Пос

І0ІЈАН ІНТАС (МЕСТНОСТ), МІЈАН РАјОН, МІЈАН ОБЛАОТ ГОРІЗОНТ ТӦԀМАЛӦМ Петан-кӧ шыԉыԁ ԁа паԍкыԁ ерԁ вылӧ ԁа віԇӧԁлан-кӧ ас гӧгӧрыԁ, аԁԇан: муыс быԏԏӧ помаԍӧ ԁа завоԃітчӧ јенӧж, муыс те гӧгӧр шаԋга коԃ гӧгрӧс. Сіјӧ віԅыс, кӧні муыс ԁа јенӧжыс быԏԏӧ ӧтлааԍӧны, шуԍӧ горізонтӧн, ԉібӧ горізонт віԅӧн. 1-ӧԁ серп. Горізонт Быԁ асыв горізонт сајԍаԋ петӧ шонԁі, — сіјӧ бокыс горізонтлӧн шуԍӧ асыввылӧн; кытчӧ сајалӧ шонԁі — шуԍӧ рытыввылӧн; сіјӧ бокыс, кӧн шонԁі овлӧ луншӧркаԁын — шуԍӧ лунвылӧн, а сыкӧԁ воча бокыс — војвылӧн. Шонԁі летчӧм бӧрын јенӧжын тыԁовтчӧны коԇувјас, — мукӧԁыс гырыԍӧԍ, мукӧԁыс посԋі чут коԃӧԍ. Коԇувјас јенӧжын вывті уна, лыԃԃыны он вермы. Ті корԍӧј јенӧжыԍ мукӧԁ ԁорыԍ јонҗыка тӧԁчана созвеԅԃіјӧ: ыҗыԁ меԃвеԃіца. Сіјӧ созвеԅԃіјӧыс ԍіԅім југыԁ коԇулыԍ, ԇік кӧш коԃ. Мі-кӧ меԁбӧрја кык коԇув веԍттіыс нуӧԁам веԍкыԁ віԅ војвывлаԋ, кыԇі петкӧԁлӧма 2-ԁ ԍерпас вылын, секі мыщаԍам југыԁ Пучега коԇулӧ (поԉарнӧј звезԁаӧ). Став коԇув пыщкас сіјӧ ӧтнас оз ветлӧԁлы јенӧж куԅа, сулалӧ век ӧԏі местаын. Сы ԍерԏі сеԅ војӧ век поԅӧ аԁԇыны, коԁарлаԋын војвылыс. Шонԁіа лунӧ шкоԉнӧј плошщаԁка вылын тӧԁмӧԁӧј луншӧркаԁ ԁа горізонтлыԍ бокјас (страны света). Луншӧркаԁ поԅӧ тӧԁмӧԁны шонԁі ԍерԏі со кыԇі: урок завоԃітчігӧн сувтӧԁӧј плошщаԁка вылӧ метр суԁта беԃ, шыԉыԁ інӧ, кытчӧ шонԁіыс інмӧ лунтыр. Сеԍԍа пасјалӧј беԃ вуҗӧрлыԍ помсӧ. Луншӧрӧԇ тіјан беԃ вуҗӧр век чінас, а луншӧр бӧрын завоԃітас бӧр соԁны; кор вуҗӧрыс меԁбӧрја пасјӧм бӧрын лоӧ меԁҗеԋԋыԁ, сіјӧ пасјӧԁыс лоӧ луншӧрса, шуԍӧ луншӧркаԁса віԅӧн (полуԃоннӧј ԉіԋіјаӧн). Сек-жӧ поԅӧ корԍны горізонтлыԍ бокјассӧ таԇікӧн: беԃ берԁас меԁ ӧԏі морт шонԁіыслы мышкуӧн сувтас, кіјассӧ паԍкӧԁас пеԉпомјаскӧԁ ӧтвеԍтӧ. Ӧні тіјан лоас креста вуҗӧр. Кокјасԍаԋ вуҗӧрыс — лунвыв, јурыслӧн ԁа беԃԃыслӧн — војвыв, а кіјаслӧн вуҗӧрјас петкӧԁласны: веԍкыԁыс — асыввыв, шујгаыс — рытыввыв. Таԇі поԅӧ тӧԁмавны кымӧртӧм лунјасӧ. Ӧні тӧԁмӧԁам, кыԇі поԅӧ горізонтлыԍ бокјас тӧԁмӧԁавны, кор міјанлы ковмас. Компас. Меԁкокԋіԁ ԁа меԁлӧԍыԁ корԍны горізонтлыԍ бокјассӧ (оріеԋԏірујтчыны) компас куԅа. Сіјӧн поԅӧ пӧԉ-зујчыны быԁлаын ԁа быԁ каԁын: војын ԁај луны, кымӧра. 2-ԁ ԍерп. Пучега коԇув ԁај кымӧртӧм лунӧ, ва вылын кӧԏ му вылын, сынӧԁын, сук вӧр пыщкын. Та понԁа колӧ міјанлы зев бура тӧԁмавны компаслыԍ вӧчӧм ԍамсӧ ԁа кужны сіјӧн вӧԃітчыны Меԁвојԁӧр аԍным вӧчам компаслыԍ прӧстӧј моԁеԉ. Бурҗык лоас, быԁ брігаԁа-кӧ вӧчас компас моԁеԉ. Боԍтӧј ыҗыԁҗык стаԉнӧј јем, нуӧԁӧј гозмӧԁыԍ јемтӧ поԁков коԃ магԋіт помӧԁ. Оз-кӧ ԍур поԁков коԃ магԋіт, боԍтӧј магԋіта ножіч. Тіјан јемныԁ магԋіта лоас. Магԋіта јемсӧ мі кутам шуны магԋітној стрелкаӧн (інԁалыԍӧн). Магԋітнӧј стрелка — компасын меԁколанатор. Сіјӧ -стрелкасӧ колӧ лӧсӧԁны сіԇі, меԁ зев кокныԁа ԁа ԉічыԁа вермӧ бергавны ӧтарӧ-мӧԁарӧ гӧгӧрбок. 3-ԁ ԍерп. Горізонт бок тӧԁмалӧм. 4-ԁ ԍерп. Ас вӧчӧм компас. Меԁкокԋыԁа сіјӧс поԅӧ вӧчны таԇі: боԍтны паԍкыԁҗык пробка ԁа сетчӧ сущкыны магԋіта јемсӧ сіԇі, меԁ тыԁовчіс јемыс ӧтар-мӧԁар пробка помӧԁ ӧткуԅа. Јема пробкасӧ леԇӧј ва тыра бԉуԁјӧ. Тајӧтор лӧԍӧԁӧм бӧрԏі поԅӧ шуны, мыј тіјан артміс асвӧчӧм компас. Аԍныԁ-кӧ тӧԁанныԁ, коԁар бокын војвыв, гӧгӧрвоанныԁ, коԁар јем помыс петкӧԁлӧ војвыв, коԁарыс лунвыв. Јемјывла ԁорыс кутас петкӧԁлыны војвыв, а пысла- ԁорыс лунвыв. Пробкаас јемјывјас петан местајасас гіжӧј буквајас В ԁа Л. Пробка вылас јемыслы веԍкыԁпеԉӧсӧн крепітӧј ізтӧгтув. Ізтӧгтув помјассӧ краԍіталӧј: коԁарыс петкӧԁлӧ асыввыв — гӧрԁӧн, коԁарыс рытыввыв — лӧзӧн. Ӧні поԅӧ кокԋіԁа тӧԁны горізонтлыԍ бокјас. Ԃерт, тащӧм компасӧн тујвылын вӧԃітчыны оз туј. Школаын-кӧ абу прамӧј компас, корлӧј вӧралыԍјаслыԍ ԁа тӧԁмӧԁӧј, кыԇі сіјӧс вӧчӧма, кыԇі корԍны сы ԍерԏі горізонтлыԍ бокјас. Прамӧј вӧчӧм компас шуԍӧ бусоԉԉӧн. Сетӧн магԋіта стрелкалыԍ ӧтар помсӧ ԍӧԁӧн краԍітӧма, а мӧԁарсӧ јеҗыԁӧн. Ԍӧԁла помыс петкӧԁлӧ војвыв бок. Стрелка бергалӧ зев вӧсԋіԃік јыла јемтор вылын. Компасӧн вӧԃітчӧны вӧралыԍјас, моревывса паракоԁјас вылын ԁа мукӧԁлаын, — кӧні абу тујјас, сені-і вӧԃітчӧны. Компас ԍерԏі он вош. Боԍтӧј компас ԁа вӧчӧј кытчӧкӧ екскурԍіја.

АСВӦЧӦМ КАРТА.

Ваԍ зев збој ԃеԏіна. Мыјкӧ выԉтор вӧчны-ԉі, ворсны завоԃітны-ԉі, — Ваԍ век меԁвоԇын. Ӧтчыԁ велӧԁыԍныс петкӧԁліс Комі облаԍтлыԍ картасӧ. — Віԇӧԁӧј: со Ежва, со Печера, міртуј... етіјӧ Сыктывкар, а со і міјан ԍіктным. Чеԉаԃ јона віԇӧԁӧны карта вылӧ. Ваԍ јуаліс: — А кӧн-нӧ еԍкӧ міјан шорным? Вотчан тујным абу-ԋі. — А вот ԁумышт, Ваԍӧ, — шуӧ велӧԁыԍ: — те быԏԏӧ качӧԁчын зев вылӧ, сещӧм вылӧ, меԁ сеԍаԋ став Комі облаԍтыс тајӧ бумага ԉістыс ыҗԁа кажітчас. Мыј еԍкӧ секі аԁԇін? Мыј ыҗԁа со Печера јуыԁ, а тані сіјӧ сӧмын віԅӧн пасјыштӧма. Тыԁаліс-ез еԍкӧ сы вылнаԍаԋыԁ асланыԁ шорныԁ? Ваԍ оз бураԍ: — А вај, сіԇ-кӧ, віԍтав, кыԇі тајӧ картасӧ вӧчӧны. Сывылнааԁ-ӧԁ качӧԁчыныԁ ԋекоԁ-жӧ оз вермы-а. 5-ԁ ԍерп. Компас. — Оз і ковмыв качӧԁчыны. Картатӧ вӧчны абу ԍӧкыԁ. Вот, шуам, мі кӧсјам карта вылӧ гіжны туј школаԍаԋ ԍікт помӧԇ. Школаԍаԋ жыԏԋікӧԇ тујыс мунӧ веԍкыԁа. Мурталам сіјӧс воԍколӧн: шуам, лоӧ 250 воԍков. Боԍтам бумага ԉіст, пасјам чут — школа, нуӧԁам сеԍаԋ веԍкыԁа віԅ — туј. Мыј куԅаӧс? 250 воԍков куԅа віԅтӧ-ӧԁ бумага вылаԁ он ну. Быԁ ԍо воԍков пыԃԃі-кӧ віԅсӧ вӧчам ӧԏі саԋԏіметр куԅа, 250 воԍков пыԃԃіыԁ ковмас віԅтӧ ԋужӧԁны сӧмын 2,5 саԋԏіметр куԅа. Жыԏԋікԍаԋыԁ тујыс кежӧ веԍкыԁвылӧ, сіјӧн і бумага вылаԁ колӧ пуктыны чут — жыԏԋік, пасјыны сеԍаԋ веԍкыԁвыв чукыԉтӧм. Бара муртавны тујсӧ воԇӧ ԁа пасјыны бумага вылаԁ саԋԏіметрӧн арталӧмӧн. Таԇі поԅӧ пасјавны бумага вылӧ быԁтор, мыј ем міјан ԍіктын і ԍікт гӧгӧрын (керкајас, тујјас, јујас, шорјас, с. в.). Ваԍлы јурас пыԁӧ пыріс тајӧ картаыԁ. Боԍтчӧԁіс јортјассӧ ԁа кујімӧн кык вежончӧж ветлӧԁлісны тујјас куԅа, ԍіктӧԁ і ԍікт гӧгӧр. Меԁԍа ԁыр лоі нокԍыны шор ԁорын: зев јона чукԉӧԁлӧ-мукԉӧԁлӧ сіјӧ-ԁа. Школааԁ мыј лолі картатӧ вајӧм бӧрын! — Ваԍыԁ карта вӧчӧма! — горзӧмӧн паныԁ уԍкӧԁчісны велӧԁыԍлы. — Віԇӧԁ, тонӧ школаным... сен шорным-і, — ԇік быԁтор пасјӧмаӧԍ. Шуісны Ваԍлыԍ вӧчӧм карта ӧшӧԁны ԍтенӧ. А кущӧм бок-нӧ выліас лӧԍӧԁам? — јуаліс велӧԁыԍ. — Кӧн-нӧ војвылыс? Вӧлӧмакӧ, Ваԍ картавывԍыԁ он і тӧԁ, коԁарын војвылыс. Ԁа і гіжӧԁјассӧ быԁԍаманогыс гіжалӧма, ԍтенԍаԋыԁ оз поԅ лыԃԃыныс: коԁӧс бура гіжӧма, коԁӧс улӧ јурӧн. — Кӧн-нӧ еԍкӧ војвылыс карта вылас? Кыԇ сіјӧс вӧчны? — бӧбмӧм-пырыԍ јуаліс Ваԍ. — Војԁӧр колӧ плантӧ вӧчігӧн-на тӧԁмавны, коԁарын војвылыс. Картааԁ војвылыԁ пасјыԍԍӧ век выліас. Меԁ картаыԁ лоӧ бур, колӧ таԇ вӧчны: шонԁі ԍерԏі-ԉі, матка ԍерԏі-ԉі тӧԁмавны, коԁарын војвыв; картатӧ рісујтігӧн пукԍыны војвылӧ чужӧмӧн. Тенаԁ бумага вылаԁ лоӧ выліас војвыв, ас ԁінаԁ — лунвыв, веԍкыԁвылаԁ — асыв-выв, шујга вылаԁ — рытыввыв. — Секі поԅас бура, торкԍытӧг пасјавны, кӧні-мыј ем.

