉ корсӧ борԁосскӧј жіԁкоԍԏӧн кіԍкалӧмӧн, каԁын картупеԉ корсӧ ыщкӧмӧн ԁа му вывԍыс весалӧмӧн. Мӧскуаса станціјаын віԁлӧг петкӧԁліс, мыј борԁосскӧј жыԁкоԍԏӧн сіԍмыԍ картупеԉ корјассӧ кіԍкалӧмыс чінтӧ сіԍмыԍ картупеԉыслыԍ процентсӧ. Кіԍкышттӧм му вылын сіԍ картупеԉыс вӧлӧма 10-12%, а кіԍкалӧм му вылын чінӧма 1-2%-ӧԇ. Урожајыс кіԍкалӧм му вылас воӧма 20-30% вылӧ унҗык. Борԁосскӧј жіԁкоԍԏнас кіԍкышталӧм понԁаыс урожајыс соԁӧма, сені картупеԉ корјасыс веҗӧԍ коԉӧны-ԁа віԍӧмсӧ кіԍкалӧмнас віјӧ-ԁа, најӧ і воԇӧ кракмалсӧ вӧчӧны-ԁа, сені картупеԉыс быԁмӧ боԍттӧԇыс-ԁа. А кіԍкыштттӧм& му вылас картупеԉ корјыс ԉозԁӧ сіԍмӧмысла, ԁај картупеԉыс ԁугԁӧ воԇа-воԇ быԁмӧмԍыс. Каԁын-кӧ, кор-на корјасас мытчыԍісны меԁвоԇԇа чутјасыс, гӧгӧрвоан, ӧтчыԁ кіԍкыштӧмӧн поԅӧ бырӧԁны віԍӧмсӧ. Колӧ боԍтны ӧԏі процента борԁосскӧј җіԁкоԍԏ. 100 ԉітр тащӧм җіԁкоԍԏсӧ вӧчӧм вылӧ колӧ боԍтны ӧԏі кілограмм меԁнӧј купорос ԁа сывԁыны сіјӧс 50 ԉітр ваын ԁа кілограмм соттӧм іԅвеԍԏ, коԁӧс торјӧн сіԇ-җӧ 50 ԉітр ваӧн сорлалӧны. Кыкнан сорассӧ (меԁнӧј купороса ԁа іԅвесткаа сорасјассӧ) ӧԏілаалӧны, сіјӧн і кіԍкалӧны сіԍмыны боԍтԍӧм картупеԉ корјастӧ. Вӧчӧм бӧрас пыр-җӧ колӧ кіԍкавны; суткіыԍ-кӧ ԁырҗык сулалас тајӧ сорасыԁ, оз-ԋін шогмы, картупеԉтӧ оз-ԋін мезԁы сіԍмӧмԍыԁ. Гектар ув картупеԉ кіԍкавны ковмас 700-800 ԉітр жіԁкоԍԏ. Сіԇ-кӧ гектар вылӧ ковмас 7-8 кілограмм меԁнӧј купорӧс ԁа сымԁа-жӧ соттӧм іԅвеԍԏ. Гектар картупеԉ кіԍкалӧмыс, уҗсӧ і маԏерјалсӧ лыԃԃӧмӧн сувтӧ квајт кымын шајт. Картупеԉ корсӧ ыщкӧм. Тӧлын картупеԉ сіԍмӧ, меԁԍасӧ боԍтігас сы вылӧ корԍаԋыс сіԍ віԍӧмыс вужӧ ԁа. Меԁ корԍаԋыс віԍӧмыс ез вуҗ сіԍмыԍ корсӧ колӧ ыщкыны лун 12-14 војԁӧр картупеԉсо боԍттӧԇыс. Ыщкӧм корсӧ колӧ ԉібӧ сотны, ԉібӧ компост вылӧ іспоԉзујтны. Ез-кӧ каԁын ло ыщкӧма сіԍмыԍ корсӧ, картупеԉсӧ оз ков боԍтны кынмавтӧԇыс. Кӧԇыԁыс віалӧ зароԁышјассӧ віԍӧмыслыԍ. Сіԍмывлӧ картупеԉыԁ і воыԍ-воӧ ӧԏі пӧԁвалын ԉібӧ гуын віԇігӧн. Каԅаланныԁ-кӧ картупеԉ віԇанінԍыԁ сіԍмӧмсӧ картупеԉлыԍ, гожӧмнас кор оз ло картупеԉыс сені, кӧлӧ җоҗсӧ, потолоксӧ, ԍтенјассӧ мавтны іԅвесткаӧн, ԁа выԉ картупеԉсӧ ԍујтӧԇыс пыр воԍсӧн віԇны. Јывман віԍӧмјас. Картупеԉлӧн сіԍ віԍӧм кыԋԇі емӧԍ нӧшта мукӧԁ пӧлӧс віԍӧмјас, шуԍӧны јывман віԍӧмӧн. Овлӧны со кущӧм ԍікас віԍомјас. Ԉістыс вывлаԋ гартчӧ ԁорјасԍаԋыс. Чорԅӧны сещӧм ԉістјасыс, лоӧны віжов рӧмаӧԍ ԁа кокԋіԁа чегјаԍӧны.

[Картупеԉлӧн ԉіԍт гартчан віԍӧмыс (шујгавылас; ԇоԋвіԇа картупеԉ, веԍкыԁвылас віԍыԍ картупеԉыԍ).] Мӧԁ пӧлӧс віԍӧм — ԉістыс мыԉкја-гуранјаса лоӧ. Віԍмӧм кустыс щӧкыԁа муас ԉаскыԍӧ. Сеԍԍа овлӧны картупеԉ ԉістјас вылын муртса тӧԁчыԍ посԋі чутјас, коԁјасӧс поԅӧ аԁԇыны сӧмын југыԁінӧ віԇӧԁӧмӧн. Емӧԍ нӧшта мукӧԁ пӧлӧс віԍӧмјас-на. Кіјевса опытнӧј станціја тӧԁмаліс ԁа ԉіст гартчӧм віԍӧмыс чінтӧ урожајсӧ 49% вылӧ, ԉістын мыԉкја-гуранјаса віԍӧм чінтӧ урожајсӧ 47% вылӧ& посԋі чута віԍӧмыс — 17% вылӧ ԁа сіԇ вӧԇӧ. Ԃерт, оз став сортыс ӧткоԁа віԍмы і тајӧ віԍӧмјаснас. Тајӧ віԍӧмыскӧԁ вермаԍӧм могыԍ колӧ вежны кӧјԁыссӧ, сеԍԍа бура пыр бӧрјыны бур, ԇонвіԇа картупеԉјассӧ. Гожӧмын колӧ му вылыԍ ԋещкыны ԁа шыблавны віԍмӧм кустјассӧ. А боԍтігас кӧјԁыс вылас бӧрјыны меԁбур, ԇоԋвіԇа позтырјасԍыс.