Пос

I. С. КОКАԊІН ТАБАК КУРІТӦМ ЈЫЛЫԌ КОМІ ԊІГА ЛЕԆАНІН СЫКТЫВКАР — 1930 Табак курітӧм Міјан вожԃ. В. I. Ԉеԋін коԉіс зев уна заветјас. Сіјӧ бур кывјассӧ, коԁӧс коԉіс Ԉеԋін, мі ӧні јона велӧԁам ԁа быԁԍаманогӧн пӧрталам олӧмӧ. Табак курітӧмыԍ В. I. Ԉеԋін со мыј шуліс: „Табак курітӧм ԁа јенлы ескӧм ӧткоԃ ԉокторјас — јаԁјас, коԁјасыԍ колӧ став јӧзыслы пырыԍ-пыр-жӧ ԁугԁыны, меԁ еԍкӧн воԇӧ том јӧз лоіны ԇоԋвіԇаӧԍ, јентӧԁтӧмӧԍ, ԁа табак куріттӧмӧԍ.“ Ԉеԋін ачыс ез курітлы ԁај јӧзсӧ оз вӧлі щӧкты курітны. Тајӧ Ԉеԋін јортлыԍ бур ԃела вӧчӧмсӧ ԁа колана кывјас шуӧмсӧ — колӧ быԁ мортлы пӧртны олӧмӧ. Ӧні кутісны курітны быԁӧн: мужікјас, чеԉаԃјас ԁа щӧщ-і нывбабајас. Уна морт-на оз тӧԁны, кущӧм ԉок вајӧ табак курітӧмыс. Емӧԍ, ԃерт, курітчыԍјс костын (пыщкын) і сещӧм јӧз, коԁјас тӧԁӧны табаклыԍ став ԉоксӧ, ԇоԋвіԇалун торкӧмсӧ, ԁа најӧ сіԇ-жӧ оз чӧвтчыны курітчӧмыԍ. Налӧн-ԋін курітӧмыԁ воӧма ԉок (ԁурнӧј) прівычкаӧ, коԁыԍ налы зев ԍӧкыԁ ԁруг ԁугԁыны. Кывлывлан курітчыԍ јӧз костын со кущӧм сорԋіјас: колӧ-пӧ еԍкӧн ԁугԁыны курітчӧмыԍ ԁа?. Ԉібӧ мыјла-пӧ тащӧм ԉокторсӧ лӧԍӧԁлӧмаӧԍ? ԁа с. в. Став тащӧм ԍорԋі- јасыԁ — ԍорԋіӧн-і коԉӧны, бур ԃелаӧԇ оз волыны. Курітӧм — гежӧԁ (шоч) јӧз шыбітлывлӧны. Боԍтам 1918-21-ӧԁ војастӧ (годы гражданской войны), кор унатор міјан ез тырмывлы, кор ез вӧв веԍіг табакыԁ; сіјӧ војасас уна ԍурс курітчыԍ бӧрԁігтырјі корӧ вӧлі чігарка помјас ԁа сіјӧ војасас-жӧ курітавлісны быԁԍама пӧлӧс турун корјас, ԋіщ, сіԍпу, щај ԁа с. в. Зіԉа курітчыԍјас вӧлі ӧԏік істӧгкуԁ табак вылӧ сетавлывлӧны (вежлалӧны) пуԁ пыԅӧԇ (ԋаԋ). Со кытчӧԇ пемԁӧԁӧ-јӧјмӧԁӧ курітчыԍјасӧс табак. Мукӧԁ јӧз, меԁԍа јона том војтыр, курітӧны, меԁ еԍкӧн петкӧԁлыны јӧз ԍін воԇын асԍыныс бахваԉство ԁа уԁаԉство "збојлунсӧ". Емӧԍ-і сещӧм јӧз, коԁјас шуӧны, мыј табак куріттӧгыԁ-пӧ ԋекущӧм уҗ бура оз мун. Кӧԏ кущӧм уҗ завоԃігігӧн „јуышттӧг ԁа курітчытӧг оз поԅ“, а помалігаԁ-ԋін “быԏ„. Мукӧԁ шуӧны, табак-пӧ курітан ԁа вынаҗык (ебӧсаҗык) лоан. Муԇӧмыԁ-пӧ бырлӧ, ԁај јонҗыка верман уҗавны. Кынӧмыԁ-кӧ јона ԍумалӧ — курітыштан-пӧ ӧԏі чігарка ԁа секі оз-і ков ԍојнытӧ. Став тащӧм ԍорԋіјасыԁ ԋекытчӧ оз туј, ԁај абу збыԉ. Меԁ бырӧԁны јӧз костыԍ табак курітӧм, воԇвылас колӧ кыпӧԁны јӧзлыԍ ԍуԍлунсӧ, паԉӧԁны налыԍ вежӧрсӧ, велӧԁны најӧс, меԁ еԍкӧ најӧ аԍныс аԁԇісны ԉоксӧ табак курітӧмлыԍ, ԁа віна јуӧмлыԍ. Сек уҗалыԍ јӧзыԁ аԍныс каԅаласны выԉ ног олӧмыԍ бурсӧ ԁа шыбітасны важ коԉас- јассӧ. Меԁјона колӧ віԇны ԇоԋвіԇалун том јӧзлыԍ, чеԉаԃлыԍ, — колӧ ӧлӧԁны најӧс табак курітӧмыԍ ԁа віна јуӧмыԍ. Ӧні міјан том јӧз піын јона паԍкалӧма табак курітӧм ԁа віна јуӧмыԁ. Став јӧзыслы колӧ быԁногӧн зіԉны кокԋӧԁны уҗалыԍ јӧзлыԍ ԁа креԍԏаналыԍ олӧмсӧ, кыпӧԁны став овмӧссӧ госуԁарстволыԍ, меԁ еԍкӧ ӧԁјӧҗык воны сотсіаԉізмӧ. Бурҗык, ԁолыԁҗык, гажаҗык, кокԋіԁҗык олӧм, выԉ нога олӧмԍам вӧтлас, помалас јӧз костыԍ табак курітӧм ԁа віна јуӧм. Тајӧ ԋігаас мі віԍталам кущӧм ԉок вајӧ табак курітӧм, кыԇі табаклӧн ԋікоԏін ԋіма јаԁыс курітчыԍјаслыԍ жугӧԁӧ, торкӧ ԇоԋвіԇалуннысӧ ԁа кыԇ поԅӧ ԁугԁыны курітӧмыԍ.