Ез-ӧмӧј ӧԁјӧ Ваԍ выԉыԍ вӧч картатӧ! Чеԉаԃ краԍітісны сіјӧс уна ԍікас краскаӧн. Понԁіс школа ԍтенын ӧшавны асланыс ԍікт гӧгӧрса карта.

СХЕМАА ПЛАН ЛӦԌӦԀӦМ

Мыј мі аԁԇам му вылыԍ, шуам, ԍіктыԍ — керкајас, јукмӧсјас (струбајас), канавајас, пощӧсјас, міртуј, трӧпа, луԁ, му, лыа, ты, ју, — ставсӧ поԅӧ рісујтны, фотографірујтны ԉібӧ петкӧԁлыны планӧн. Рісујтӧмӧн ԁа фотографірујтӧмӧн мі вермам тӧԁмӧԁны, гӧгӧрвоны сіјӧтор, коԁӧс егӧ-на аԁԇывлӧј ԋӧтчыԁ. Рісунок петкӧԁлӧ аԁԇантор сіԇ, кыԇі мі аԁԇам: сещӧм бок, кущӧм бокԍаԋ мі віԇӧԁам сы вылӧ. Ті тӧԁанныԁ, кымын ылын тіјан ԁінԍаԋ рісујтантор, сымын ԇоԉаҗыкӧн сіјӧ кажітчӧ. Рісунок ԍерԏі мі ог вермӧ ԇік точнӧја тӧԁны преԁметлыԍ ыҗԁасӧ. Фотографіја ԁа рісунок оз вермыны петкӧԁлыны куԅта ԁа паԍта ԁа уна мукӧԁтор, коԁӧс вермӧ петкӧԁлыны план. Планӧн шуԍӧ сещӧм ԍерпас, кӧні петкӧԁԍӧ кущӧмкӧ преԁметлӧн места. Планыс колӧ лоны сещӧм, меԁым вӧлі стӧча петкӧԁлӧ быԁ віԅлыԍ направԉеԋԋӧсӧ, куԅтасӧ, пеԉӧсјассӧ на костыԍ. План вӧчԍӧ со кыԇі: Шуам, колӧ вӧчны міјанлы класслыԍ план. Боԍтам ԁа мурталам метрӧн куԅтасӧ ԁа паԍтасӧ сылыԍ. Сеԍԍа метрӧн-жӧ мурталам ӧԏі пеԉӧсԍаԋ ӧԇӧсӧԇ кост, ӧԇӧслыԍ паԍтасӧ, пеԉӧсԍаԋ ӧшіԋӧԇ кост, ӧшіԋлыԍ паԍтасӧ, ӧшіԋ костјассӧ. Метр лыԁсӧ пасјам бумага вылӧ. Віԇӧԁлам — класс куԅтаным, шуам, міјан лоі 10 метр, а бумага куԅтаным ічет. Мыј-нӧ кутам: вӧчны? Кыԇі тӧрӧԁны сы ыҗԁа мерасӧ бумага вылӧ? Та могыԍ метр пыԃԃі мі боԍтам ічетҗык мера, шуам кӧԏ, саԋԏіметр. Ӧні вежӧс куԅтаным міјан быԏԏӧкӧ абу-ԋін 10 метра, а сӧмын 10 саԋԏіметра. Паԍтаыс, шуам, 8 саԋԏіметр. 10 ԁа 8 саԋԏіметра віԅјас бумага ԉіст вылӧ зев лӧԍыԁа тӧрасны. Черԏітам сіјӧ віԅјассӧ бумага вылӧ; ԉучкі інԁам — коԁарӧ бана вежӧс (вылын лоӧ војвыв, улын — лунвыв, веԍкыԁлаԁорын — асыввыв, шујгалаԁорын — рытыввыв). Сеԍԍа метр лыԁсӧ саԋԏімертјасӧ вуҗӧԁӧмӧн, ӧԇӧс ԁа ӧшіԋјас пасјалам.

Поԅас пасјавны классыԍ быԁ преԁмет: улӧс, пызан, шкап, пач, партајас. Таԇі вӧчӧмӧн, быԁ віԅ ԉучкі гіжтӧмӧн, артмас бумага вылӧ міјан класслӧн план.

Ԍерпас. Таԇі-жӧ јона ічетмӧԁӧмӧн вӧчны поԅӧ пызанлыс план, керкалыԍ план, ԍіктлыԍ план, ԇоԋ карлыԍ план ԁас.в.

План. План вӧчігӧн колӧ зіԉны, меԁым віԅ костјас, пеԉӧсјас вӧліны стӧчӧԍ, меԁ стӧча петкӧԁлісны, — коԁарӧ банӧн сулалӧ план вылӧ боԍтан тор.

Мукӧԁ ԁырјі планыс ыҗԁа вӧсна оз тӧр бумага вылӧ (ԉістӧ) выліӧ војвыв вӧчӧмӧн; мӧԁ ног лоӧ сіјӧс вӧчны. Секі інтас бокјассӧ планӧн інԁалӧны војвылӧ віԇӧԁан ԋӧвјасӧн.

МАСШТАБ

Сіԇ-кӧ планӧн шуԍӧ сещӧм черԏож, кӧні гӧгӧрбок ӧткоԁа ічӧтмӧԁӧмӧн петкӧԁлӧма кущӧмкӧ креԁмет ԉібӧ места. Планјас вылын став ԉіԋіјајассӧ черԏітӧма збыԉыԍԍа ыҗԁа ԍерԏіыс јона чінтӧмӧн. Шуам, вӧрлӧн-кӧ збыԉ куԅтаыс 200 метр — план вылын петкӧԁлыԍԍӧ сӧмын кымынкӧ саԋԏіметр куԅта. Тащӧм чінтӧмыс век овлӧ равномернӧј; вӧр-кӧ чінтім 200 пӧв, мукӧԁ преԁметјассӧ колӧ чінтыны сымынԁа пӧв-жӧ. Тащӧм равномернӧј чінтӧмыс шуԍӧ масштабӧн. Сіԇ-кӧ масштаб петкӧԁлӧ — кымын пӧв чінтыԍԍӧ інтаслӧн ыҗԁаыс бумага вылӧ черԏітігӧн. Планјаслӧн масштаб оз ӧткоԃ овлы. Масштаблӧн ыҗԁаыс быԁ план вылын інԁыԍԍӧ віԅӧн, ԉібӧ лыԁпасӧн. Лыԁпасӧн інԁыԍԍӧ таԇі: гіжӧма-кӧ 1:100 ԉібӧ 1/100, сіјӧ лоӧ, мыј став віԅсӧ план вылын збыԉыԍ ыҗԁа верԏіыс чінтӧма 100 пӧв. Тащӧм масштабыс шуԍӧ лыԁа масштабӧн. Віԅӧн масштаб петкӧԁлӧны мӧԁног. План вылын черԏітӧны веԍкыԁ воԁса віԅ ԁа јукӧны ічет мерајасӧн, шуам, саԋԏіметрјасӧн; шуам, колӧ петкӧԁлыны план вылын інтас, кӧні 1 см=100 метрлы. Черԏітам веԍкыԁ воԁса віԅ. 0 100 200 300 400 Јукам кымынкӧ см костјас вылӧ сувтса җеԋіԃік віԅјасӧн. Віԅ завоԃітчан местаас пуктам 0. Меԁвоԇԇа саԋԏіметр віԅ веԍтас 100, мӧԁ віԍтас 200 ԁа с. в. Сіԇ-кӧ 3 см. план вывса мера воԇсаԍӧ 300 метра збыԉыԍа віԅлы. Тащӧм нога масштаб шуԍӧ ԉіԋејнӧјӧн. Масштабӧн пӧԉзујтчӧны со кыԇ: шуам планлӧн масштабыс 1 см = 2 кілометрлы (ԉібӧ 1 см. ыҗԁа план вывса муртас воԇсаԍӧ 2 км. збыԉыԍа ыҗԁалы), а тіјанлы

колӧ тӧԁмӧԁны кык ԃеревԋа кост. Секі ԉіԋејкаӧн мерајтӧј план вылыԍ сіјӧ костсӧ. Шуам, міјан план вылын ԃеревԋајас кост лоі 4 см. куԅта. Сіԇыкӧ ӧԏі ԃеревԋаԍаԋ мӧԁӧԇыс костыс 8 кілометр. Тащӧм ногӧн-жӧ поԅӧ тӧԁмӧԁны і мукӧԁ костјас. Масштаб інԁыԍԍӧ унҗыкыԍсӧ план улас.

УҖЈАС

1. Ӧԏі планлӧн масштабыс 1:100 ыҗԁа, мӧԁлӧн 1: 300. Коԁыслӧн масштабыс ыҗыԁҗык ԁа мынԁаӧн? 2. Ԍіктса уԉічалӧн куԅтаыс 1 кілометр, а план вылын сіјӧс петкӧԁлӧма 2 см. куԅта, ыҗыԁ-ӧ масштабыс? 3. Поԅӧ-ӧ быԁ меставывса преԁмет петкӧԁлыны план вылын масштаб ԍерԏі? 4. План вылын петкӧԁлӧма кык ԍікт костӧԁ мунан туј. Масштабыс 1 кілометр=4 см. Куԅ-ӧ лоӧ тујвіԅ план вылын, кӧні масштаб 2 км=1 см; 500 м.=1 см? 5. Кущӧм масштаб колӧ боԍтны план лӧԍӧԁігӧн, кор інтаслӧн куԅтаыс 5 км., а бумага ԉістныԁлӧн куԅтаыс 20 см; паԍтаыс інтаслӧн 3 км., а бумагалӧн — 12 см? 6. Лӧԍӧԁӧј масштаб ԍерԏі план школаса участоклыԍ. 7. Ветлӧј колхознӧј граԁјас вылӧ ԁа лӧԍӧԁӧј план. 8. Лӧԍӧԁӧј план колхознӧј скӧтнӧј ԁворлыԍ. Меԁ еԍкӧ тіјанлы аслыныԁ кужны лӧԍӧԁны план, ковмас нӧшта-на тӧԁмавны мыј-ԍурӧ мурталӧмјас јылыԍ. Муртавны колӧ метріческӧј мерајасӧн. Меԁԍа бур куԅта муртавны ԉентаа руԉеткаӧн. Сіјӧс јуклӧма муртасјас вылӧ. Руԉеткаыс — кӧ абу ԁа ԋӧбны-кӧ сіјӧс ԋекыԍ, поԅӧ вӧчны мӧԁнога руԉетка-кӧвјыԍ, бечеваыԍ. Быԁ метр костӧ бечеваӧ зев зелыԁа кӧрталӧны југыԁ рӧма ԏеԍма ԉібӧ кучіктор, ԉібӧ кыԇкӧ асногӧн пасјӧны. Поԅӧ гӧрӧԁјас вӧчавны. Меԁым кӧв ԉібӧ бечеваа руԉетка оз сіԍмы кӧтаԍӧмла, колӧ пуӧԁны кӧнтуԍ выј піјын. Поԅӧ, ԃерт, куԅтатӧ муртавны воԍковјасӧн; меԁкокԋі еԍкӧ сіԇісӧ, ԁа стӧчыс оз ло. Сіԇі муртаԍігӧн војԁӧр колӧ тӧԁмавны асԍыԁ воԍков куԅта. Сіјӧс вӧчӧј со кыԇі: ӧԏі местаԍаԋ ӧтыҗԁа тувтчалӧмӧн ӧԏі віԅӧԁ мунӧ уна пӧв. Ԍо воԍков кытчӧ тырӧ, — пасјӧј. Сеԍԍа боԍтӧј лоан лыԁјасыԍ шӧркоԃԃемсӧ ԁа метрӧн-і мурталӧј. Унаӧ лоӧ, бара пасјӧј ԁа јукӧј ԍо пе-

