Пос
Ер. КВІРІНГ Тувсов кӧԇа Мӧскуа ССРС-са &јозјаслӧн Шӧрса ԋіга леԅан ін 1930 ТУВСОВ КӦԆА, КУЛАКЈАСКӦԀ КОԌАԌӦМ-ԀА.
Тавоԍа тувсов кӧԇа став кӧԇаыԍ торјалӧ: уна вын-ебӧс лоӧ пуктӧма тавоԍа тувсов кӧԇа бура нуӧԁны. Тувсов кӧԇасајын ԍіктса овмӧс бурмӧԁӧм. Фабрік-завоԁјасын во-чӧж ӧтмоза јона уҗалӧны, пыр сені страԁа, а ԍіктјасын страԁаыс сӧмын тулысԍаԋ арӧԇ. Промышԉенноԍԏын-кӧ уҗыс торкԍылас, ԉібӧ мыјвӧснакӧ ԁугԁыласны уҗавны, секі најӧ во-гӧгӧрӧн коркӧ уҗавтӧм каԁсӧ верстајтасны. Ԍіктса овмӧсын сіԇі он вӧч. Каԁын-кӧ он кӧԇ, сіԇі і вошӧ сіјӧ: ԍор кӧԇаыԍ бурыс ԋем абу. Сывӧсна тувсов кӧԇа-кежлӧ зев тэрмаԍӧмӧн колӧ лӧԍӧԁчыны, меԁым быԁтор вӧлі ԁаԍтӧма, лӧԍӧԁӧма кӧ- ԇа-кежлӧ, меԁ тувсов кӧԇа план каԁын ставнас лоӧ вӧчӧма. Пыр колӧ тӧԁвылын кутны ԍіктјасын выԉ олӧм лӧԍӧԁӧм, соціаԉізма олӧм течӧм. Тувсов кӧԇа кампаԋԋе понԁас мунны чорыԁ классӧвеј коԍ-ԁырјі. Ԍіктјас выԉ туј-вылынӧԍ. Ӧтторја воԍԍалӧны гырыԍ соціаԉіԍԏіческеј овмӧсјас — совхозјас. Гӧԉ ԁа шӧркоԃԃем креԍԏана ӧтувтчалӧны колхозјасӧ. Емӧԍ-ԋін ԇоԋ рајјонјас, округјас-і, котыртчӧмаӧԍ. Сӧвет влаԍт быԁногӧн отсаԍӧ котыртчӧм овмӧсјаслы јонмыны ԁа нӧшта ыҗԁыны ԁа бурмыны. Ԍіктса уҗалыԍ креԍԏаналӧн выԉ-нога олӧмӧ вуҗӧмыс вывті мустӧм кулакјаслы, сіԇі еԍкӧ і пазӧԁасны став колхозсӧ, ԁа оз вермыны. Ӧнӧԇ кулакјас уҗӧԁісны ас-вылас гӧԉјасӧс ԁа шӧркоԃԃемјасӧс — быԏ вӧлі уҗав, јӧрман-ԁа. А кор гӧԉјас шӧркоԃԃемјаскӧԁ ӧтувтчасны, ӧтвылыԍ понԁасны мӧԁамӧԁыслы отсаԍны, секі најӧ кулакԍыԁ оз-ԋін јӧрмыны, оз шеԁӧԁчыны сіјӧ кабырӧ. Кулакјас сіјӧ тӧԁӧны, сывӧсна і піԋсӧ точӧԁӧны сӧвет влаԍт-вылӧ, меԁԍа-ԋін колхозјас лӧԍӧԁӧмыԍ. Зіԉӧны быԁногӧн торкны лӧԍӧԁавны ӧтувтчӧмјас. Ԋекущӧм бур тор выԉ олӧм лӧԍӧԁӧмын сӧвет влаԍтлӧн абу кулакјас-ԍерԏі, быԁлаын најӧ ԇугӧны, торкӧны. Меԁвојԁӧр, кулак оз кӧԇ став мусӧ, мукӧԁӧс сы-вылӧ велӧԁӧ-і. Гӧԉјаслы ԁа шӧркоԃԃемјаслы ԁоԉӧ: „Чінтыԍӧј кӧԇанаԁ, енӧ уна