Кыԍаԋ ԁа кор лоі табак

Табак ԁа картупеԉ тӧԁӧны важыԍаԋ-ԋін. Табак вӧԃітӧм ԁа курітӧм паԍкалі амерікаса јӧј інԃејечјасԍаԋ (ԃікарјасԍаԋ), Амеріка му (страна) воԍтӧм-аԁԇӧм бӧрын. (Амеріка аԁԇіс Колумб). Табак кутіс паԍкавны Јевропаын (мукӧԁ госуԁарствојасын). Јевропаын табаксӧ первој кӧԇіс франтсуз Жан-Ԋіко 1559 воын. Табаклӧн меԁ ԉокторјыс, коԁі јӧјмӧԁӧ курітчыԍјаслыԍ јурвемсӧ шуԍӧ ԋікоԏінӧн. Мі шулім-ԋін, міԍа ԋікоԏін — јаԁ. Жан-Ԋіко первој вајіс ԁа кӧԇіс Јевропаын табак, сы ԋім вӧсна і шуԍӧ табаклӧн јаԁыс „ԋікоԏінӧн“. Регыԁӧн ԁа ӧԁіӧ Жан-Ԋіко кутіс паԍкӧԁны јӧз костын (Паріж карын) тајӧ турун јылыԍ ыҗыԁ ԍорԋі. Зев јона вӧлі сіјӧс ошкӧ ԁа щӧктӧ пуктавны табак корсӧ вылыс кучік ԁојјасӧ. Сіԇ-кӧ, первој каԁнас табакӧс лыԃԃісны бурԁӧԁчан турунӧн, а бӧрԏі-ԋін сіјӧ кутісны курітны, чушкыны ԁа ԋащкыны. Табак курітӧм, чушкӧм ԁа ԋащкӧм јӧз костын зев ӧԁјӧ паԍкалі. Сарјас, короԉјас, попјас јона табак јӧз костын раԃејтӧм ԁа паԍкалӧм понԁа зіԉа ԁа чорыԁа сетыԍ сувтісны паныԁ. Најӧ вӧлі шуӧны, табак-пӧ мунӧ ԃавӧлјаслы (курение фимиама дьяволу). Сы вӧсна быԁ курітчыԍӧс кутісны јона пресԉеԁујтны ԁа мыжԁавны. Тајӧ каԁјасас уна госуԁарство леԇісны быԁԍама пӧлӧс законјас табак вӧԃітӧм ԁугӧԁӧм могыԍ, меԁ еԍкӧн ԇікӧԇ ез ло табак. Ангԉіјскӧј короԉ Јаков I 1603 воӧ гіжіс ас кырымӧн ԁа леԇіс закон табак вӧԃітӧм ԁугӧԁӧмыԍ (трактат о запрещении курения табака), Швејтсаріаын табак курітӧм лыԃԃыԍліс уголовнӧј преступԉеԋԋӧӧн. Папа Урбан УІІІ Інокјенԏіј ез щӧктывлы курітны ԁуховенстволы ԁа мірјаналы (мукӧԁ верујтыԍ јӧзлы), а курітчыԍјасӧс вӧтлывліс вічкојасыԍ, торјӧԁавлісны (отлучали от церкви). Міјан Роԍԍіја госуԁарствоын сарјас Мікајлӧ Пеԁоровіч ԁа Ӧԉекԍеј Мікајловіч табак курітӧ- мыԍ ԍетавлісны ыжыԁ наказаԋԋӧјас: нӧјтлісны пԉеԏӧн, розгаӧн, чашкӧԁлісны нырроԅјассӧ ԁа мӧԁӧԁавлісны уна курітчыԍ јӧзӧс Ԍібырӧ сылкаӧ. Меԁԍа-ԋін јона мыжԁавлісны салԁатјасӧс. Ԋекущӧм ԁугӧԁӧмјас табак паԍкалӧмыԍ ез вермыны кутны. Меԁԍа јона сіјӧс кутісны вӧԃітны Гермаԋіјаын ԁа Голланԃіјаын. Роԍԍіјаын меԁԍа јона паԍкалі табак курітӧм Петр Веԉікӧј сар ԁырјі 1689 воӧ, кор ангԉічаԋінјаслы леԇісны вӧԉнӧја вузаԍны табакӧн. Уна ԁа быԁԍама пӧлӧс војнајас 16, 17, 18 векјасын јона паԍкӧԁісны табак курітӧм став Јевропа пыщса јӧз костын. А ӧні-ԋін табак курітӧмыс паԍкалӧма став му паԍтаыс быԁ јӧз костын.

Кущӧм ԉок вајӧ табак курітӧм

Морӧсын шујгалаԁорас 2-6 орԁлыјас коласын ем ԍӧлӧм. Морӧсӧ-кӧ, шујга ԋоԋ вылӧ кымын пуктам асԍыным кінымӧс тӧԁчана кылӧ ԍӧлӧмлӧн тіпкӧмыс, уҗалӧмыс. Быԁ мінут ԍӧлӧм топаллӧ, ԏіпԋітӧ 60-70-ыԍ. Топалӧмнас ԍӧлӧмыԁ јӧткӧ вірсӧ арԏеріјајас куԅа, вӧтлӧ ԍӧлӧмԍыс, ԉічмунігас сіјӧ бӧр паԍкалӧ ԁа венајасԍыс вірыс пырӧ сы пыщкӧ. Вір пыщкын ем став пӧлӧс коланыс морт вір-јајлы: кіслороԁ газ, ва ԁа ԍојаныԍ боԍтӧм щӧг, белок, совјас ԁа угԉевоԁјас. Сӧмын тајӧ коланторјасӧн мортлӧн вір-јајыс і вермӧ овны ԁа уҗавны. Ԍӧлӧмԍаԋ мунігӧн уна вож арԏеріјајас куԅа вір разалӧ став оргаԋізм (вір-јај) паԍта ԁа ԍетӧ сылы быԁԍама пӧлӧс коланторсӧ. Сеԍԍа ас пышкас јајыԍ боԍтӧ став ковтӧмторјассӧ ԁа вена ԋіма сӧнјасӧԁ кыскӧ-чукӧртчӧ бӧр ԍӧлӧмӧ. Ԍӧлӧмӧ венајс куԅа локтӧ вірыс шогмытӧм-ԋін. Рӧмыс сылӧн абу сӧстӧм віркоԃ југыԁ, а ԍӧԁов-гӧрԁ. Ԍӧлӧмӧ ԁа арԏеріјајасӧ веԍкавтӧԇ, војԁӧр сещӧм віртӧ колӧ весавны став чукӧртӧм ковтӧмторјасыԍ: угоԉнӧј кіслотаыԍ (шома газыԍ) ԁај выԉыԍ сылы ԍетны колан кіслороԁ газ. Угоԉнӧј кіслотаыԍ віртӧ весалӧны тыјас (ԉогкӧј). Тыјасын лолалӧмӧн вірыԁ весаԍԍӧ угоԉнӧј кіслотаыԍ ԁа ас піыԍ боԍтӧ кіслороԁ. Кіслороԁсӧ тыыԁ боԍтӧ сынӧԁыԍ лолалігӧн, кор міјан морӧсным паԍкавлӧ. Бӧр топалігас тыјасыԍ петӧ ортсӧ щыкԍӧм угоԉнӧј кіслота сора сынӧԁ. Сӧмын тыјасын весалӧм бӧрын лоӧ бӧр бур вір, коԁі локтӧ ԍӧлӧмӧ, а сетыԍаԋ-ԋін выԉыԍ арԏеріјајас куԅа мунӧ став оргаԋізм паԍтала. Ԇоԋвіԇа морт быԁ мінут лолыштӧ ԁаскавајтыԍ кымын. Ԍӧлӧмлыԍ ԁа тыјаслыԍ уҗ мі віԍталім сы вӧсна, меԁ еԍкӧн бурҗыка тӧԁны, кущӧм ԉокторјас вӧчӧ табак щын курітігӧн, ас пыщкӧ кыскігӧн. Табак щын курітігӧн сынӧԁкӧԁ локтӧ тыјасӧ. Мі воԇын віԍталім-ԋін, мыј тыјасын ем уна посԋі вір сӧнјас, коԁјас сынӧԁыԍ боԍтӧны вір пыщкӧ кіслороԁ. Сіԇкӧ табак щыныԁ ԍурӧ щӧщ вірӧ. Вір сӧнјас куԅа табак щын, кӧн ем быԁԍама ԉок ԁа ковтӧмторјасыс, регыԁӧн паԍкалӧны став оргаԋізмӧ (вір-јајӧ) мортыԁлы. Тајӧ віԍталӧм куԅа поԅӧ-ԋін каԅавны, мыј табак курітӧмыԁ (щыныс) вермас вӧчны уна ԉокторјас, меԁԍа-ԋін јона тыјаслы, ԍӧлӧмлы ԁа с. в. Табак корјыԍ ԁа вужјыԍ бура віԁлалӧмӧн, хіміческӧј анаԉіз вӧчӧмӧн ԍурӧма со кущӧмторјас: ԋікоԏін, лебалан выј, уна пӧлӧс щӧгјас, оргаԋіческӧј кіслотајс, сакар ԁа с. в. Тајӧ став торјасыԍ меԁԍа ԉок ԋікоԏін, сіјӧ зев чорыԁ, јон јаԁ. Табак ем уна пӧлӧс. Быԁ пӧлӧс табакын (сортын) абу ӧтмынԁа-ԋікоԏін. Меԁԍа уна ԋікоԏіныс ԁонтӧмҗык табакјасын (макорка), меԁԍа еща ԁонаҗык табакјасын (віж табак). Јон-чорыԁлуныс табаклӧн завіԍітӧ (лоӧ) ԋікоԏіныԍ, а чӧскыԁ ԁукыс (ароматыс) артмӧ выјјасыԍ ԁа щӧгјасыԍ, коԁјас емӧԍ табак корјасас. Кыԇі ем быԁԍама пӧлӧс чӧскыԁ, курыԁ, чорыԁ (крепыԁ) ԁа слабіԋік вінајас, — сіԇ-жӧ ем-і быԁԍама пӧлӧс табакјас. Меԁым бурҗыка лоӧ гӧгӧрвоана, уна-ӧ быԁԍама пӧлӧс табакын ԋікоԏіныс, віԍталам Перым уԋіверԍіԏетса ученӧј ԁокторлыԍ (Шапшев јортлыԍ) лыԁпасјас, коԁі вӧчліс ісԍԉеԁоваԋԋӧ. Ученӧј Шапшев віԍталӧ, мыј ԋікоԏін абу ӧтмынԁа: макоркаын ԍурӧма 0,45% — 3,69 %-ӧԇ ԋікоԏін; уна пӧлӧс віж-табакјасыԍ ԍурӧма сӧмын 1,5% — 2 %-ӧԇ ԋікоԏін. Сіԇ-кӧ макорка меԁԍа ԉок ԁа чорыԁ табак, кӧні меԁуна ԋікоԏіныс. Ԋікоԏін табачнӧј јаԁ выјкојԃ, југыԁ віж рӧма, зев курыԁ ԁа чорыԁ табак ԁука. Сіјӧ зев јон-чорыԁ јаԁ. Ӧԏі капԉа ԋікоԏін-кӧ ԍетан понлы, сіјӧ пырыԍ-пыр-жӧ кулӧ. Уна велӧԁчыԍ ученӧј јӧз тӧԁмавлісны ԋікоԏінлыԍ ԉокторсӧ. Ученӧј ԁокторјас вӧчлісны со кущӧм опытјас: понјасӧс, кроԉікјасӧс, ԁа с. в. віԇлісны табак щынын ԁа ԋікоԏінсӧ леԇавлісны налы вір-јајӧ уколјасӧн. Ӧԏік кык мінут мыԍԏі 1/10 — 1/40 пај капԉа ԍујӧм бӧрын вір-јајӧ — жвӧԏінајаслӧн лоӧма: лолалӧмныс ԉокҗык, јона кыскӧ унмӧ, кокнысӧ ԁа мукӧԁлаті кыскалӧ (суԁорогі), сы бӧрын лолалӧмныс ԁугԁӧ помӧԇ ԁа кулӧны. Кулӧм мыԍԏі кырлӧмаӧԍ (вунԁалӧмаӧԍ) ԁа аԁԇӧмаӧԍ, мыј ԋікоԏін меԁјона пукԍӧма налы јурвемӧ, ԍӧлӧмӧ, тыјасӧ ԁа с. в. Ученӧј ԁоктор Кравков ԉекарствојас велӧԁан ԋігаӧ гіжӧ: мыј ӧԏі мужік 12 часӧн (суткі җынјӧн) курітӧма 40 папірос ԁа 14 ԍігара. Сы вӧсна сылӧн лоӧ ԍӧкыԁ отравԉеԋԋӧ став оргаԋізмас ԁа регыԁ і кулӧ. Ԋекущӧм меԁвоԇԇа отсӧг ԍетан ԉекарствојасӧн сіјӧ абу вермсмаӧԍ правітны (сетны сылы бӧр бур ԇоԋвіԇалун). Сіԇ-жӧ уна ԁокторјас, меԁ еԍкӧн тӧԁны ԋікоԏінлыԍ ԉоктор, аԍныс јулывлісны 1/100 — 1/500 пај капԉа ԋікоԏін (1-4 тысячных части грамма). Сы бӧрын налӧн лоӧма со кущӧм ԉокторјас: јур јона віԍмӧма, ԍінјас абу бура кутӧмаӧԍ аԁԇыны, пеԉӧн бура оз кывны, вомпыщкӧсныс лоӧма кос, јона боԍтӧма мыт ԁа вос, бӧрын воӧмаӧԍ обморокӧԇ (ԋінӧм оз гӧгӧрвоны), кіјас, кокјас јона кыскалӧма (суԁорогі). Тащӧм ԍӧкыԁ отравітчӧмыс ԋікоԏінӧн нуӧԁӧма кујім лунӧԇ. Кык капԉа-кӧ морт јуас ԋікоԏін, пырыԍ-пыр жӧ кулӧ. Таіӧ віԍталӧмјасыԍ тыԁалӧ, мыј ԋікоԏін ԉок, чорыԁ, јон јаԁ. Табак курітыԍ јӧзыԁлы сіјӧ вӧчӧ уна ԉокторјас; щыкӧԁӧ ԁа