ԉӧ. Артмас тенаԁ шӧркоԃԃем воԍков. Пасјӧј аслаԁ ԏетраԃӧ ԁа енӧ вунӧԁӧј, кымын саԋԏіметр куԅа тіјан воԍковныԁ. Гӧра вылӧ кајігӧн ԉібӧ гӧра вылыԍ летчігӧн воԍколыԁ оз-ԋін ло сещӧм: лоӧ ыҗыԁҗык ԉібӧ ічетҗык шӧркоԃԃем воԍколыԍ. Поԅӧ ԍінԍерԏі тӧԁмавны ӧԏі торԍаԋ мӧԁ торјӧԇ костсӧ, — муртавтӧг, куш ԍінмӧн віԇӧԁӧмӧн; кыԇ шуасны, колӧ велӧԁны ԍінтӧ куԅта-паԍта, ыҗԁа-җуҗԁа муртавны. Петан уԉіча вылӧ ԉібӧ ерԁӧ, ԉібӧ вӧрӧ, ԍіннаԁ корԍан кущӧмкӧ тор (стрӧјба, пу, ԍурја, мыр, із) ԁа віԇӧԁӧм бӧрын шуан аслыԁ: „татыԍаԋ сетчӧԇ ветымын воԍков“. Сеԍԍа пыр ӧтыжԁа воԍколӧн мун сетчӧԇ, тӧԁмав — ԉучкі-ӧ лоі тенаԁ арталӧмыԁ. Шуӧм лыԁтӧ ԁа воԍков лыԁтӧ гіж ԏетраԃӧ ӧԏі віԅӧ. Артав, кымын воԍколӧн торкԍӧмыԁ. Таԇі-кӧ ԁасыԍ кымын, кыԅыԍ кымын вӧчан, торкԍӧмјасыԁ чінӧны. Бӧрынсӧ сы-выјӧԇ ԍінтӧ верман велӧԁны, мыј пӧшԏі стӧч кутас ылі-матітӧ віԍтавны. Ԍінмӧн муртаԍӧм зев-жӧ јона коланатор планјас лӧԍӧԁігӧн. Ԍібавтӧмін мурталӧм. План лӧԍӧԁігӧн тіјанлы ковмас муртавны зыбуч ԋурјас, јујас, тыјас. Муртавны најӧс воԍколӧн-ԋі гезјӧн он вермы, веԍіг пасјас ԋекыԇі лоӧ сувтӧԁавны, а муртавны колӧ. Мыј-жӧ секі вӧчны? Кыԇі сещӧмінјассӧ план вылӧ боԍтны? Аԉі-нӧ ԍібавтӧміныԍ ԋекор плансӧ оз вӧчны? Вӧчӧны, нӧшта кокԋыԁа-на вӧчӧны. Боԍтам сіԇ, быԏԏӧкӧ мі зев паԍкыԁ ју ԁорын сулалам. Јупаԍтасӧ колӧ муртавны, а вуҗны мӧԁлапӧлӧ ԋемторјӧн. Мыј керны? Секі аслаԁор берег пӧлӧныԍ корԍӧј паԍкыԁ кушін, меԁым мерајтчыны кокԋыԁҗык вӧлі, меԁ ԋемтор ез мешајт. 8-ԁ ԍерп. Кӧвја руԉетка. 9-ԁ ԍерп. Руԉетка Мӧԁлапӧлыԍ ԍінмӧн корԍӧј кущӧмкӧ бура тыԁалана преԁмет: пу, із, мыр, ԉібӧ јешщӧ кущӧмкӧ тор. Ва паԍта вылӧ віԇӧԁӧм мыԍԏі колӧ чӧвтны ԍінтӧ аслаԁор берегӧ ԁа корԍны кущӧмкӧтор, меԁ вӧлі мӧԁлапӧвса преԁмет ылнаын-жӧ. Асԍаԋыԁ сеԍԍа сіјӧ торјӧԇ вужӧԁӧј А-Б віԅ, мурталӧј сіјӧс. А ԁа Б чутјасԍаԋ гірсԋітӧј віԅјас мӧԁлапӧвса В чутӧ ԁа сылы паныԁӧн талаԁор берегын сулалыԍ Г пасӧ. АБ ԁа БВ крестаԍӧмыԍ бумага вылын мӧԁлапӧвса В чутыԁ сещӧм-жӧ стӧча артмас, кыԇі і Г чут. В ԁа Г кост мурталӧј масштаб ԍерԏі, — тӧԁмаланныԁ ју паԍта. Тујјас поԅӧ муртавны воԍколӧн. Туј бокыԍ преԁметјас, керкајас, пывԍанјас, рынышјас ԁа мукӧԁтор — боԍтԍӧны планӧ туј ԁорԍаԋ мерајтӧмӧн ԉібӧ ԍінмӧн мурталӧмӧн. Бумага вылӧ пасјалӧны тујлыԍ став чукыԉ-мукыԉсӧ. Школа локтӧм мыԍԏі каранԁашӧн пасјалӧм віԅјас вывті нуӧԁалӧј тушӧн ԉібӧ ԍӧԁ черԋілаӧн. Течӧм пасјас пыԃԃі вӧчӧј мыј колӧ. Гіжалӧј. Плансӧ колӧ мічӧԁны уна пӧлӧс рӧмӧн ԉібӧ цветнӧј каранԁашјасӧн. Ті вӧчӧј план асланыԁ ԍіктлыԍ. Меԁ еԍкӧ бура вӧчны план, ен вунӧԁӧј нӧшта со мыјјас: 1. Став віԅсӧ уҗаланінын мурталӧј стӧча. 2. Стӧча інԁӧј, коԁарӧ банаӧԍ віԅјас. 3. Боԍтӧј шӧркоԃԃем масштаб, меԁ оз лоны јона посԋыԁ-ԋі јона гырыԍ віԅјас. 4. Боԍталӧј планӧ ԍінмӧ шыбытчана ԁа коланаҗык став торјассӧ план боԍтанінын. Пасјавны ԁа мічӧԁавны колӧ сіԇі, кыԇі велӧԁӧма пасјавны планјасын ԁа картајас вылын. 5. План вӧчны боԍтӧј топыԁ міча бумага. Чістӧја ԁа мічаа ԍерпасалӧј. Стӧча пасјалӧј. Ԉучкіа гіжалӧј. 6. План вӧчігӧн енӧ пасјалӧј кыԇі коԁлы кажітчӧ. Сы могыԍ лӧԍӧԁӧма условнӧј пасјас. Сіјӧ пасјасыс со кущӧмӧԍ: (віԇӧԁ 14-ԁ ԉ. б.) 10-ԁ ԍерп. Ју паԍта мурталӧм. Јуаԍанјас. 1. Мыј лоӧ план? 2. Мыјӧн торјалӧ план рісунокыԍ? 3. Мыј шуԍӧ масштабӧн? 4. Кыԇі петкӧԁлыны план вылын горізонтлыԍ бокјас (страны света)? (Условнӧј пасјас) ӧтка керка граԁјас луԁ кустјас лыска вӧр му (пашԋа) мукӧԁ угоԃԃӧјас гӧгӧрын лыва мыԉк шорјас пос міртуй трӧпа паԍкыԁ ју ты ва меԉԋіча јукмӧс пощӧс гу гуран

ПЛАН КУԄА ОРІЕНԎІРУЈТЧӦМ

Мі ӧні тӧԁам-ԋін, кыԇі ічеԏік местноԍт боԍтны план вылӧ. Асвӧчӧм прӧстој інструментјасӧн вӧчӧм план меԁбура віԍталас, мыј сіјӧ планыс лоӧ. Настојашщӧј планјасыԁ, шуам, Москва карлыԍ, Сыктывкарлыԍ планјас ԇік-жӧ сіԇі вӧчӧма, кыԇі і міјан ічеԏік план. Со, міјан ԍінвоԇын Москвалӧн ԁа Сыктывкарлӧн планјас. План вылын Москваыс ставнас. Быԏԏӧкӧ зев вылыԍаԋ віԇӧԁам мі сы вылӧ. Став пеԉӧсыс віԅјас костас план вылын ԇік-жӧ сещӧмӧԍ, кущӧмӧԍ і кар вылас, паԍкыԁ ԁа веԍкыԁ уԉічајас ԁа с. в. Віԅ куԅтајассӧ масштаб ԍерԏі ічетмӧԁӧма гӧгӧр ӧтмоз. Сыктывкар план вылын сіԇ-жӧ став уԉічасӧ пасјӧма, лыԁпасјасӧн пасјалӧма учрежԃеԋԋӧјас. Быԁ планын вылілаԁорыс стӧч војвылӧ банӧн. Боԍтам план ԉібӧ карта кущӧмкӧ карлыԍ, ԍіктлыԍ, маткаӧн лӧԍӧԁам вылі помсӧ стӧч војвывлаԋ. Уԉіча ԋім ԍерԏі (карјасаԁ уԉічајасыс уна) план вылыԍ корԍам чут, кӧні мі сулалам, ԁа сущкам сетчӧ булавка. Ӧні мі вермам віԍтавны, кӧні кущӧм уԉіча, коԁлӧн керка, пывԍанјас, рынышјас, мујас, віԇјас — міјаныԍ војвылын (міјан воԇвылын), лунвылын (мышсајын), асыввылын (веԍкыԁлаԁорын), рытыввылын (шујгалаԁорын). Кор понԁанныԁ кужны корԍны, коԁарӧ бана кущӧмкӧтор, понԁанныԁ кужны віԍтавны план вылыԍ, коԁарлаԋ мунӧ туј, візувтӧ ју, коԁарӧ бана керка сулалӧ ԁа с. в. Колӧ велӧԁчыны муртавны планјас ԁа картајас вылыԍ костјас. Сы вӧсна зев бура колӧ тӧԁны масштаб. Масштаб пасјыԍӧ быԁ планын, быԁ географіческӧј картаын. Масштаб-кӧ планын ԉібӧ картаын абу, сіјӧ зев омӧԉ.

11-ԁ серп. Москва карлӧн план.

Уҗјас.

12-ԁ ԍерп. Сыктывкарлӧн план.