кӧԇӧј. Веԍ труԁныԁ вошас. Арнас, ӧткоԃ, став ԋаԋтӧ мырԃԃасны“. Тащӧм кулак-ԍорԋі колӧ ԇікӧԇ бырӧԁны, кулакјаслыԍ каԉічавны вомсӧ. Быԁӧн зев бура тӧԁӧны, мыј сӧвет влаԍт быԁногӧн отсалӧ гӧԉјаслы ԁа шӧркоԃԃемјаслы овмӧссӧ кыпӧԁны. Ԋаԋ заптігӧн мырԃԃалісны ԋаԋсӧ сӧмын кулакјаслыԍ, коԁјас ԋаԋсӧ ԇебӧны, коԁјас кӧсјӧны бырӧԁны сӧвет влаԍттӧ щыгјӧԁӧмӧн. Вывті чорыԁа кулак коԍаԍӧ колхозјаскӧԁ. Уна колхоԅԋікӧс-ԋін віісны, уна колхоз сотісны, уна колхозлыԍ ембурсӧ щыкӧԁісны. Ԉок-ногӧн-кӧ колхозӧс оз вермы, кулак секі ручӧ пӧртчӧ: ԍујԍӧ колхозас ԁа колхоз олӧмнас веԍкӧԁлӧ — ԋӧжјӧԋікӧн колхозсӧ пыщкӧсԍаԋыс пазӧԁӧ. Тащӧм пеж кулацкеј уҗлы воча колӧ сувтны тувсов кӧԇа-ԁырјі ӧтувтчӧмӧн став колхоԅԋіклы, гӧԉ ԁа шӧркоԃԃем креԍԏаналы-ԁа. Меԁым бура нуӧԁны кӧԇа кампаԋԋе, сы гӧгӧр колӧ ԍуртны став уҗалыԍ массасӧ. Быԁ гӧԉ ԁа шӧркоԃԃем креԍԏаԋінлы колӧ тӧԁны кущӧм уҗјас кампаԋԋе воԇын, мыј колӧ вӧчны, меԁым ставныс кужасны отсаԍны кампаԋԋе нуӧԁіг.
ТУВСОВ КӦԆА КЕЖЛӦ ЛӦԌӦԀЧӦМ.
Тавоԍа тувсов кӧԇа поԅӧ зев бура нуӧԁны. Коԉан во ԋаԋзаптӧм ԋужаліс тулысӧԇыс, кӧнԍурӧ гӧра-кӧ- ԇа-ԁырјіыс сіјӧс нуӧԁісны. Таво парԏіја ԁа сӧвет влаԍт тӧжԁӧн пӧшԏі став рајјонас-ԋін ԋаԋзаптӧмыс ештӧма, 1929-ԁ воԍа ԃекабр-кежӧ ештӧԁісны. Сіԇ-кӧ інӧ, кӧԇа-кежлаԁ тӧвнас-на поԅӧ вӧлі лӧԍӧԁчыны, термаԍтӧг, бура мӧвпалӧмӧн. Меԁым тувсов кӧԇа план лоӧ вӧчӧма ставнас, сіјӧ плансӧ колӧ тӧԁны быԁ колхозын, быԁ ӧтувтчӧмын, быԁ ԍіктын. Быԁ колхозын, быԁ ӧтувтчӧмын, быԁ грезԁын колӧ тӧԁны мыј налы вӧчны тувсов кӧԇа-ԁырјі, ыҗыԁ-ӧ отсӧг налы ԍетӧны контрактатціја-вылӧ, машінајас-вылӧ, міԋерала мувынԍӧԁанјас-вылӧ ԁа с. в. Быԁ ԍіктын щук колӧ гӧгӧрбок бура віԁлавны ԁа тӧԁмаԍны мыј налы шуӧма вӧчны. Коԉан војас-ԍерԏі мі аԁԇам, мыј сіԇі ԍорԋітӧм, бӧрјӧԁлӧм, план вӧчӧм-ԁа кӧԇа кампаԋԋеӧ унҗык гӧԉ ԁа шӧркоԃԃем креԍԏанаӧс кыскӧны. ԌЕԈСОВЕТЈАСЛЫ, РАЈІСПОЛКОМЈАСЛЫ-ԀА КОЛӦ ВЕԌКӦԀЛЫНЫ КӦԆА КАМПАԊԊЕ УҖӦН.