торкӧ ԋӧжјӧԋікӧн налыԍ ԇонвіԇалуннысӧ Ученӧј јӧз бура тӧԁмалӧмаӧԍ, кущӧм нӧшта торјас емӧԍ табак щынын ԁа налы аналіз вӧчӧмӧн ԍурӧма со кущӧмторјас: ԋікоԏін, ԍіԋіԉнӧј кіслота, ԋікоԏеԉін, амміак, окіԍ угԉероԁа, угԉекіслота, уксуснӧј, коԇувкот, ваԉерјановӧј, карболовӧј кіслотајас ԁа с. в. Ԋікоԏін-јаԁкоԃ ԉокӧԍ-жӧ лоӧны тајӧ віԍталӧмјасԍыԍ ԍіԋіԉнӧј кіслота ԁа окіԍ угԉероԁа, коԁјас зев-жӧ јона торкӧны курітыԍјасыԁлыԍ ԇоԋвіԇалуннысӧ. Окіԍ угԉероԁа, мӧԁногӧн-кӧ коԉмӧԁан газ, быԁ табак щынын ем 10%. Коԉмӧԁан газ мі быԁӧн тӧԁам. Пачын лонтыԍігӧн, вајмӧм бӧрас сотчӧны лӧз біӧн. Лӧз бінас сотчігӧн і артмӧ окіԍ угԉероԁа ԋіма газыс. ЈІӧз бінас сотчігӧн-кӧ пачтӧ пӧԁлалан, окіԍ угԉероԁа газыс веԍкалас керкаас, морт оланінӧ. Сещӧм газ сора сынӧԁнас лолалӧмыԍ морт коԉмӧ. Коԉмӧԁан газыс мортлы веԍкалас тыјасас ԁа вірыскӧԁ разалас јајас, јурвемас, быԁлаӧ. Сіјӧ газыс мортлыԍ, јаԁ моз-жӧ, щыкӧԁӧ став вірсӧ; сы вӧсна-і сіјӧ віԍмӧ, коԉмӧ. Меԁщӧкыԁа коԉмывлӧны вӧркеркајасын ԁа пывԍанјасын; керкајасын коԉмывлӧны-жӧ ԁа шочҗыка. Коԉмыны ԇік-жӧ сіԇі поԅӧ-і щын вӧсна. Ӧԏі керкаын-кӧ уна морт вывті јона курітчасны, табак щыныс вӧсна сіԇ-жӧ верман коԉмыны. Јона курітчыԍјасыԁлыԍ, щыгвылӧ курітыԍјасыԁлыԍ ԁа меԁвоԇ завоԃітыԍ курітчыԍјасыԁлыԍ частӧ кывлылан сещӧм ԍорԋі: мыј чігарка-пӧ куріті ԁа коԉмі, јур кутіс бергӧԁчыны. Мі воԇын віԍталім-ԋін, мыј быԁ табак щынын ем 10% коԉмӧԁан газ (окіԍ угԉероԁа) сіјӧ газыс-і коԉмӧԁӧ курітыԍјасӧс ԁа-і вермӧ коԉмӧԁны мукӧԁ јӧзӧс, коԁі оз куріт, ԁа табак щын сора сынӧԁсӧ лолалӧ ӧԏі керкаын пукалігјасын, собраԋԋӧјас вылын ԁа с.в Коԉмӧм мортлы меԁвојԁӧр ԍӧлӧм вылас оз-ло лӧԍыԁ ԁа лоӧ ебӧстӧм (ԉігыш мунас). Ԍӧлӧмыс кутас четчавны ԁа зев јона, зев чорыԀа кутас јурыс поткӧԁны, віԍны. Јурсаԃыс понԁас бергӧԁчыны, пеԉ пыщкын понԁас чорыԁа звӧԋітны. Чужӧмыс коԉмӧм мортлӧн меԁвојԁӧр гӧрԁӧԁас, сеԍԍа зев јона кеԉԁӧԁас. Кутас вукӧԁны ԁа восӧԁны. Вывті јона коԉмӧм вӧсна чужӧмыс веԍіг лӧзӧԁлӧ, секі мортыԁлӧн саԃыс бырӧ. Піԋјассӧ зев топыԁа куртчас, ԍінјассӧ паԍкӧԁас. Колан отсӧг таԇі отравітчӧм, кӧԉмӧм мортлы колӧ ԍетны пырыԍ-пыр-жӧ. Уна курітчыԍлӧн тащӧм коԉмӧмјасыԁ овлылӧ, меԁԍа-ԋін јона том јӧз костын ԁа щыгвылӧ курітыԍјаслӧн, коԁјас уна чігарка курітӧны ԁорвыв. [Кутас вукӧԁны ԁа вӧсӧԁны]

Тајӧјасӧс гіжӧм бӧрԏі поԅӧ віԍтавны, кыԇі торкӧ-ԇугӧ јӧзлыԍ вір-јајсӧ (оргаԋізмсӧ) куԅа табак курітӧм. Табак щын мі тӧԁам-ԋін, мыј воԇын ԍурӧ вомӧ, сеԍԍа мунӧ гоԉаӧԁ тыјасӧԇ, Тыјасӧ, куԅа курітыԍјаслӧн табак щыныԍ, пукԍӧ уна са. Сы вӧсна посԋі-ічӧт ты гаԃјас лоӧны кызҗык ԁа оз кутны бура вермыны сынӧԁыԍ боԍтны колана кіслороԁ-газ; мӧԁарӧ-кӧ, оз-жӧ бура вермыны і аскостыԍ — вірыԍ вӧтлыны угԉекіслота-газ. Сіԇ-кӧ тыјаслӧн уҗ торкԍӧ. Табак щынын, кыԇ-ԋін мі віԍталім, ем ԋікоԏін, угоԉнӧј кіслота ԁа коԉмӧԁан газ, коԁјас сіԇ-жӧ ԍурӧны тыјасӧ. Тащӧм ԉокторјасыс міјан вір-јајлы (оргаԋізмлы) оз ковны. Став тајӧ ԉокторјасыс: ԋікоԏін, угԉекіслота, коԉмӧԁан газ, са ԁа с. в. — тыјаслыԍ торкӧны бур колана уҗсӧ. Сы вӧсна тыјас віԍмӧны. Тӧԁам, мыј курітчыԍјас быԁӧн уԁушјӧаӧԍ, јона кызӧԁӧ, век налӧн віԍӧ морӧс ԁа с. в. Учонӧј Кіфер віԁлалӧма куԅа курітчыԍ 200 мортлыԍ ԇоԋвіԇалуннысӧ ԁа на костыԍ ԍурӧма 176 морт, коԁјаслӧн віԍӧны куԅа віԍӧԁан ԋікоԏіннӧј каттарӧн тыјас ԁа лолалан трубкајас (хроническим никотинным каттаром дыхательных путей и легких). Табак курітыԍ јӧз костын сіԇ-жӧ јона паԍкалӧма чакотка віԍӧм. Чакоткалӧн ічӧт гагјас, мікробјас курітчыԍ мортыԁлы ӧԁјӧҗык, кокԋіаҗык вермӧны кӧлаԍны (кутчыԍны) торкԍӧм тыјасаԁ. Чакотканаԁ-кӧ віԍман