I. Сыктывкар план ԍерԏі арталӧј віԅјаслыԍ куԅтајас, сеԍԍа віԍталӧј: 1) куԅ-ӧ лоӧ меԁкуԅіныс, меԁҗеԋыԁіныс; 2) паԍкыԁ-ӧ меԁпаԍкыԁіныс, меԁвекԋыԁіныс; 3) куԅ-ӧ меԁкуԅ уԉічаыс, меԁҗеԋыԁыс; 4) ыҗыԁ-ӧ лоӧ кост каршӧрԍаԋ кар помӧԇ; 5) куԅӧ-ӧ ԁа паԍкыԁ-ӧ пукалӧ карса саԁ; б) куԅа-ӧ кар помӧԇ Сыктыв ју візувтӧ, паԍтаыс сылӧн; 7) ылын-ӧ Краснӧј плошщаԃԍаԋ Сыктыв ју ԁорӧԇ. II. Компас ԍерԏі корԍӧј классыԁлыԍ луна-вој бокјас. III. Корԍӧј компас ԍерԏі ԁа пасјӧј ԏетраԃаныԁ: міртуј мунӧ (лун) вывԍаԋ (вој) вылӧ, школаным баннас сулалӧ (лун) вылӧ; шкоԉнӧј участокным (лун) вылын. IV. Лыԃԃӧј ԋігајасыԍ, кущӧмјона колӧ компасыԁ пуԏешествіјӧјас ԁырјі. Јуалӧј вӧралыԍјаслыԍ, мыјла налы зев колӧ вӧраліганыс компас. V. Корԍӧј кост А чутԍаԋ В чутӧԇ (тујлӧн черԏеж) тащӧм масштаб ԍерԏі. масштаб I метр. Гіжӧј: А чутԍаԋ В-ӧԇ кост = Корԍӧј кост А-ԍаԋ В-ӧԇ мӧԁ пӧлӧс масшаб ԍерԏі. масштаб 200 метр. Гіжӧј: А-ԍаԋ В-ӧԇ кост = VI. Мурталӧј А чутԍаԋ В чутӧԇ туј куԅта 1-ја масштаб ԍерԏі, сеԍԍа 2 масштаб ԍерԏі. Гіжӧј: тујлӧн куԅтаыс кымын кілометр лоас 1 масштаб ԍерԏі, сеԍԍа мӧԁ ԍерԏі. VII. Ԍіктса план ԍерԏі вӧчӧј екскурԍіја ԁа тӧԁмалӧј расстојаԋԋӧјас масштаб ԍерԏі. Планыс-кӧ абу, щӧктӧј војԁӧр лӧԍӧԁны гырыԍҗык велӧԁчыԍјаслы.

VII. ІНТАС (МЕСТНОԌТ) РЕԈЈЕФКӦԁ ԁА ТОПОГРАФІЈА ПЛАНКӦԀ ТӦԀМАԌӦМ РЕԈЈЕФ

Бур планјас ԁа картајас вылын куԅта, паԍта ԁа ыҗԁа мурталӧм кынԇі поԅ-ӧ щӧщ муртавны җуҗԁа, інԁыны јонаӧ крутӧԍ гӧрајас, берегјас. Карта вылӧ увтас-вевтас інјас, мӧԁ ног-кӧ шуны, реԉјеф пасјӧм зев колан- тор. Сіјӧ-кӧ оз ло, он-і кут тӧԁны, кущӧм места рісујтӧма: гӧраӧԍ-ӧ, шыԉыԁ-ӧ, гуранӧԍ-ӧ, тујјас сені кущӧмӧԍ. Места реԉјеф петкӧԁлытӧм картаыԁ коԁ ԍурӧлы зев омӧԉ, шуам: војеннӧјјаслы, ветлыԍ-муныԍјаслы. Мунасны, мунасны најӧ ԁа ԁруг зев җуҗыԁ, крут гӧраӧ мыщаԍасны, ԉібӧ ыҗыԁ, җуҗыԁ ԍортасӧ (ушщеԉԉеӧ) воасны, — мунны воԇӧ ԋекытчӧ. Гырыԍ карјаслыԍ планјас меԁԍасӧ лӧԍӧԁӧма сы могыԍ, меԁ он вош сетчӧ, меԁ кокԋіԁҗык вӧлі корԍны сетыԍ уԉічајас. Сені реԉјефсӧ оз петкӧԁлыны.

13-ӧԁ ԍерп. Кык ӧтыжԁа чој, шӧрі поткӧԁӧма. Ӧԏіыслӧн бокјасыс ӧткоԃ пӧкатаӧԍ, мӧԁыслӧн — абу ӧткоԁӧԍ: ӧті бокыс крутжык мӧԁ ԍерԏіыс. Уліас тајӧ чојјаслӧн планјас, горізонтаԉа віԅјасӧн вӧчӧма.

План вылӧ реԉјеф пасјавны колӧ јешщӧ і мӧԁторла: сытӧг вывтасінјасын ԉіԋејнӧј масштаб ԍерԏі мурталӧмӧн оз стӧчӧԍ лоны. Планыԁ-ӧԁ петкӧԁлӧ: местасӧ быԏԏӧкӧ зев вылыԍаԋ ԍԋімајтӧма. Шуам, міјан план вылын ем 100 метр җуҗтаа раԃіо мачта. Кыԇі сіјӧс рісујтан план вылӧ? — Чутӧн. Ԋоровԍыштӧма-кӧ-нӧ сіјӧ? Ԇікӧԇ-кӧ-нӧ пӧрӧма му вылӧ, кыԇі рісујтан? Секі куԅтаыс пыр јонҗыка кутас тӧԁчыны. Воԁсасӧ верман-ԋін масштаб серԏі муртавны. Сіԇ-жӧ-і крут гӧра бокса тујјас. Кымын крут гӧра, сымын җеԋыԁа карта вылӧ пасјӧм, гӧра пӧлӧн кајан туј. Меԁым тӧԁмавны стӧч тујлыԍ куԅтасӧ, колӧ тӧԁны, јонаӧ крут гӧраыс. Інтасјаслыԍ реԉјеф мурталӧны море уровеԋ ԍерԏі, метр лыԁӧн. Месталыԍ реԉјефсӧ карта вылӧ петкӧԁлӧны уна ногӧн: вывлаԋ ԉібӧ увлаԋ пасјӧны чутјасӧн ԁа лыԁјасӧн; віԅјӧԁлӧны воԁса куԅ віԅјасӧн (горізонтаԉјасӧн) ԁа посԋіԃік јона җеԋыԁ віԅјасӧн (штріхјасӧн), тушујтӧны местасӧ каранԁашӧн рісујтӧмӧн, мічӧԁӧны уна пӧлӧс рӧмӧн (краскаӧн), петкӧԁлӧны вуҗӧрӧн (ԍветоԏеԋӧн). Меԁԍа јона реԉјеф петкӧԁлӧны начвоԁса куԅ віԅјасӧн ԁа вӧсԋіԃік җеԋыԁ віԅјасӧн. Сіԇ-сӧ вӧчӧмӧн меԁ стӧча артмӧ. Кыԇі сіјӧс вӧчӧны, петкӧԁлӧма 13-ԁ ԍерпас вылын. Начвоԁса куԅ віԅјас план вылын отсалӧны корԍны кыԍаԋкӧ ӧтвыјӧ сулалыԍ став чутсӧ. Сіјӧ „кыԍаԋкӧ" пыԃԃіыс унҗыкыԍ боԍтӧны ва уровеԋ. Гырыԍ картајас вӧчігӧн — пырҗык море уровеԋ. Начвоԁса куԅ віԅјас костын коласјасыс пырҗык ӧтыжԁаӧԍ (1, 2, 5, 10, 20, 50, 100 метр). Места ԍерԏі ӧткуԅа костјасыс план вылын абу век ӧтпаԍтаӧԍ. Шыԉыԁінјасын сещӧм віԅјасыс абуӧԍ. Вывтасінјасыԁ — уна. Крут бока вывтасаінјасын јешщӧ-на уна, мӧԁа-мӧԁԍаԋыс матынӧԍ. Уна ԍера реԉјефа інјасын ӧтарӧ-мӧԁарӧ банаӧԍ наіӧ. Сені најӧ сеԍԍа куԅа-җеԋыԁанас јона јансалӧны. Сӧмын, ԃерт, налӧн збыԉыԍԍа (натураԉнӧј) костыс пыр ӧтыжԁа. Карта вылыԍ-кӧ мі аԁԇам туј, коԁӧс кілометр куԅа коласын кресталӧма ԋоԉ начвоԁса віԅӧн ԁа віԅјас костас 4 метра коласјас коԉалӧма, мі сені понԁам тӧԁны: міјан кілометр вылӧ воӧ 4 пос 4 метра коласјасӧн, — ставыс 16 метр. Сіјӧ-жӧ план вылын-кӧ гӧра бокті мӧԁа-мӧԁԍаԋыс матын кујлӧны 10 начвоԁса куԅ віԅјас, гӧра бокыс сіԇ-кӧ зев крут, а гӧра җуҗԁаыс 40 метр Јешщӧ міјанлы колӧ тӧԁмӧԁны ԍінмӧ шыбытчанатор план вылын, ӧткоԃ рӧма краскајас ԁа пасјас. Ва (море, курја, ты, ју) план вылын петкӧԁлӧны пыр кеԉыԁлӧз рӧмӧн, җуҗыԁ інјас — лӧзӧн. Увтасінјас му вылын мічӧԁӧны ԋуԇвіж рӧмӧн, гӧрајас, — корічԋевӧјӧн. Җуҗыԁ гӧрајас — јона пемыԁ рӧмӧн, ԉапкыԁјас — југыԁҗыкӧн. Гуран, вӧр, му, віԇ, ԋур, тујјас, стрӧјбајас пасјалӧны условнӧј пасјасӧн. Пасјалӧм ԍамсӧ поԅӧ аԁԇыны 12-ԁ ԍерпас вылыԍ, планјас вылыԍ ԁа черԏожјас вылыԍ.

ТОПОГРАФІЈА

Наука, коԁі велӧԁӧ муртавны мулыԍ інтасјас ԁа петкӧԁлыны бумага вылын ічӧтмӧԁӧмӧн, шуԍӧ топографіјаӧн. Топографіја лоӧ — ічет масштабӧн план лӧԍӧԁӧм; 100 км-ыԍ ыҗыԁ места оз боԍтԍы. Војеннӧј топографіја петкӧԁлӧ местноԍт сы понԁа, меԁ еԍкӧ поԅіс сіјӧ план ԍерԏі бурҗыка нуӧԁны коԍ врагкӧԁ (ԁаԍтӧ такԏікалы ԍвеԃеԋԋӧјас). Војеннӧј топографіјаын местноԍт петкӧԁлӧны 3 ногӧн: крокіӧн, отчота карточкаӧн.

14-ԁ ԍерп. Прімернӧј схема.

Крокіын местноԍт петкӧԁлӧны војеннӧј мог понԁа. Крокі вылын інԁалӧны сіԇі, меԁ поԅіс сы ԍерԏі нуӧԁны војеннӧј заԁача. Веԍіг інԁалӧны посјаслыԍ шогманалунсӧ, јулыԍ җуҗԁасӧ, грунт ԍікас ԁа с. в. Схемаын інԁалӧны тујјас, оланінјас; мукӧԁ ԁырјі — реԉјефсӧ оз пасјыны. Схемаын інԁӧны, кущӧм інјасын емӧԍ војскајас. Унҗыкыԍ черԏітӧны масштабтӧг ԁа інԁалӧны сӧмын лыԁпаса муртасјассӧ. Отчота карточка черԏітӧны карта вылыԍ, ԉібӧ местноԍт вылӧ ӧԏі інԍаԋ віԇӧԁӧмӧн пасјалӧны. Петкӧԁлӧны шыԉыԁлун (гуранјас, мыԉкјас). Отчота карточка петкӧԁлӧ војскалыԍ посԋі чаԍтјассӧ (взвоԁ, отԃеԉеԋԋӧ) ԁа кӧнјасын најӧ емӧԍ. Војна ԁырјі војскајас зев частӧ вежлалӧны асԍыныс местајассӧ (наступајтӧны, отступајтӧны), сы понԁа топо-

графіја планјас колӧ лӧԍӧԁавны ічет срокӧн. Тані он ешты муртаԍны мерајасӧн. Мурталӧны ԍін-ԍерԏі (на глазомер). Мі кутам ԍорԋітны, кыԇі војна ԁырјі ԍін ԍерԏі мурталӧмӧн вӧчӧны планјас. Ԍін ԍерԏі сјомка вӧчігӧн колӧ тӧԁны со мыј: 1) Срок кежлӧ лӧԍӧԁны. 2) Лӧԍӧԁны сещӧмӧс, меԁ поԅіс месталыԍ ԉубӧј чут корԍны план вылыԍ. 3) Меԁ вӧлі мічаа тӧԁчӧны меставывса преԁметјас, коԁјас коланаӧԍ војујтігӧн. 4) Лӧԍыԁа петкӧԁлӧны месталыԍ шыԉыԁлун, вӧраін, гуранјас ԁа с. в. Планјассӧ унҗыкыԍ ԍԋімајтӧны тујвывԍаԋ. Тујыс-кӧ абу, плансӧ боԍтӧԁӧны вӧр ԁорԍаԋ, ју берԁԍаԋ ԁа с. в. Меԁым еԍкӧ плансӧ ӧԁјӧҗык поԅіс боԍтӧԁны, местноԍтвывса торјассӧ јукӧма кык пеԉӧ:

15-ӧԁ ԍерп. Прімернӧј чертож. 1) Војујтігӧн тӧԁны коланаторјас (тујјас, оланінјас, вӧр, ва, чуԉкја-гурана інјас ԁа с. в.). 2) Оріеԋԏіровочнӧј торјас, коԁјас ԍерԏі меԁ поԅіс тӧԁны, — коԁарӧ колӧ мунны (інԁавԍӧны јона тӧԁчана торјас: ӧтка керкајас, меԉԋіча ԁа с. в.). Мукӧԁ места вы-

16-ԁ ԍерп. Условнӧј знакјас. лын абуӧԍ јона тӧԁчанаторјасыс, секі поԅӧ інԁыны, шуам, кӧԍԏер места, пӧрӧм пу, ыҗыԁ із ԁа с. в. Мукӧԁ ԁырјі план лӧԍӧԁыԍлы аслыс лоӧ лӧԍӧԁны інтасјас, шуам: ізјас чукӧрӧ течны, ежа перјыны ԁа с. в. 17-ԁ ԍерп. Условнӧј знакјас. Тащӧма свӧчӧм пасјастӧ, ԃерт, план вылын гырыԍа петкӧԁлыны он вермы. Секі пасјӧны чутӧн. План бокас рісујтӧны ԉібӧ черԏітӧны паслыԍ контурсӧ ԁа пункԏіра віԅӧн нуӧԁӧны сіјӧ чут ԁінас (віԇӧԁ черԏожсӧ 15-ӧԁ ԍерпасыԍ). Гырыԍҗык торјас пасјалӧны условнӧј пасјасӧн. Мі кущӧм-ԍурӧ пасјасӧн тӧԁмаԍім-ԋін. Сіјӧ пасјас ԃерт, оз-на тырмыны војеннӧј план лӧԍӧԁігӧн. Сы понԁа јешщӧ тӧԁмаԍны колӧ со кущӧм пасјасӧн: (віԇӧԁ 16 ԁа 17-ӧԁ ԍерпасјас) План лӧԍӧԁігӧн кыԇі мурталӧны места, мі ԍорԋітім-ԋін. Ӧні сӧмын тӧԁмӧԁам, кыԇі пасјалӧны месталыԍ реԉјефсӧ војеннӧј планын. Тані-ӧԁ колӧ зев ӧԁјӧ плантӧ лӧԍӧԁны. Реԉјефа местајас јукԍӧны 5 пеԉӧ: вывтас, увтас, орԁ (ребро), ԍон, ԍеԁловіна. Вывтасінӧн (вершіна) шуԍӧ сещӧм места, коԁі летчӧ увлаԋ гӧгӧрбок; увтас — гуран (котловіна) сещӧм места, коԁі гӧгӧрбок кајӧ вывлаԋ; орԁ (ребро) сещӧм места, коԁлӧн кујім бокыс увлаԋ летчӧ, ԋоԉӧԁыс кајӧ; ԍон (лошщіна) — сещӧм места, коԁлӧн кујім бок вывлаԋ кајӧ, ԋоԉӧԁыс летчӧ; куԅмӧсӧн (ԍеԁловіна) — ӧтар-мӧԁар воча бокјасыс вывлаԋ кајӧны, мӧԁ кык бокыс увлаԋ летчӧны. Реԉјеф петкӧԁӧны условнӧј пасјасӧн (віԇӧԁ 20 ԁа 21-ӧԁ ԍерпасјас). Вывтас места черԏітӧны чукыԉа-мукыԉа віԅӧн, сеԍԍа ԋӧвјас коԃ віԅјасӧн петкӧԁлӧны вывтаслыԍ летчанінсӧ (В, В). Гуран (котловіна) петкӧԁлӧны пункԏіра віԅӧн: җеԋыԃік віԅӧн інԁӧны кыщ пыщкӧслаԋ. Віԅлӧн фор-

18-ӧԁ ԍерп. Таԇі колӧ пуктавны условнӧј знакјас.

маыс меԁ вӧлі гуран форма коԃ (К). Ребро пасјӧны ӧтпомԍа віԅӧн. Віԅыс мунӧ ребро шӧрӧԁыс. Віԅ помаԍӧ ԋӧвјӧн, сіјӧ петкӧԁлӧ пӧкатсӧ; віԅ шӧрјассӧ пасјышталӧны мегыркоԃ віԅјасӧн, мыԉкнас стрелкалаԋыс (Р, Р).

19-ԁ ԍерп. Таԇі пасјӧны вӧраінтасјас.

Ԍон (лошщіна) пасјӧны пункԏіра віԅӧн. Віԅыс мунӧ ԍон шӧрӧԁыс увлаԋ, помаԍӧ стрелкаӧн; стрелка помыс вӧчԍӧ сылаԋ, коԁарӧ ԍоныс пӧката. Віԅјас шӧрӧԁ течӧны мегыркӧԃ віԅторјас, сӧмын мыԉкнас стрелкаԍаԋ мӧԁарӧ. Віԅсӧ шуӧны нӧшта ва візувтан інӧн (Л, Л). Ԍеԁловіна петкӧԁлӧны пункԏіра ԋоԉ віԅӧн, мыԉкјаснас пыщкӧслаԋыс. Віԅјасыс петкӧԁлӧны ԍеԁловіналыԍ формасӧ (С, С). Мыԉклыԍ помаԍӧмсӧ пасјӧны чукыԉ-мукыԉ віԅӧн ԁа җеԋіԃік віԅторјӧн, коԁі петкӧԁлӧ мыԉклыԍ помаԍӧмсӧ (П, П). Кыті вывтасыс крутҗыка летчӧ увлаԋ, пасјалӧны җеԋіԃік стрелкајасӧн.

Реԉјеф пасјалӧны ӧтщӧщ меставывса торіас пасјалігӧн. Меԁ еԍкӧ гӧгӧрвоны план лӧԍӧԁӧм, ԍорԋітыштам сы јылыԍ ӧԏі прімер вылын. 20-ԁ ԍерп. Інтаслӧн черԏож. 21-ԁ ԍерп. Інтаслӧн черԏож.

Меԉԋіча ԁорын сулалігӧн меԁвојԁӧр пасјалӧны меставывса преԁметјас (ју, туј, ӧтка пу ԁа с. в.). Сеԍԍа план лӧԍӧԁыԍ пасјӧ мыԉка месталыԍ поԁувсӧ (П, П) ју берԁӧԁыԍ. Та бӧрын аслас местаԍаԋыс пасјӧ Р1 ԁа Р2 ребројас. Туј пӧлӧн Т-лаԋ мунігӧн поԅӧ пасјыны ԍеԁловіна С1, ты ԁа сы гӧгӧрыԍ гуран К (котловіна), ԍеԁловіна С2 ԁа вывтас В2. Т чут інԍаԋ поԅӧ пасјавны Л ԍеԁловіна. С2-ԍаԋ тылаԋ, орԁ Р3 вывтас В3. Тащӧм планјасыԁ јона ковмӧны војна ԁырјі. Топографіја план ковмӧ бој нуӧԁіг кежлӧ, — план ԍерԏі тӧԁӧны, кытчӧ-мыј војскасӧ меԍԏітны бој кежлӧ ԉібӧ шојтчіг кежлӧ. Тӧԁӧны план боԍтӧм бӧрын, кыԇі ԁа кыті лӧԍыԁҗык војскајаслы мунны. Кокԋі корԍны местајас, кытыԍаԋ лӧԍыԁҗык лыјԍыны, шуам, віԋтовкаӧн, пуԉемјотӧн ԁа с. в. Віԋтовкаыԍ лыјԍӧмӧн кокԋіԁа поԅӧ веԍкавны 300 воԍков сајын кујлыԍ мортӧ, сы понԁа, ԃерт, војујтыԍлы лоӧ аԍсӧ ԇебны пуԉа інмӧмыԍ. Посԋыԃік мыԉкјас, вущјас, гуранјас војујтыԍӧс ԇебӧны пуԉаыԍ. Пуԉемјотыԍ ԁа вінтовкаыԍ лыјлӧны, ԃерт, сетчӧ, кытӧн тыԁалӧ враг. Быԏ лоӧ ԇебԍыны проԏівԋікыԍ, веԍіг пощӧсјас, кустјас сајӧ ԁа с. в. Места тӧԁмӧԁны колӧ нӧшта сы понԁа, меԁ поԅіс лӧԍыԁҗык інԍаԋ аԁԇыны ԁа лыјлыны проԏівԋікӧс. Віԍталӧј тащӧм јуаԍанјас вылӧ ԁа решітӧј заԁачајас: 1. Ԍіктлӧн уԉічаыс 1 км. куԅа, а план вылын інԁӧма 4 см. Кущӧм масштабыс? 2. Ӧԏі керка ԁінԍаԋ школа ԁінӧԇ веԍкыԁа 5 км. Лӧԍӧԁанныԁ-кӧ план ԁа петкӧԁланныԁ сіјӧ куԅтасӧ 5 см., секі ыҗыԁӧ лоӧ масштаб? 3. Меставывса быԁ преԁмет поԅӧ оз петкӧԁлыны планын масштаб ԍерԏі? 4. Кыԇі тӧԁны план вылын, коԁарӧ візувтӧ ју? 5. Піоԋер сулалӧ ывла вылын. Сы воԇвылын местаыс увлаԋ летчӧ, бокјасӧԁыс ԁа мышкусајӧԁыс вывлаԋ кајӧ, кыԇі шуԍӧ сіјӧ местаыс? 6. Ме сулала ывла вылын. Воԇті ԁа бокјасті местаыс увлаԋӧ летчӧ, мышкусајӧԁ вывлаԋ кајӧ. Кущӧм местаын ме сулала? 7. Кыԇі шуԍӧ сещӧм наука, коԁі велӧԁӧ лӧԍӧԁны ԁа лыԃԃыны план. 8. Мыј сіјӧ крокі ԁа мыјӧн торјалӧ сыыԍ отчота карточка?

9. Тӧԁмӧԁӧј ізтӧг кӧрӧб ԉібӧ ізтӧг тув ԍерԏі кост. Тащӧм способӧн тӧԁмӧԁны кост поԅӧ сек, коо тӧԁан преԁметлыԍ җуҗԁасӧ (шуам мортлӧн тушаыс 170 см., вӧв вылын муныԍ мортлӧн 250 см. җуҗта ԁа с. в.). Ізтӧг тувлӧн куԅтаыс 4 см. Кӧрӧбкалӧн 5 см. Кітӧ нужӧԁӧмӧн кут ізтӧгтувсӧ сувтсӧн. Шуам, ізтӧгтув тупкіс җуҗԁанас ылын муныԍ мортӧс (віԇӧԁ 22-ӧԁ ԍерпас).

22-ԁ ԍерп. Сін ԍерті мурталӧм.

Сојыԁтлӧн куԅтаыс, шуам, 63 см. Таԇі тӧԁны поԅас морт ԁіноԇ кост: 170 х 63 / 45 = 238 м. Ԉібӧ торлыԍкӧ суԁтасӧ боԍтӧԁам (умножітам) сој куԅта вылӧ ԁа јукам ізтӧгтув ԉібӧ кӧрӧб куԅта вылӧ, тӧԁмалам тор ԁінӧԇ кост. 10. Кыԇі муртавны кост кык торԍаԋ, кор мӧԁ тор ԁінас аԍным ԋекыԇі ог вермӧ матыԍтчыны? 11. Кущӧм горізонт бокын ӧтка пујаслӧн увјасыс унҗык?