Зев колантор, меԁым рајісполкомјас, ԍеԉсоветјас-ԁа, ԉучкі веԍкӧԁласны кӧԇа кампаԋԋе уҗӧн. Ԍеԉсоветјас-берԁын уҗалыԍ проізвоԁственнеј совещаԋԋејаслы уҗсӧ зев бура колӧ лӧԍӧԁны, ӧнӧԇ најӧ омӧԉа уҗалісны. Меԁвојԁӧр колӧ проізвоԁственнеј совещаԋԋејассӧ паԍкӧԁны, соԁтыны сетчӧ преԁставіԏеԉӧс колхозԍаԋ, батракјасԍаԋ, ԍеԉскохоԅајственнеј кружокјасԍаԋ, том креԍԏана велӧԁчан школајасԍаԋ (ШКМ), мукӧԁ оргаԋізатсіјајасԍаԋ-ԁа. Ԍеԉсовет-берԁса совещаԋԋејас колӧ чукӧртлыны щук быԁ кык вежонын ӧтчыԁ, а рајісполком-берԁын — ӧтчыԁ быԁ тӧлыԍын. Сӧмын сіԇі уҗалӧмӧн ԍіктса проізвоԁственнеј совещаԋԋејас вермасны бура лӧԍӧԁны кӧԇа кампаԋԋе уҗ, понԁасны тӧԁны кущӧм оргаԋізатсіја кыԇі уҗалӧ, кытчӧ колӧ ԉічкыштны. Коԉан војас петкӧԁлісны, мыј ыҗыԁ бур кӧԇа кампаԋԋејас нуӧԁіг агроуполномоченнејјасԍаԋ. Сӧмын колӧ бур вежӧра ԍуԍ јӧзӧс сетчӧ бӧрјыны ԁа пыр віԇӧԁны најӧ уҗ-бӧрԍа. Агроуполномоченнејјасӧ колӧ бӧрјыны воԇмӧстчыԍ гӧԉ ԁа шӧркоԃԃем креԍԏанаӧс, коԁјас песԍӧны овмӧс бурмӧԁӧм-понԁа, коԁјас зіԉӧны кыскыны ԍіктсӧ соціаԉізма олӧмӧ. Меԁым агроуполномоченнејјаслы кокԋіԁҗык лоӧ веԍкӧԁлыны креԍԏанаӧн, агроуполномоченнејассӧ колӧ велӧԁны курсјас-вылын. Агроном кіпоԁулын велӧԁчӧмӧн агроуполномоченнејјас велаласны пыртны олӧмӧ агрономіческеј наука ԁа ԏехԋіка, велӧԁчасны щӧщ коопераԏівјас ԁа колхозјас котыртавны. Быԁ рабочеј-креԍԏаԋінлы колӧ тӧԁны, мыј 1930-ԁ воԍа тувсов кӧԇа кампаԋԋе јона јансалӧ коԉан воԍа кампаԋԋејасыԍ. Коԉан кӧԇа кам- паԋԋејас сӧмын кӧԇа-понԁа і тӧжԁыԍлісны. Локтан тувсов кампаԋԋе воԇын мог быԁ бокԍаԋ ԍіктса овмӧс бурмӧԁны, меԁԍа-ԋін скӧтвіԇӧм. Скӧтыԁ міјанлы зев колантор, а бӧрја војасын скӧтвіԇӧмын уна ковтӧм тор ем. Колӧ најӧс бырӧԁны. Ԉучкі тувсов кӧԇа нуӧԁӧмӧн отсалас сіјӧ ковтӧм торјассӧ бырӧԁны.
КУЩӦМ БУРЈАС ЛОӦНЫ КӦԆА КАМПАԊԊЕЫԌ.
Мыј вӧчны кӧԇа кампаԋԋе-ԁырјі? Меԁвојԁӧр колӧ паԍкӧԁны ԁа јонмӧԁны ԍіктјасын ӧтувтӧм овмӧсјас. Став совхозын (Ԅернотрест, Совхозцентр, скӧтвіԇанын-і) кӧԇа му шуӧма вајӧԁны 17 міԉԉон гектарӧԇ. Тӧԁӧмыԍ, сіјӧ оз ставнас понԁы кӧԇԍыны, мыјкӧмынԁа ԍурас скӧт-улӧ. Совхозјасын тулысын кӧԇасны 3 міԉԉон гектар му. 6 міԉԉон гектар лӧԍӧԁасны кӧԇны мӧԁ во-вылӧ. Меԁԍа јона тулысын колӧ паԍкӧԁчыны колхозјасӧн. Гӧԉјас шӧркоԃ- ԃемјаскӧԁ зіԉа котыртчалоны. Ԇоԋ облаԍтјасын лооны ԁорвыв колхозјас (Војвыв Кавказын, Ԋіжԋеј ԁа Среԃԋеј Волга-пӧлӧн-ԁа). РСФСР 1930-ԁ воын ԁорвыв колхозаыс лоӧ 300 рајјон, 90 процент гӧԉ ԁа шӧркоԃԃем креԍԏанаыс лоӧ котыртӧма. Колхозјас, шуім-ԋін, зев чорыԁ классӧвеј коԍ-ԁырјі котыртчалӧны. Сывӧсна зев ԍуԍа колӧ овны, јона віԇны колхозјасӧс. План-ԍерԏі колхозјасын тулысын колӧ кӧԇны 30 мԉн га му, којмӧԁ јукӧнԍыс уна, мыјԁа кӧԇԍас Сојуз паԍтаын. Вывті ыҗыԁ план сіјӧ, но вӧчны щук поԅӧ. Совхозјас ԁа колхозјас гырԍалӧмӧн, торја гӧԉ ԁа шӧркоԃԃем креԍԏана овмӧсјас бурмӧмӧн-ԁа, кӧԇа плошщаԃ соԁӧ. План-ԍерԏі тувсов кӧԇаулӧ муыс соԁӧ 15 процент. Совхозјасын тувсов кӧԇа соԁӧ кык ԁа җыныԍ уна; важ колхозјасын — вітӧԁ јукӧныс мынԁа, а став колхозас ӧтлаын — 8 мынԁа. Торја олӧмјасын тувсов кӧԇа соԁас 6 процент. Меԁуна кӧԇа му соԁас ԋаԋа рајјонјасын (Украіна, Ԋіжԋеј Волга, Војвыв Кавказ). Меԁуна соԁӧмыс лоӧ шобԁіулын (5 јукӧныс), сеԍԍа сахар ԍвеклӧулын (3 јукӧныс), сеԍԍа шабԁіулын (12 процент). Кӧԇа муӧн соԁтыԍӧм-моз-жӧ шуӧма соԁтыԍны скӧтӧн. Гырыԍ ԍура скӧт соԁас 4 1/2 процент мынԁа, ыж — 5%, порԍ — 28%. Таԇі соԁӧмыс лоӧ, збыԉыԍ-кӧ ԍӧлӧмыԍ кутчіԍамӧ скӧтвіԇӧмӧ. Тӧвјасын, кӧрымтӧмла уналаын скӧтсӧ начкӧны. Гӧԉјаслы ԁа шӧркоԃԃемјаслы колӧ отсавны скӧтсӧ віԇны, ԍетны налы тырмымӧн кӧрым. Ӧні-жӧ колӧ боԍтчыны соԁтыны скӧт колхозјасын. Кулакјас, меԁым паԁмӧԁны гӧԉјасӧс ԁа шӧркоԃԃемјасӧс