пырыԍ-пыр-жӧ-ԋін колӧ ԇікӧԇ ԁугӧԁны курітӧм. Мортыԁлы табакыԁ уна-на омӧԉсӧ вӧчӧ. Быԁ курітчыԍ тӧԁӧ, мыј налӧн вомԍыныс век петӧ ԉок ԁук. Вомпыщкӧсын табак щыныс ӧтлааԍӧ ԁуԉкӧԁ (ԉукӧԁ) ԁа сы вӧсна ԋікоԏін ԋіма јаԁыс табаклӧн ԍурӧ гыркпыщкӧ (желуԁокӧ). Курітчыԍјаслӧн вомпыщкӧсныс ԁа кывныс щакԍаԍӧма, сы вӧсна ԍојан-јуанјас курітысјаслы кажітчӧны чӧскыԁтӧмӧн. Гыркпыщкӧс јона зіԉа ԁа куԅа курітыԍјаслӧн вежԍӧ, овлӧны гыркпыщкӧсса віԍӧмјас, кынӧм віԍӧмјас (хроническое воспаление желуԁка). Налӧн кынӧм век віԍӧ: кор горԅӧԁлӧ, кор пагӧԁӧ, кор ԍӧлӧм сотӧ, а кор-і восӧԁӧ. Табаклӧн ԋікоԏін јаԁ сіԇ-жӧ торкӧ і ԍувјаслыԍ уҗ. Сувјасыс бура топавлыны, вӧрны оз кутны вермыны ԁа сы вӧсна ковтӧмторјасыԁ ԍојан-јуанԍыԁ ԁыр (куԅа) оз петны асмогӧн, ԍувјас пыщкаԁ сіԍмӧны ԁа наја отравітӧны став вір-јајтӧ (оргаԋізмтӧ). Ԋікоԏін ԁа мукӧԁ ԉокторјас табак щыныԍ тыјасԍаԋ веԍкалӧны вірӧ. Сы вӧсна вежԍӧны ԍӧлӧм ԁа вірсӧнјас. Јона курітчыԍјаслӧн ԍӧлӧмныс торкԍӧ ԁа вежԍӧ: ыҗԁӧ тураснас, госԍалӧ. Госԍалӧмыс вӧсна віԍмӧ. Морт оз вермы уҗавны ԍӧкыԁ уҗјас. Сылӧн ԍӧлӧмыс четчӧ, боԍтӧ пӧԁӧм віԍӧм. Бурԁӧԁны сещӧм віԍӧмтӧ зев ԍӧкыԁ. Унҗыкыԍсӧ віԍӧмыс помаԍӧ ԍӧлӧм параԉӧчӧн; сӧлӧм потӧ, — мортыԁ ԁруг кулӧ. Вірсӧнјасыс, куԅа курітыԍ јӧзлӧн лоӧны рӧшкыԁӧԍ ԁај рушӧԍ. Рочӧн тајӧ віԍӧмтӧ шуӧны артеріоскԉерозӧн. Рӧшкыԁысла, рушысла ԁа уна вір чукӧрмӧмла јурвем пыщкӧсса вірсӧнјасыс потлӧны; вірыс петӧ јурвем пыщкӧсас. Сы вӧсна мортӧс шыбітӧ параԉіч: уԍкӧԁчӧ кіјасаԁ, ԉібӧ кокјасаԁ, — најӧ коԍмӧны. Унҗыкыԍ та вӧсна мортыԁ кувлӧ. Вір пыщкын ем став пӧлӧс коланыс морт вір-јајлы. Куԅа курітӧм јона торкӧ став вірсӧ. Коланторјасыс вірыслӧн лоӧны ещаҗык ԁа сы вӧсна мортыԁ лоӧ віртӧмжык, кеԉыԁ. Мукӧԁ курітыԍјаслӧн вірса гемоглобін, коԁі сынӧԁыԍ тыјас пыр боԍтӧ колана вір-јајлы кіслороԁ ԋіма газ, овлывлӧ сӧмын 35%-40%, колана 100% куԅа. Јеҗыԁ вір шарікјас (белые кровяные шарики) сіԇ-жӧ лоӧны курітыԍјаслӧн ещаҗык, а најӧ-ӧԁ, кыԇі салԁатјас, меԁвоԇын коԍаԍӧны быԁԍама кӧлаԍан віԍӧмјасыскӧԁ. Најӧ-кӧ лоӧны ещаҗык, ебӧстӧмӧԍҗык ԋікоԏін јаԁ куԅа, ԃерт, секі міјан оргаԋізм оз вермы бура кутны ԇоԋвіԇалун быԁԍама кӧлаԍан віԍӧмјасыԍ. Ԋікоԏін јона торкӧ јурвем ԁа сылыԍ нервјассӧ. Јурвем — інԁалыԍ. Јурвемԍаԋ кі-кокјасӧ, паԍтала став тушаӧ, — быԁлаӧ мунӧны нервјас (везјас). Сіјӧ ԋервјасӧԁыс јурвемԍаԋ мунӧны быԁлаӧ морт вір-јајӧ став щӧктӧмјасыс, інԁалӧмјасыс. Ԋервјасӧԁ мунӧ јурвемӧ ставтор јывԍыс ортсыԍаԋ: кокԍаԋ, быԁлаԍаԋ. Кынмӧ-кӧ, шуам, кок — ԋервјасыс нуӧны јуӧр јурвемӧ кӧԇыԁ јывԍыс, кынмӧм јывԍыс, сіԇі воԇӧ. Јурвемыԁ мортлӧн меԁыҗыԁ колантор. Ԋікоԏіныԁ морт пыщкын меԁјона кӧлаԍӧ (інмӧ) јурвемӧ ԁа нервјасӧ. Ԋікоԏін зев чорыԁ нервнӧј јаԁ. Ԁыр — куԅа курітыԍјаслӧн памеԏныс ԉокҗык, јурныс век віԍӧ, ун абу бур (без-соԋітса), ԋервнӧјӧԍ, смыстӧмӧԍҗык. Том курітчыԍ јӧз сіԇ-жӧ ԉокҗыка велалӧны школајасын. Табак курітӧмыԁ ещаммӧԁӧ уҗ ԁырјі јајлыԍ (мускулјаслыԍ) ԍіласӧ, ебӧссӧ 15-20%-ӧԇ. Ыҗыԁ ԉок вӧчӧ табак щын і ԍінјаслы. Табак щын јона ԍојӧ ԍінјас. Сы вӧсна ԍінјас оз кутны бура аԁԇыны, а мукӧԁԁырјі вӧчлылӧ і ԋемтор аԁԇытӧԇ — ԍінтӧмӧԇ. Тајӧ ԍорԋі ԍерԏі віԍтала со кущӧм прімер: Австраԉіјаын уна вӧв помвыв быԁ во вӧлӧм ԍінтӧммӧны. Кор кутӧмаӧԍ корԍны, мыј вӧсна вӧвјас ԍінтӧммӧны, бура ісԍԉеԁоваԋԋӧ вӧчӧмӧн аԁԇӧмаӧԍ турунԍыс щӧщ сорӧн табак корјас. Табак корјасыс ԁа сылӧн ԋікоԏін ԋіма јаԁыс турун сорас і вӧлӧм ԍінтӧммӧԁӧны вӧвјассӧ. Сіԇ-жӧ ԋікоԏін куԅа курітыԍјаслыԍ щыкӧԁлылӧ пеԉлыԍ кылан нервјассӧ. Сы вӧсна пеԉлӧн кылӧмыс ԍӧктаммӧ, морт бура оз кут кывны. Овлывлӧ ԁыр, куԅа курітыԍјаслӧн