III. МУ ВЫЛЫССА ԀА ГРУНТӦВӦЈ ВАЈАС

ВА

Му вылын валӧн выныс јона уна. Зерӧм бӧрын ваыс візывтӧ му вывті морејасӧ ԁа тыјасӧ. Ԃерт став зер ваыс оз мун морејасӧ, коԍмӧ, пырӧ щӧщ і му пыщкӧ. Кор ва візывтӧ, кывтӧ, сек сіјӧ јона жуглӧ мусӧ. Боԍтам кӧԏ шорјас, јујас. Му пыщкӧсса ва јылыԍ мі бӧрынҗык ԍорԋітам. Ӧԏіклаӧԁ ваыс візывтӧ ԁугԁывтӧг (јујас), мӧԁлаӧԁ зерӧмыԍ ԁа лым сылігӧн (пӧраӧн візывтыԍ шорјас). Кыкнаныс најӧ вӧчӧны вывті ыҗыԁ ԁа гырыԍ уҗјас. Ті, чеԉаԃ, ԃерт, тӧԁанныԁ, кыԇі быԁ тулысын візывтӧны шорјас. Јујас тулысын јона паԍкыԁӧԍ овлӧны. Гырыԍ уҗјас вӧчӧны візывтыԍ вајас. Најӧ мортлы вајӧны пӧԉза ԁај ԉоктор. Јона паԍкӧԁчыны ԍорԋіӧн мі тані огӧ кутӧј. Ва, ԃерт, мортлы вӧчӧ зев уна бур. Візывтыԍ валыԍ вынсӧ морт іспоԉзујтӧ ас олӧмас. Боԍтам, ыҗыԁ еԉектростанціјајас міјан Сојузыԍ: Ԁԋепрострој, Волховскӧј ԁа мукӧԁ, коԁјас уҗалӧны ва вынӧн. Бара-жӧ, міјан ԍіктјасын емӧԍ ваӧн уҗалан меԉԋічајас. Ва уҗ јылыԍ кутам ԍорԋітны воԇын. Шорјас овлӧны зев уна пӧлӧс; шорјас артмӧны тулысјасын, лым сылігӧн. Мукӧԁ шорыс овлӧ і јона зерӧм бӧрын. Тащӧм шорјас јылыԍ, ԃерт, ті лӧԍыԁа тӧԁанныԁ. Шорјас мортлы вајӧны зев ука ԉок. Ті, чеԉаԃ, асланыԁ ԍіктыԍ віԇӧԁлӧј, кущӧм ԉок вајӧны шорјас. Тулысјасын шорјас зев јона кырӧԁӧны му, вӧчалӧны җуҗыԁ бужԁӧԁјас, гуранјас, јона жуглӧны тујјас, оланінјас. Уна ԉоктор вӧчӧны шорјас гӧрааінјасын. Меԁ еԍкӧ гӧгӧрвоана лоӧ, боԍтам збыԉыԍ вӧвлӧмтор (случај). Ветлыԍ-муныԍ морт со мыј віԍталӧ. „Ме овлі ӧԏі гӧрааінын, шојтчан керкаын. Војын час 2-ын кымын міјанӧс саԃмӧԁіс зев ыҗыԁ зык; керка кутіс вӧрны; зев ӧԁјӧ четчышті воԉпаԍ вылыԍ ӧшіԋлаԋ. Мыј-жӧ аԁԇа? Шуԏовтӧ візызтӧ ва, аскӧԁыс щӧщ нуӧ зев гырыԍ ізјас. Ваыс ԇік керка ԁорӧ кутіс воны. Ме гӧгӧрвоі, мыј керка, кӧԏ-мыј, а жугалӧ, кіԍԍас. Ме ошіԋпыр кајі керка вылӧ. Зев ԍӧкыԁ-пырыԍ меным уԁајтчіс кајны мӧԁ вылыҗык керка вылӧ. Матын костыс вӧлі. Гозмӧԁ мінут мыԍԏі шојтчан керка кіԍԍіс ԁа торпырігсӧ ва нуіс аскӧԁыс. Став керкаыс кіԍԍӧма, коԉалӧмаӧԍ сӧмын гырыԍ — 200 кымын кубометра — жуглас торјас (обломкі). Шорыс нуӧма 800.000 кубометр быԁԍаматорсӧ: му, ізјас ԁа мукӧԁтор". Тащӧм шорјас, ԃерт, овлӧны јона зерӧм бӧрԏі ԁа лым сылігӧн гӧрааінјасынҗык. Тащӧм омӧԉторјаскӧԁ морт вермаԍӧ быԁԍама ногӧн. Шорјас ԋе сӧмын ԉок уҗ вӧчӧны, вӧчӧны і уна буртор. Сӧмын колӧ кужӧмӧн сылыԍ вынсӧ ԁа бурлунсӧ іспоԉзујтны. Гырыԍҗык шорјасӧ поԅӧ вӧчны ва вынӧн уҗалан меԉԋіча, поԅӧ коԍтыны матыгӧгӧрса васӧԁ

інтасјас. Тӧԁмӧԁӧј ас ԍікт гӧгӧрԍыԁ, ем абу матын шорјас ԁінын васӧԁысла омӧԉ інтасјас: ԋур ԁа мукӧԁ. Тӧԁмӧԁӧј, поԅӧ оз коԍтыны сіјӧ інтассӧ. Лептӧј сіјӧ местасӧ коԍтӧм јывԍыс колхоз ԁа ԍіктсӧвет воԇын ԍорԋі.

ШОРЛӦН УҖ (ЕКСКУРԌІЈА)

Матігӧгӧрса шор ԁорӧ вӧчӧј екскурԍіја. Јуклӧј тащӧм заԁаԋԋӧјас брігаԁајас костын: 1. Корԍӧј шорлыԍ јывсӧ. Ԍіктса план вылын інԁӧј сіјӧс. 2. Корԍӧј пырвізувтыԍ ԁа корԍурӧ візывтыԍ шорјас, коԁјас уԍӧны главнӧј шорӧ. План вылын інԁыны најӧс. Мурталӧј паԍтасӧ ԁа җуҗтасӧ шор уԍԏјӧлыԍ. 3. Исԍԉеԁујтӧј шорлыԍ кык-кујім вежыԋ. Тӧԁмӧԁӧј, мыјла вежыԋтчіс сіјӧ шујга ԉібӧ веԍкыԁлаԋ, а ез кывт веԍкыԁа. Мыј сылы мешајтіс. Гіжыштӧј сы јылыԍ. Віԁлалӧј шорса крут береглыԍ боксӧ вылысԍаԋыс улӧԇыс: тӧԁмӧԁӧј, кущӧм слӧјјасыԍ берегыс лоӧма. Ԉучкі ставсӧ гіжӧј. 4. Віԁлалӧј шорлыԍ ва пыԁӧсса мусӧ крут берег ԁорԍаԋ улыԍҗык. Боԍтӧј обраԅецјас (гаԉкі, лыа ԁа мукӧԁтор). 5. Віԁлалӧј шор уԍԏјӧ інтас. Тӧԁмӧԁӧј шор җуҗԁа ԁа паԍта вежԍӧм. Тӧԁмӧԁӧј шор пыԁӧссӧ: ԍуралӧны оз сетыԍ гаԉкі, лыа, быԁмӧгторјас ԁа мукӧԁ. Ставсӧ бура віԇӧԁлӧј ԁа гіжыштӧј. 6. Ӧԏі брігаԁа меԁ јуаԍас старікјаслыԍ, кыԇі вежлаліс асԍыс кывтан местасӧ шорыс. Ӧтвылыԍ ԍорԋітӧј: Тулысын шор нуӧ аскӧԁыс уна гуԁыр ва. Мыјла секі ваыс гуԁыр? Мыјла гожԍа пӧраӧ јона зерӧм бӧрын соԁлӧ ваыс ԁа гуԁырмылӧ? Мыјла шор пыԁӧсын емӧԍ гаԉкіјас, а ԉапкыԁ берег ԁорын лыа? Кытыԍ лоісны сетчӧ гаԉкі ԁа лыа? Мыјла шор уԍан інын уна ԋајт, еща лыа ԁа вывті еща гаԉкі? Кыԇі поԅӧ іспоԉзујтны шор, меԁ еԍкӧ матігӧгӧрса ԋур коԍтыны, ԉібӧ васӧԁ віԇ ԉібӧ му коԍтыны?

Гіжӧј школааԁ сочіԋеԋԋӧ: „Міјан шорлӧн уҗ“. Шорјас візувтӧны јујасӧ, тыјасӧ. Јујас артмӧны уна шорыԍ, ԋурјасыԍ, тыјасыԍ. Јујас луныԍ-лунӧ вӧчӧны зев ыҗыԁ уҗ: бужԁӧԁӧны берегјас, ӧԏі іныԍ мӧԁлаӧ нуӧԁӧны лыа, ԍој, ізјас. Ӧԏі інԍаԋ нуӧны ԁа мӧԁлаӧ коԉӧны. Тајӧ уҗыс јујаслӧн мукӧԁ ԁырјіыс оз јона тӧԁчы мортлы. Ԁыр олыԍ јӧзлыԍ јуаԍӧмӧн ԁа ԁыр ԍԉеԃітӧмӧн поԅӧ каԅавны зев гырыԍ уҗјас. Тӧԁмӧԁан-кӧ јујаслыԍ ԍурс воԍа уҗјас, веԍіг шај-пај мунан. Мукӧԁ јујассыс веԍіг кырӧԁалӧмаӧԍ ԇоԋ гырыԍ гӧрајас, бужԁӧԁалӧмаӧԍ ԁа пыԁӧ, җуҗыԁа коԁјӧмаӧԍ му.

23-ԁ ԍерп. Воԁопаԁ схема.

Унҗык јујасыс уԍӧны морејасӧ. Ју уԍԏјӧјасӧ ваыс вајӧ уна јог-му ԁа тыртӧ веԍіг моресӧ. Коркӧ важӧн ӧԏі кар — Аԁріја — сулалӧ вӧлӧм море берег ԁорас, ју уԍан інын. Ӧні сіјӧ карыс сулалӧ 23 км. мореԍаԋ. Наԇӧԋікӧн јуыс век тыртӧма моресӧ быԁԍама торјасӧн: муӧн, ізјасӧн ԁа с. в. Вывті-ԋін гырыԍ уҗјас вӧчӧны сещӧм јујас, коԁјас вылыԍаԋ уԍӧны увлаԋ. Шуԍӧны воԁопаԁјасӧн. Ва уԍанінјасын артмӧны гырыԍ вабергачјас, јуыслӧн пыԁӧсыс век җуҗԁӧ, ԁорышјасыс век наԇӧԋікӧн кіԍԍӧны, ва уԍан-ін наԇӧԋік вешјӧ бсрлаԋ. Віԇӧԁлӧј 23 ԁа 24-ӧԁ ԍерпасјас вылӧ, кыԇі уԍӧ ва ԁа жуглӧ мусӧ. Міјан облаԍтын сещӧм вауԍан інјас абуӧԍ. Ем зев ылын Ԋіагара ԋіма ју. Сені ваыс уԍӧ 50 метр суԁтаԍаԋ. Јонлуныс воԁопаԁыслӧн 4 міԉԉон вӧввын мынԁа, тащӧм јонлуна воԁопаԁ бергӧԁлӧ машінајас фабрік-завоԁын, југԁӧԁӧ карјас ԁа ԍіктјас. Валӧн тащӧм выныс (шуӧны "јеҗыԁ шомӧн“) СССР-ын ем зев уна. Сӧвет влаԍт стрӧіталіс ԁа стрӧітталӧ ваӧн уҗалыԍ еԉектростанціјајас: Волховстрој, Ԁԋепрострој ԁа мукӧԁ. Машіна јона кокԋӧԁӧ мортлыԍ уҗ. Аслас выныс мортлӧн вывті ічет, меԁ еԍкӧн бергӧԁлыны машінајас. Сы понԁа морт важыԍаԋ-ԋін понԁіс іспоԉзујтны валыԍ вынсӧ.

24-ԁ ԍерп. Ԋіагара воԁопаԁ.

Ті воԇԇа ԍорԋіыԍ тӧԁмалінныԁ валыԍ јонлунсӧ. Ва аслас выннас беԁгӧԁлӧ меԉԋіча кӧԉӧсајас. Кор первој на лоісны завоԁјас, сек понԁісны іспоԉзујтны валыԍ вын. Сӧмын сіјӧ вынсӧ кӧԉӧсаԍаԋ ылӧ нуӧԁны вӧлі оз поԅ. Ӧні кутісны валыԍ вынсӧ іспоԉзујтны гырыԍ гіԁростанціјајас вӧчӧмӧн. Помӧны гырыԍ, ӧԁјӧ кывтыԍ јујас ԁа ваыс бергӧԁлӧ ԃінамомашінајас. Ԃінамомашінајас уҗыԍ артмӧ еԉектрічество. Ва вынӧн артмӧм еԉектрічество јона ԁонтӧм. Ӧԏі ыҗыԁ станціјаԍаԋ еԉектрічествосӧ поԅӧ ԍетны уна ԁас кілометр сајӧ, поԅӧ југԁӧԁны ԇоԋ ԍікттас, карјас, ԍетны гырыԍ фабрік-завоԁјаслы вын ԁа с. в.