ӧтувтчӧмјасыԍ, меԁым торкны соціаԉізма олӧм лӧԍӧԁны, гӧԉјаслы ԁа шӧркоԃԃемјаслы колхозас пыртӧԇ щӧктӧны скӧтсӧ начкавны. „Начкыԍан-кӧ-пӧ, кӧԏ аслыԁ мыјкӧ коԉыштас. Колхозыс пазалас-ԁа, он кушӧн коԉ. Ловја скӧтӧн-кӧ колхозаԁ пыран, мырԃԃасны сіјӧс, јӧв ԋі выј он аԁԇыв. Јӧвсӧ понԁасны карӧ ыстыны. Вӧвјасыԁ колхозаԁ оз ковны-ԁај, меԁ сӧвет влаԍт машінајас ԁа тракторјас лӧԍӧԁӧ“. Тащӧм ԉок ԍорԋіјас ԇікӧԇ колӧ бырӧԁны. Колӧ песԍыны меԁ колхозјасын скӧтјассӧ ӧтувталасны, а оз начкавны. Коԍаԍӧмӧн колӧ ԁугӧԁны скӧт начкалӧм. Меԁым ԍіктјасын бура вермасны нуӧԁны кӧԇа кампаԋԋе, лоӧ ыстӧма сетчӧ мувіԇуҗалан машінајас, тракторјас-ԁа. 1930-ԁ воын лоӧ пыртӧма ԍіктӧ 25 ԍурсыԍ уна трактор. Тулыснас мувіԇуҗалан машінајас разӧԁасны 200 міԉԉон шајт ԁон. РСФСР лоӧ разӧԁӧма 400 ԍурс тонна міԋерала мувынԍӧԁан. Сојуз паԍтаын лоӧ лӧԍӧԁӧма 100 машіна тракторнеј станціја, 100 кымын коопераԏівнеј машіна тракторнеј колонна-ԁа. Уна-ԋін тајӧ ԋінӧмабувылаԁ, а век-на-жӧ абу тырмымӧн став колхозыслы. Сывӧсна вӧвјасыԁ јона-на коланӧԍ. Колхозјаслы сіјӧ колӧ тӧԁны ԁа віԇны вӧвјасӧс. Колӧ лӧԍӧԁны вӧла ԁа машіна сора ԁа трактор ԁа вӧла сора станціјајас. Быԁ грезԁын, рајјонын, округын колӧ боԍтны лыԁ-вылӧ (на учот) став мувіԇ уҗалан кӧлујсӧ, чукӧртны најӧс, жугавлӧмјассӧ ԇоԋтавны. Міјан промышԉенноԍԏным зев ӧԁјӧ кыпалӧ-бурмӧ. Ԍіктса овмӧс сытујӧԁ бӧрын вӧлі. Сӧмын коԉан воԍаԋ вежԍіс: коԉан воԍаԋ ԍіктса овмӧс воԇӧ мӧԁӧԁчіс, ыҗыԁа тувтчалӧ быԁ вожӧԁ. Коммуԋіст парԏіјаӧн нуӧԁан промышԉенноԍԏ бурмӧԁан уҗ регыԁӧн вежас ԍіктса овмӧстӧ: посԋі торја овмӧсјас ӧтувтчасны гырыԍ, јон овмӧсјасӧ. Ԉучкі веԍкӧԁлӧмӧн колхозјас лӧԍӧԁіг, колхозјасыс лоӧны поԁувтасӧн соціаԉізма олӧм течігӧн ԍіктјасын. Тувсов кӧԇа кампаԋԋе, пӧԍ ԍӧлӧмӧн-кӧ боԍтчыласны сіјӧ уҗӧ рабочеј класс, колхоԅԋікјас, гӧԉ ԁа шӧркоԃԃем креԍԏана-ԁа, уна выԉ колхозјас соԁтас, јона кыпӧԁас ԍіктса овмӧс.