і половӧј безԍіԉіјӧ. Уна ԉок вӧчӧ табак нывбабајаслы. Мі тӧԁам, мыј емӧԍ віԍӧмјас, коԁјас вуҗӧны баԏ-мамԍаԋ кагајаслы. Ӧні тӧԁӧны-ԋін, мыј мам-кӧ, шуам, віԍӧ ԉоквіԍӧмӧн, сылӧн віԍӧмыс, заразаыс (кеԉыԁ спірокета ԋіма мікробыс) мам кынӧмса места пырыс (плаценту) ԍурӧ рушку пыщса кагаыслы. Сіԇ-жӧ віԍыԍ мам-кӧ кутас морӧс јӧвнас верԁны ԇоԋвіԇалуна кага — сіјӧ пырыԍ-пыр-жӧ віԍмас. Сіԇ-кӧ, емӧԍ віԍӧмјас, коԁјас вуҗӧны мамԍаԋ кагајаслы. Мамјас-кӧ курітӧны, вајӧны чеԉаԃыслы ԉоксӧ кык мынԁа. Ӧԏі-кӧ, курітыԍ мамјаслӧн кынӧм пыщԍаԋыс-на кагаыслы ԍурӧ вірыскӧԁ ԋікоԏіныс. Мӧԁ-кӧ, рӧԁітчӧм бӧрас кагасӧ верԁӧ морӧс јӧвнас ԁа јӧлыскӧԁ сіԇ жӧ ԍурӧ вірԍаԋыс ԉок ԋікоԏін јаԁыс табаклӧн. Ԋікоԏін јаԁ табакыԍ сіԇ-жӧ вуҗӧ мамԍаԋ кагајаслы. Тајӧ ԍорԋі јылыԍ петкӧԁлам со кущӧм лыԁпасјас: 506 кагаыԍ, коԁјаслӧн мамјасныс вӧлӧм уҗалӧны табак вӧчан фабрікаын, 206 на піыԍ кулӧмаӧԍ первој тӧлыԍас рӧԃітӧм бӧрын. Мӧԁ ԁоктор віԁлалӧма став чеԉаԃ-кага 2 ԍурс мамјаслыԍ, коԁјас сіԇ-жӧ уҗалӧны табак вӧчан фабрікын ԁа сурӧма, мыј налӧн чеԉаԃныс быԁӧн ԉокҗык ԇоԋвіԇалунаӧԍ, кеԉыԁӧԍ, уна кага налӧн воԇӧн кулалӧны, ловја кага чеԉаԃјас ічӧтыԍаԋ-ԋін јона нервнӧјӧԍ. Којмӧԁ ԁоктор віԁлалӧма 126 кага табак вӧчан фабрікаын уҗалыԍ мамјаслыԍ ԁа на костыԍ җынԍыс унҗыкыс кулӧмаӧԍ первој тӧлыԍын рӧԃітӧм бӧрԏі. Тајӧ петкӧԁлӧ, поԅӧ оз курітны нывбабајаслы-мамјаслы. Тајӧ став віԍталӧмыс табак курітӧм јылыԍ петкӧԁлӧ, мыј табак ԁа сылӧн ԉокторјасыс: ԋікоԏін, коԉмӧԁан газ ԁа уна мукӧԁ ԉокторјас — вӧчӧны уна ԉок курітчыԍјаслы, а табак щыныс щӧщ мукӧԁ јӧзлы, коԁјас оз курітны. Куԅа, ԁыр курітчыԍ јӧзыԁ јона воштӧны, торкӧны асԍыныс ԇоԋвіԇалуннысӧ ԁа і чеԉаԃыслыԍ ԇоԋвіԇалунсӧ жебмӧԁӧны. Быԁ курітчыԍ јӧзлӧн немныс җеԋыԁҗык.

Поԅӧ оз курітны чеԉаԃлы?

[Ӧԏі кіас кутӧ ыҗыԁ каԉԉан, а мӧԁнас кутӧ ԋоԋ]

Унҗык курітны завоԃітӧны томӧн-чеԉаԃԍаԋ, кор-на велӧԁчӧны ічӧт школајасын. Чеԉаԃјас курітны велалӧны баԏ-мамјасԍаԋ јортјасԍаԋыс, коԁјас ԍетӧны налы курітны ԍерамӧн, а ԍерамԍыс воӧны прівычкаӧ, ԁа немнысӧ сеԍԍа курітӧны. Ме аԁԇылі Турја-Луг ԍіктын ӧԏі 5-6 арӧса ԃеԏінаӧс, коԁі вӧлі курітӧ баԏыс каԉԉанӧн. Ӧԏі кіас кутӧ ыҗыԁ каԉԉан, а мӧԁнас кутӧ ԍур ԋоԋ. Ӧні ԍіјӧ 14-15 арӧса ԁа чеԉаԃјас јона-ԍералӧны (ԋімтӧны) „Ԍергеј, ӧԏі кіаԁ каԉԉан, а мӧԁ кіаԁ ԋоԋ!“ Менам вок 7-8 арӧсԍаԋ-ԋін быԁԍама ногӧн вӧлі пемыԁінјасын курітӧ, кор ԋіщ, кор табак і с. в. Ӧтчыԁ сіјӧ җаҗјыԍ самӧвар бокыԍ вӧлӧм боԍтӧ, гуԍалӧ баԏлыԍ табактӧ ԁа самӧвартӧ ԁӧрӧм бӧжнас җоҗӧԇ уԍкӧԁӧма; самӧварлӧн крант чегӧма, сы вӧсна ачыс повԅӧма ԁа пырыԍ-пыр-жӧ пышјӧма јагӧ. Тащӧм прімерјастӧ поԅӧ віԍтавны уна ԍурс, кыԇі том јӧз велалӧны ԁа завоԃітӧны курітчыны. Сеԍԍа комі том јӧз костын паԍкалӧма сещӧмтор: нывјас вуралӧны зонјаслы кӧшеԉјас, табак мешӧкјас, коԁјас бакваԉство куԅа кӧшеԉјасӧн ошјысӧны ԁа зев томӧн завӧԁітӧны курітны. Веԍіг ныруланыс-на абу коԍмӧма, а ԁум выланыс-ԋін табак ԁа віна. Колӧ-жӧ-ԋін, јортјас, кӧԏ ташӧм ԉок, важ олӧмԍыс чӧвт-

чыны ԁа кутчіԍны выԉ куԉтура уҗӧ. Емӧԍ і сещӧм јӧз, коԁјас оз курітны. Чеԉаԃлӧн оргаԋізм слабҗык ыжыԁјас ԍерԏі. Сіԇ-кӧ, на костын табак курітӧмыԁ ԉоксӧ керӧ унҗык ԁа ӧԁјӧҗык торкӧ налыԍ ԇоԋвіԇалунсӧ. Томԍаԋ чеԉаԃԍаԋ-кӧ кутан табак курітны зев-жӧ-ԋін сіјӧ ԉок. Бур ԇоԋвіԇалун курітыԍ чеԉаԃ костын оз ло. Табак курітӧмыԁ томԍаԋ, ічӧт чеԉаԃԍаԋ со кущӧм ԉокторјас керӧ-вӧчӧ: јур налӧн век віԍӧ, унмыԁ абу бур, меԁԍа-ԋін овлылӧ безсоԋітса, (ԁыр он вермы унмӧԍны), ԍӧлӧм торкԍӧ ԁа вежԍӧ, ԍојны-јуны бура оз чӧсты, ԁырҗык (куԅа) курітыԍјаслӧн лоӧ катар желуԁка (кынӧм налӧн век