Ва вынӧн уҗалан еԉектростанціјајас (гіԁростанціјајас) ԍетӧны гырыԍ отсӧг. Сіјӧн і міјан Сӧвет Сојузын паԍкыԁа мунӧ гырыԍ гіԁростанціјајас стрӧітӧм. Эԉектрічество вынӧн поԅӧ вӧчны вывті уна пӧлӧс уҗ: гӧрны-кӧԇны, вунԁыны, вартны, піԉітчыны, завоԁ-фабрікајасын машінајас бергӧԁлыны. Веԍіг еԉектрічество вынӧн поԅӧ гортса олӧмын уна тор вӧчны: мӧс лыԍтыны, ва пуԅӧԁны, уԏужітчыны ԁа уна мукӧԁтор. Еԉектрічество вынӧн ветлӧны кӧрттуј куԅа — еԉектровозјас, трамвајјас. Эԉектрічество вынӧн уҗалӧны раԃіостанціјајас, ԏеԉеграф, ԏеԉефон.

25-ӧԁ ԍерп. Волхов гіԁростанціја.

ЈУАԌАНЈАС, НАБԈУԂЕԊԊӦЈАС ԀА УҖЈАС

1. Вӧлалӧј сартасыԍ 4 теԉебкоԃ путорјас җеԋыԃік јоԍ помјасӧн. Боԍтӧј суԋіс трубіча, шӧрас пуртјылӧн вӧчӧј 4 роԅтор ԁа сущкалӧ теԉебјассӧ. Трубіча роԅас ԍујӧ куԅ гӧгрӧс сартас ԉібӧ веԍкыԁ сутуга, меԁ сіјӧ трубічаыс лӧԍыԁа бергаліс. Тіјан артмас меԉԋіча кӧԉӧсалӧн моԃеԉ. Ветлӧ шор ԁорӧ ԁа лӧԍӧԁӧј візувјылӧ. Тіјан кӧԉӧса кутас ӧԁјӧ бергавны. 2. Ем абу тіјан ԍікт гӧгӧр меԉԋіча, ԉібӧ кущӧмкӧ ва вынӧн уҗалан станціја. Ветлӧ сетчӧ екскурԍіјаӧн ԁа тӧԁмалӧј валыԍ уҗ. Кыԇі васӧ пруԃітӧмаӧԍ; кыԇі веԍкалӧ ваыс кӧԉӧса ԁінӧ; кущӧм уҗ вӧчӧ.

3. Мыјла віԇјассӧ кык ногӧн ԋімтӧны: кос віԇ, — заԉівнӧј віԇ? Заԉівнӧј аԉі кос віԇ вылын бурҗык турун быԁмӧ? Мыјла? 4. Вӧчӧј екскурԍіја матыса ју ԁорӧ, тӧԁмӧԁӧј ԁа гіжӧј тащӧм план ԍерԏі: 1. Кыԇі ԋімыс тіјан јулӧн? 2. Кущӧм буртор ԍетӧ тіјан ԍіктса олӧмлы јуыс: вермӧны оз ветлыны парокоԁјас шогмана абу вӧркылӧԁны? 3. Олӧ-оз чері? 4. Јона-ӧ паԍкалӧма ју гӧгӧр чері кыјӧм? 5. Емӧԍ абу матын ԍікт гӧгӧр тыјас? Налӧн ԋімјасыс? Кущӧм бур ԍетӧны најӧ ԍіктса овмӧслы? 6. Емӧԍ-ӧ маті гӧгӧрын ԋурјас? Кущӧм бур ԍетӧны најӧ? Оз-ӧ коԍтыны најӧс? Мыј понԁа міјан ԍікт гӧгӧр уна, ԉібӧ еща ԋурјас? 7. Кущӧмҗык реԉјефыс міјан ԍікт гӧгӧр? 8. Ем-ӧ маті ԍікт гӧгӧрын вӧр? Кущӧм значеԋԋӧ лоӧ вӧр міјан ԍіктлы ԁа облаԍтлы? Кытчӧ мунӧ вӧр? 9. Вежԍіс ез ԍікт гӧгӧрлӧн інтасыс Окԏабрса ревоԉуціја бӧрԏі (јуалӧј баԏ-мамлыԍ)? Мыј выԉторыс?

Грунтӧвӧј ва. Мортлы ва вывті колантор. Быԁ ԍіктын ем уна јукмӧс. Јукмӧсјассӧ коԁјӧны пыԁӧ муӧ, меԁ еԍкӧ ԍурӧ ва. Мукӧԁ ԁырјі јукмӧс коԁјігӧн ва воӧ зев ԉапкыԁ інын. Муыԁ пукԍӧма пластјасӧн. Унҗыкыс грунтӧвӧј ваӧн шуӧны вылыс суԁта пласт ԁінса ва. Пыԁі пластјасын-кӧ ваыс, шуԍӧ муувса ваӧн (поԁԅемнӧј ва). Грунтӧвӧј ва овлӧ сещӧм інын, кытӧн му пластјасыс оз леԇны пырны васӧ пыԁӧ муас. Шуам ԍој. Кымын вылын ԍој пласт, сымын ва ԍурӧ ԉапкыԁҗык іныԍ. Кор ва леԇтӧм муслӧјыс пыԁын сек ваыс пыԁын-жӧ. Мукӧԁ пӧлӧс муԍін пыр, шуам, лыа пыр, ԋебыԁ му пыр, ваыс пыԁӧ јіҗӧ. Сіԇкӧ, кымын җуҗыԁа пукԍӧма лыа ԉібӧ ва леԇыԍ мукӧԁ ԍікас муԍін сымын пыԁынҗык ва. Віԇӧԁлӧј 25-ӧԁ ԍерпас вылӧ. Сені вунԁӧмӧн лӧԍыԁа петкӧԁлӧма ваа пластјас. Ва леԇыԍ пластјас пыр (ԁ) ваыс локтӧ ԁа чукӧрмӧ гӧпта інӧ (Е). Сещӧм інјасыԍ јукмӧсјасӧ ваыс воӧ. Кор му пыщкӧсса ва вылӧ ԉічкӧны вылысса муслӧјјас, сек ваыс кущӧмкӧ роԅӧԁ фонтанӧн петӧ (віԇӧԁ 27-ӧԁ ԍерпас). Тащӧмыс овлӧ гӧраа местајасынҗык.

Емӧԍ сещӧм інјас, кӧні ваыс коԁјытӧг ачыс вывлаԋ качӧ, ԉібӧ петӧ улыҗык местаӧԁ. Му пыщкын емӧԍ сещӧм вешществојас, коԁјас сылӧны ва пыщкын. 26-ӧԁ ԍерп. Фонтан артмӧм јылыԍ схема. вылысса ва ва лэдзысь пласт ва лэдзтӧм пласт 27-ӧԁ ԍерп. Мупыщса шор (схема). Міјан облаԍтын, Ԍереговын ем сов пуан завоԁ. Сола ваыс петӧ муыԍ. Кыԇі-нӧ еԍкӧ артмӧ сола ваыс? Му пыщкас ем сов пластјас. Му пыщса ва сывԁӧ тајӧ совсӧ. Васӧ боԍтӧны ԁа сетыԍ шеԁӧԁӧны совсӧ. Емӧԍ мукӧԁ пӧлӧс быԁԍама пӧлӧс вешществоа міԋераԉнӧј вајас. 28-ӧԁ ԍерпас. Му пыщса пешщера. Му пыщкӧсса ваыԁ оз ӧԏі інын ов. Сіјӧ ветлӧ му пыщтіыс, мі тӧԁам-ԋін, — муыԁ абу ӧткоԃ топыԁ. Му пыщкӧсса ва корԍӧ бӧр ортсӧ-петанін. Сіԇі артмӧны му пыщса шорјас, кԉучјас.

Кор му пыщкӧсса ва мунӧ пӧлӧс пластјасӧԁ, сек сывԁӧ горнӧј пораԁајас, шуам, іԅвеԍԏԋак. Сіԇі артмӧны гыркјаінјас, шуӧны пешщерајасӧн. Емӧԍ веԍіг му пыщтіыс візувтыԍ јујас. Пешщералӧн пӧтӧлӧкыс мукӧԁ ԁырјі уԍлӧ ԁа сы вӧсна му вылын лоӧны гырыԍ гуранјас. Сещӧм гуранјасас артмӧны тыјас.

ЈУАԌАНЈАС

1. Кытчӧ вошӧ сылан лымјыс? 2. Кущӧм пӧлӧс муԍін аспырыс леԇӧ ва ԁа кущӧм оз леԇ? 3. Мыј понԁа мукӧԁ јукмӧсын ваыс сулалӧ век ӧтвеԍтын? Мыјла јукмӧсын ваыс чінлӧ ԁа соԁлӧ? Мыјла мукӧԁыс ԇікӧԇ коԍмывлӧны? 4. Кытыԍ ваыс лоӧ шорјасын ԁа јујасын тӧвнас? Увтасјасын, ԍонјасын, коԁ гӧгӧр муыс кајӧ вывлаԋ, ваыс воԇӧ мунны оз вермы. Тащӧм інјасас лоӧны тыјас ԁа ԋурјас. Міјан облаԍтын ԋурјасыԁ зев уна. Аԍныԁ ԁумыштӧј ԁа віԍталӧј, мыјла ԋурјасыԍ ваыс оз бырлы, ԁа кущӧм муԍін, сіԇкӧ, тыјас пыԁӧсын? Ӧні тӧԁмӧԁам јујас јылыԍ нӧшта со мыј. Кытыԍаԋ завоԃітӧ візувтны ју, сіјӧ места шуԍӧ істокӧн; кытчӧ јуыс помаԍӧ, уԍӧ мӧԁ јуӧ, тыӧ, мореӧ, сіјӧ местасӧ шуӧны ју уԍԏјӧӧн. Ва кывтан іныс шуԍӧ руслоӧн. Емӧԍ основнӧј јујас ԁа налӧн прітокјас. Шуам, Ежва лоӧ основнӧј ју ԁа Ежваӧ уԍыԍ мукӧԁ посԋі јујас — Ежвалӧн прітокјас. Ваԋылыԁ-кӧ чужӧмӧн мі сувтам, сек веԍкыԁ боканым лоӧ веԍкыԁвывса берӧг, а прітокыс — веԍкыԁвывса пріток. Шујгала ԁорын — шујгавывса берег ԁа шујгаса пріток. Уналаын ју вылын емӧԍ ԁіјас. Ԁіјас лоӧны сы вӧсна, мыј јуыс вежлалӧ асԍыс ва тујсӧ (русло). Ԁіӧн шуԍӧ сещӧмін, кор сіјӧс гӧгӧрбок боԍтӧма ваӧн. Кор местасӧ боԍтӧма ваӧн кујім бокԍаԋ, а ԋоԉӧԁсӧ абу боԍтӧма — шуӧны кӧҗӧн (полуостров). Ју век вежлалӧ асԍыс мунан тујсӧ. Сыыԍ кыԋԇі ӧԏіклаӧԁ век пыԁӧҗык муас пырӧ. Кырӧԁӧ мусӧ мӧԁлаӧ пуктӧ. Тіјан ԍікт ԁорын-ӧԁ кӧнкӧ ем сещӧмінјас: коркӧ візывтӧма ва, а ӧні мӧԁлаӧԁ-ԋін візывтӧ. Тајӧтор јылыԍ пӧрыԍ јӧз, ԃерт, тӧԁӧныҗык.

Ју бокјасӧԁ муыс унҗыкыԍсӧ увтасаін. Сіјӧ местаыс шуԍӧ ԁоԉінаӧн. Мыј понԁа міјан јујас ԉапкыԁа ԁа паԍкыԁа кывтӧны?

29-ӧԁ ԍерп. Ԁі ԁа жынԁі артмӧмлӧн схема.