віԍӧ), меԁԍа курітыԍ чеԉаԃыс віртӧмӧԍ-кеԉыԁӧԍ (малокровнӧјӧԍ), торкԍывлӧ і ԍінјасныс, — курітыԍјас оз бура аԁԇыны ылыԍҗык, лоӧны матӧаԁԇыԍӧԍ. Курітыԍ чеԉаԃјаслӧн ԋӧжјӧҗык куԅаныс, ԍӧктаныс, морӧс гӧгӧрыс (окружность груди). Памеԏ курітыԍјаслӧн лоӧ слабҗык, харакԏер налӧн ԉокҗык, ԋервнӧјӧԍ і с. в. Ԁокторјас ԁа ущіԏеԉјас віԁлалӧмаӧԍ ӧтпыр 38 чеԉаԃӧс, коԁјас 9 арԍаԋ 15 арӧԇ завоԁітӧмаӧԍ курітны, ԁа на костын ԍурӧмаӧԍ со кущӧм ԇоԋвіԇалунаӧԍ. Коԁјас курітӧмаӧԍ 2 тӧлыԍԍаԋ 2 воӧԇ, на костын 27 мортыслӧн ԇоԋвіԇалунныс ԉокҗык, омӧԉӧԍҗык, куԅаныс ԁа паԍтаныс җеԋыԁҗык, мукӧԁ курітчытӧм на арлыԁа чеԉаԃ ԍерԏі, став- ныслӧн 38 чеԉаԃыслӧн ԍӧлӧмныс торкԍӧма ԁа оз бура уҗав, быԁӧн сесԍа кызӧны, быԁӧнлӧн кынӧмныс (желуԁокыс) віԍлывлӧ, ԍојны-јуны бура оз чӧсты. Уналӧн нырјасыԍ петлӧма јона-вір; 10 чеԉаԃ віԍталӧны, мыј міјан-пӧ унным абу бур, век јурным віԍӧ, безсоԋітса. Ученӧј јӧз Амерікаын 6 во чӧж таԇ-жӧ вӧчӧмаӧԍ набԉуԃеԋԋӧ-ісԍԉеԁоваԋԋӧ чеԉаԃ курітӧмыԍ ԁа со мыј аԇԇӧмаӧԍ: курітыԍ чеԉаԃјаслӧн быԁӧнлӧн туша куԅаныс 20% җеԋыԁҗык ԁа ԍӧктаныс (весныс) 25% кокԋіҗык ԁа морӧс гӧгӧрныс (окружность груди) оттӧмҗык 66%, курітчытӧм на арлыԁа чеԉаԃ ԁорыс. Том чеԉаԃԍаԋ курітӧм (7-17 арӧԇ) јона ԇугӧ, торкӧ јурвем. Налӧн оз ло бур памеԏ курітыԍ велӧԁчыԍјас век-жӧ-ԋін ԉокҗыка велалӧны. Табак курітӧмыԁ став нервнӧј ԍіԍԏемасӧ торкӧ чеԉаԃлыԍ: харакԏер налӧн лоӧ ԉокҗык, скӧрӧԍ, нервнӧјӧс. Табак курітӧм том јӧзӧс ԋӧжјӧԋікӧн пыр жебмӧԁӧ, омӧԉтӧ ԁа чінтӧ. Табак курітӧм томԍаԋ паԍкӧԁӧ ԉоктор вӧчӧмјас. Том јӧз табак курітӧм помын "бакваԉство куԅа“ быԁԍама куԉіганствоыс. Важыԍаԋ-ԋін јӧз костын ем пӧслӧвіча: — „Вино вину творит“ (віна мыж вӧчӧ). Коԁјура мортыԁ ԋінӧм оз артав, секі вӧчӧ меԁԍа омӧԉторјассӧ: віјӧ мортӧс, вӧчӧ ранајас ԁа уна мукӧԁтор. Сіԇ-жӧ-і табак курітӧмыԁ "бакваԉство ԁа уԁаԉство куԅа“ торкӧ том јӧзлыԍ нравственносԏнысӧ. Тајӧ став віԍталӧмԍыс мі аԁԇам, мыј табак курітӧмыԍ том чеԉаԃԍаԋ бур ԋӧԏі ԋекор оз овлы. Табаклӧн ԋікоԏін ԋіма јаԁыс том јӧзлыԍ јона жугӧԁӧ-торкӧ вір-јајасӧ, ԇоԋвіԇалунсӧ. Табак курітны ічӧт чеԉаԃсаԋ том јӧзлы ԋӧԏі оз поԅ. Меԁԍа-ԋін јона колӧ коԍаԍны табак курітӧмкӧԁ чеԉаԃјас костын, меԁеԍкӧ најӧ ԋӧԏі ез курітны. Кыԇі кутны ԁа коԍаԍны табак курітӧм паԍкалӧмыԍ

Ӧні курітӧны быԁӧн: мужікјас, нывбабајас і чеԉаԃјас. Мыј поԅӧ вӧчны быԁ курітчыԍлы: 1) Меԁбур, он-кӧ куріт. 2) Меԁ еԍкӧн курітӧм шыбітны, ԁугԁыны, быԁ курітчыԍ јӧзлы колӧ вом 4-5-ыԍ кымын быԁлун пожјавны 1/4% ԉапіса ваӧн. Ԉапіс ем быԁ пеԉшар, ԁокторјаслӧн апԏекајасын. 3) Быԁ јӧзлы, коԁјас оз-ԋін вермыны чӧвтчыны курітӧмыԍ, колӧ курітны папірос ԁа віж табакјас, кӧн ещаҗык ԉок-јон ԋікоԏін јаԁыс. Оз-жӧ-ԋін ков курітны махорка каԉԉанӧн. 4) Меԁ еԍкӧн ԋікоԏін јаԁ ещаҗык воіс оргаԋізмӧ, колӧ трубкајасӧ, чігаркапомјасӧ, муштукјасӧ ԁа с. в. пуктыны анԏіԋікоԏіновӧј вата, кӧні ем таԋін ԁа полутохлорістӧј жеԉезо, коԁјас кутӧны ас орԁас ԋікоԏін јаԁсӧ. 5) Век колӧ курітны кос табак, уԉ табак курітӧмыԁ ԉокҗык. Кос табак ӧԁјӧҗык сотчӧ ԁа сы вӧсна ещаҗык ԋікоԏіныс ԍурӧ щынсыс тыјасӧ ԁа вір-јајӧ. 6) Оз ков табак щынсӧ јона кыскыны тыјасӧԇ (затяжку). 7) Оз поԅ папірос, чігарка ԁа каԉԉанјасыԍ табак курітны помӧԇ. 8) Некор оз ков курітны ԍојтӧԇ — щыгвылӧ. 9) Оз поԅ табак щын ԋывны гырк пыщкӧ. 10) Оз поԅ јона кыскӧмӧн (заԏажку) курітны, кор вӧчан-керан кущӧмкӧ ԍӧкыԁ уҗ, ԉібӧ заԋімајтчан-кӧ спортӧн ԁа фізкуԉтураӧн. 11) Ӧԁјӧ-терыба курітӧм ԉокҗык. Курітны колӧ термаԍтӧг, ԋӧжјӧԋік, вӧԉаӧн. 12) Курітӧм ԇікӧԇ колӧ ԁугӧԁны віԍман-кӧ ԍӧлӧм віԍӧмӧн (порок), тыјас віԍмӧмӧн (воспаԉеԋԋӧ ԉогкіх) ԁа віԍмасны-кӧ кущӧмкӧ воспаԉітеԉнӧј віԍӧмјасӧн: гоԉа, лолалан трубкајас (бронхі), вомпыщкӧс і с. в. Мі воԇын віԍталім-ԋін, мыј табак курітӧм јона ԇугӧ-торкӧ ԇоԋвіԇалун. Табак щын сіԇ-жӧ уна ԉок вӧчӧ і мукӧԁ јӧзлы, коԁјас еԍкӧ оз курітны ԁа налы-кӧ лоӧ ӧтлаын овны курітыԍ јӧз костын, собраԋԋӧјас вылын ԁа с. в. Сы вӧсна мукӧԁ госуԁарствојасын емӧԍ (леԇӧмаӧԍ) законјас. Јапоԋіја госуԁарствоын ем закон, коԁ куԅа оз поԅ курітны 20 арӧсӧԇ. Ангԉіјаын закон вӧсна сіԇ-жӧ оз поԅ курітны 16 арӧԇ, Амерікаын емӧԍ-жӧ законјас, коԁ куԅа 17 ар тыртӧԇ оз поԅ вузавны табак. Вузаԍыԍ-кӧ том јӧзлы, 17 ар тыртӧԇ, вузалас табак, сіјӧ, штрафујтӧны 200 шајтӧԇ. Норвегіјаын закон куԅа оз-жӧ поԅ вузавны табак том јӧзлы 16 арӧԇ. Вузаԍыԍјас-кӧ вузаласны ԁа тајӧ законлы паныԁ вӧчасны — лоӧ мынтыны штраф 35 шајтӧԇ. Гермаԋіјаын особӧј закон абу, а ем ԁобровоԉнӧј общество, коԁі нуӧԁӧ уҗ, меԁ еԍкӧн ез курітны табак. Амерікаын ем ставму паԍта паныԁ уҗ нуӧԁан курітӧм јылыԍ Межԁунароԁнӧј общество. Міјан СССР-ын ӧнӧԇ-на абу ԋекушӧм закон табак курітӧм јылыԍ. Сӧмын Ц. Коміԏет ВЛКСМ 1920 во-ын пуктіс ас костас — паныԁ уҗ нуӧԁны табак курітӧм јылыԍ том јӧз костын. Ӧні војнајас ԁа ревоԉутсіја бӧрԏі міјан СССР ԁа і ставму паԍтаас јона паԍкалі табак курітӧм. Курітны кутісны мужікјас, нывбабајас і том јӧз. Најас курітӧны віԁчіԍтӧг быԁлаын: собраԋԋӧјас вылын, клубјасын, ізба-чітаԉԋајасын, ісполкомјасын, војпукјасын і с. в. На костын ем еԍкӧн і куріттӧм јӧз ԁа наыԍ оз-жӧ јанԁыԍны ԋі віԁчіԍны. Сіԇ-кӧ, курітыԍ-јӧз уна ԉок вӧчӧны став јӧзыслы, коԁјас оз курітны; торкӧны, ԇугӧны ԇоԋвіԇалун аслыныс і уна мукӧԁ јӧзлыԍ. Табак курітӧм ԍетӧ зев ыҗыԁ сотсіаԉнӧј (олӧмԍам вӧсна) ԉокторјас став јӧзыслы. Табак курітӧм јылыԍ, сіјӧ ԉокторјассӧ вајӧмыԍ колӧ паԍкыԁа пуктыны куԉтура уҗ быԁ јӧз костын. Меԁԍа јона колӧ ԍорԋітны, лыԃԃыны ԉектсіјајас, вӧчны беԍеԁајас табак јылыԍ шкоԉԋікјаслы, піоԋерјаслы ԁа комсомоԉечјаслы. Том јӧз костын-кӧ бура ԁа зіԉа пуктам бур ԍорԋі табак јылыԍ, ԃерт, секі најӧ аԁԇасны став ԉоксӧ табаклыԍ, сы вӧсна озҗык кутны курітны. Баԏ-мамлы оз-жӧ ков курітны ас чеԉаԃ костын. Ӧԏі керкааԁ (комнатааԁ) олігӧн чеԉаԃыԁлы-ӧԁ лоӧ табак щынсӧ сіԇ-жӧ лолавны, а табакыԁ мі-ԋін віԍтавлім, мыј зев јона торкӧ ԇоԋвіԇалун ԁа-і чеԉаԃыԁ ӧԁјӧҗык велалӧны баԏ-мамыԁ куԅа томԍаԋ курітны. Куԉтурно-проԍвеԏіԏеԉнӧј уҗ сіԇ-жӧ јона паԍкыԁа колӧ пуктыны табак јылыԍ і гырыԍ јӧз костын. Налы колӧ сіԇ-жӧ лыԃԃыны ԉектсіјајас, беԍеԁајас, петкӧԁлыны карԏінајас, кіно-ԉентајас, кӧні еԍкӧ меԁ аԍныс аԇԇісны, кущӧм ԉок вӧчӧ табак міјан вір-јајлы, ԍӧлӧмлы, тыјаслы ԁа с. в. Зев еԍкӧн бур лоі, быԁ во-кӧ Наркомзԁрав ԁа Наркомпрос нуӧԁісны став СССР паԍта особӧј кампаԋԋӧ табак јылыԍ, кыԇі мі ӧні нуӧԁлывлам ԋеԃеԉајас ԁа меԍачԋікјас чакотка віԍӧм јылыԍ, кер вӧчӧмыԍ ԁа с. в. Міјан асланым пемыԁлун вӧсна колӧ сіԇ-жӧ пуктыны ԁа нуӧԁны і мӧԁнога уҗ. Колӧ корны, меԁ міјан госуԁарство леԇіс закон, коԁ куԅа еԍкӧн оз поԅ курітны том јӧзлы 17 арӧԇ. Сіԇ-жӧ колӧ быԁ собраԋԋӧјас вылын, ісполкомјасын, ізԁаԏеԉствојасын, уҗалан-рӧбітан керкајасын, фабрік-завоԁјасын ԇікӧԇ ԁугӧԁны курітӧм. Сы вӧсна колӧ быԁлаӧ ӧшӧԁавны ԍԏенјасӧ ыҗыԁ плакатјас ԁа гіжны, мыј тані „курітны оз поԅ“. Быԁ общественнӧј ԁа госуԁарственнӧј уҗ нуӧԁанінјасӧ колӧ курітчыԍјаслы ԍетны отԃеԉнӧј комната. Коԁјас тајӧ кутасны нарушајтны — колӧ пуктыны штраф ԁа ԍӧмсӧ штрафујтӧмыԍ ԍетны саԋітарно-проԍвеԏіԏеԉнӧј уҗ вылӧ. Тајӧ уҗ ԁінас колӧ кутчіԍны быԁ гӧгӧрвоана мортлы, меԁвоԇ ԁокторјаслы, ущіԏеԉјаслы, комсомол чукӧрлы, ԃеԉегаткајслы ԁа с.в.