КЫԆІ МОРТ ВЕРМАԌӦ ԀА ВЕЖЛАЛӦ ЫВЛАВЫВ ІНТАС Ті тӧԁанныԁ, мыј міјан Облаԍтын ем зев уна ԋур. Ԋурјас боԍтӧны зев ыҗыԁ места ԁа мортлы ԋекущӧм пӧԉза оз вајны. Міјан страна луныԍ-лун јонмӧ: соԁӧны ԁа паԍкалӧны совхозјас, колхозјас. Первојја ԁа мӧԁ пјаԏіԉеткајасӧ вывті јона соԁӧ ԋаԋ, ԏехԋіческӧј куԉтурајас (міјанын: шабԁі, пыш) ԁа граԁвыв пуктасјас вӧԃітӧм (куртупеԉ, капуста, огурцы ԁа с. в.). Міјан Облаԍтын јона поԅӧ скӧт вӧԃітны. Меԁым мӧскыԁ унҗык лыԍтіс, колӧ сіјӧс верԁны ԋе сӧмын турунӧн, щӧщ-і мӧс ԍоркԋіӧн. Міјан Облаԍтаным, щӧщ-і Сојуз паԍтала, ԋураінјасыс јона уна. Васӧԁаінјассӧ коԍтӧмӧн поԅӧ јона ыҗыԁа паԍкӧԁны кӧԇа плошщаԃ ԁај віԇјас. Міјан Облаԍтын јујас ԉапкыԁӧԍ. Гожӧмын мукӧԁ јуӧԁыс веԍіг тыртӧм парокоԁјас оз лыбны. Меԁым еԍкӧ гожӧмбыԁ вермісны ветлыны парокоԁјас, ӧні понԁісны весавны, җуҗԁӧԁны јујассӧ. Сы вылӧ вӧчӧм машінајасӧн ԉапкыԁіныԍ лыасӧ коԁјӧны ԁа вешталӧны бокӧ. Секі сіјӧ местаыс җуҗԁаммӧ. Мі ԍорԋітім-ԋін, мыј шорјас јона жуглӧны, буҗԁӧԁӧны му. Бужԁӧԁӧмјаскӧԁ морт быԁԍама ногӧн вермаԍӧ. Меԁкокԋіԁ вермаԍанног лоӧ - шор пыԁӧссӧ ԋӧрјасӧн воԉсалӧм

Сеԍԍа шор бокјассӧ ԋӧрјалӧны. Кор візувыс мусӧ ԁа лыасӧ вајас ԋӧрјас вылӧ, сек ԋӧрјасыс понԁасны вужјаԍны ԁа быԁмыны. Шорбокыс ежмӧ. Сек, ԃерт, озҗык-ԋін кут буҗԁӧԁны. Мукӧԁ ԁырјі кыкыԍ, кујімыԍ ковмӧ ԋӧрјассӧ воԉсавлыны. Мӧԁног вӧчӧны помлӧмӧн. Помӧны, меԁ ваыс ӧԁјӧ ез візувт. Секі озҗык кут буҗԁавны. Візувыс наԇмӧ. Зев бур лоас, буҗԁӧԁ пӧлӧн-кӧ саԃітан пујас, баԃ ԁа тыртан-кӧ ежаӧн. Сіԇіксӧ унаыԍ вӧчлӧны. Емӧԍ сещӧм местајас, кӧні ваыс оз тырмы.

30-ӧԁ серпас. Шорјаскӧԁ вермаԍӧм

Жар местајасын, шуам, Туркестанын, ва оз тырмы мујаслы. Муыс сені зев бур. Сӧмын васӧ јона ԍӧкыԁ вајны мујас вылӧ. Сы могыԍ војԁӧр коԁјавлісны канавајас ԁа јујасыԍ васӧ леԇлісны мујас вылӧ. Тащӧм канавајасс шуӧны арыкӧн (віԇӧԁ 32-33-ӧԁ ԍерпас). Важ влаԍт ԁырј став арыкыс вӧлі озырјас орԁын — бајјас орԁын. Најӧ јона нарԏітлісны гӧԉ ԃехканјасӧс.

32-ӧԁ ԍерп. Важ арык.

Ӧні Туркестан ԁорвыв коԉԉекԏівіԅірујтчӧ. Ԁорвыв коԉԉекԏівізаціја поԁув вылын кулакјасӧс (бајјасӧс) бырӧԁӧны кыԇі классӧс, ԁај хлопоксӧ оз-ԋін ԃеԁјас моз вӧԃітны. Выԉ ԏехԋіка пырӧ олӧмӧ. Арыкјаслыԍ пыԁӧсјассӧ ԁа бокјассӧ цементујтӧны, меԁ ваыс-візувтігас муӧ оз пыр. Тащӧм арыкыԁ оз тыр ԋајтӧн. Став ваыс лӧԍыԁа воӧ хлопок кӧԇа вылӧ.

ЈУАԌАНЈАС ԀА УҖЈАС

1. Кущӧм местаӧԁ јуын ваыс ӧԁјӧҗык візувтӧ: шӧрӧԁыс аԉі берег пӧлӧныс? Мыјла сіԇі? 2. Віԍталӧј, тіјан оланінын коԁар берегсӧ јуыс јонҗыка кырӧԁӧ? Коԁар берегыс крут? Коԁарыс ԉапкыԁ? 3. Кущӧм ԍеԉсӧветјас, ԍіктјас тӧԁанныԁ Ежва, Сыктыв, Віԍер, Віԅін, Луза, Јемва ԁа мукӧԁ ју веԍкыԁлаԁор пӧлӧныԍ? 4. Сыктыв ју коԁар берегын Сыктывкар? 5. Кущӧм ју вожјас (прітокјас) ті тӧԁанныԁ Печера, Ежва, Сыктыв, Віԍер, Јемва јујаслыԍ?

6. Тіјан оланінын емӧԍ-абу ԋурјас, тыјас? Мыј быԁмӧ ԋурын? Озӧ ԁумајтны ԋурсӧ коԍтыны? 7. Кущӧм торјас емӧԍ тіјан оланінын? Абу-кӧ јона ылын шор јылӧԇыс, ветлӧј екскурԍіјаӧн, тӧԁмӧԁӧ, кытыԍ ваыс воӧ шорас.

33-ӧԁ ԍерп. Ӧныја арык 34-ӧԁ ԍерп. Схема — му слӧјјас вунԁӧг.

8. Емӧԍ абу тіјан оланінын кԉучјас? Емӧԍ-кӧ тӧԁмӧԁӧј учіԏеԉкӧԁ, мыј понԁа сеті кԉучыс петӧ, а оз мукӧԁлаті. 9. Вӧчӧј екскурԍіја җуҗыԁҗык, ыҗыԁ шор ԁорӧ. Тӧԁмӧԁӧј, кыԇі жуглӧ ваыс мусӧ. Кыті јонҗыка бужԁалӧ, јона аԉі омӧԉа візувтан інӧԁ? 10. Кущӧм ногӧн тіјан ԍіктын вермаԍӧны бужԁӧмјаскӧԁ?

11. Віԇӧԁлӧј 34-ӧԁ ԍерпас вылӧ. Ԍерпас вылас петкӧԁлӧма ӧԏі месталыԍ вунԁӧг. Віԍталӧј, кыԇі колӧ ԁа кыԇі оз ков коԁјыны јукмӧсјас? 35-ӧԁ ԍерп. Кыԇі артмӧны мупыщса істочнікјас 36-ӧԁ ԍерп. Горнӧј ју. 12. Віԇӧԁлӧј тајӧ схема вылас ԁа віԍталӧј, кӧніҗык сещӧм места. Кытыԍаԋ ваыс пырӧ му пыщкас. Корԍӧј ва кутыԍ ԁа пырыс леԇыԍ мупластјас. Корԍӧј сещӧм местајас, кыті ваыс бӧр петӧ ортсӧ. 13. Кущӧм уҗјас вӧчӧ ерԁ вывті візывтыԍ ју? 14. Кущӧм уҗјас вӧчӧ гӧрајас вывті візывтыԍ ју?

IV. КАРТАКӦԀ ТӦԀМАԌӦМ

КАРТА

Мыј лоӧ план, сы јылыԍ мі ԍорԋітім-ԋін. Ӧні колӧ тӧԁмӧԁны карта јылыԍ. Карта артмӧ уна планыԍ. Карта вӧчігӧн планјас вылыԍ, масштаб ічӧтмӧԁӧм вӧсна, уна тор оз тӧр карта вылӧ. Шуам: шорјас, посԋіԃік тыјас, курјајас, ју чукыԉјас, посԋіԃік ԍонјас ԁа уна мукӧԁтор. Кор план вылын став уԉічаыс ԍін воԇаным, а карта вылӧ сіјӧ карыс сӧмын чутӧн ԉібӧ ічӧԏік гӧгыԉӧн веԍкалӧ. Ԃерт-ԋін сіԇнаԁ ԋекущӧм уԉіча-ԋі ԋемтор оз кут тыԁавны. Карта ԁа план абу ӧткоԃӧԍ. Сіјӧ каԅалан на вылӧ віԇӧԁлӧм мыԍԏі. Віԇӧԁлӧј ԍуԍҗыка тајӧ план ԁа карта вылӧ. Тані лӧԍыԁа тыԁалӧ налӧн торјалӧмыс. Планлӧн масштабыс ыҗыԁҗык карта масштабыԍ: унҗык тор ԍујӧма сетчӧ. План вылын војвыв лоӧ вылын, лунвыв улын. Картаыԁ кымын ічӧт масштаба, сымын паԍкыԁҗык места петкӧԁлӧ. Ӧԏі ԉіста картаӧ став мусӧ-і васӧ мувывԍыс тӧрӧԁӧма. Мукӧԁлаӧ пасјӧма ԇоԋ му јукӧԁјас (чаԍԏі ԍвета). Ӧні ԁумыштлӧј масштаб јылыԍ. Планлӧн ԉібӧ карталӧн масштаб петкӧԁлӧ: кымын пӧв ԇоԉаӧԍ карта вывса віԅјас збыԉ ыҗԁаыԍ. Ԉіԋејнӧј масштаб петкӧԁлӧ, кымын кілометр петкӧԁлӧма ӧԏі саԋԏіметрӧн. Тащӧм масштабыс шуԍӧ посԋіԁӧн. Меԁлӧԍыԁ масштабтӧ пасјыны јукӧнӧн-шуам, 1/1,000,000 ԉібӧ 1: 1,000,000. Масштаб 1: 1,000,000 петкӧԁлӧ, мыј быԁ віԅ карта вылын міԉԉон пӧв ічӧтҗык збыԉ ыҗԁаԍаԋ. Сіԇкӧ масштаб ԍерԏі поԅӧ ԉіԋејкаӧн тӧԁмавны костјас куԅта. Боԍтам кӧԏ карта коԁлӧн масштабыс 1: 1,000,000. Колӧ корԍны тајӧ масштаб ԍерԏі ԉіԋејнӧј масштаб, мӧԁногӧн-кӧ, колӧ корԍны, кымын кілометр петкӧԁлӧма карта вылын ӧԏі саԋԏіметрӧн 1: 1,000,000 петкӧԁлӧ, мыј карта вылас 1 см. равԋајтчӧ 1,000,000 см. збыԉыԍа месталы. 1,000,000 см. јукам 100 вылӧ (метрын 100 см.), лоӧ 10,000 метр, ԉібӧ 10 км. Ӧԏі саԋԏіметрӧн тајӧ карта вылын петкӧԁлӧма ԁас кілометра места. Картајас вылӧ век пасјӧны масштаб. Кор корԍанныԁ ԉіԋејнӧј масштаб, завоԃітӧј корԍавны кущӧмкӧ кост куԅа карта вылын. Тајӧ уҗјас вӧчігӧн ковмас саԋԏіметрјас ԁа міԉԉіметрјас вылӧ јуклӧм ԉіԋејка.

Картајас ԁа планјас. ЈУАԌАНЈАС ԀА УҖЈАС

1. Мыјӧн план торјалӧ картаыԍ? 2. Коԁарын овлӧ карта вылын војвыв? 3. Корԍӧј Комі облаԍтувса карта вылыԍ асԍыныԁ ԍікт. Мурталӧј ԉіԋејнӧј масштаб ԍерԏі мӧԁ ԍеԉсӧветӧԇ костсӧ. Тујлыԍ чукыԉ-мукыԉсӧ, ԃерт, колӧ-жӧ лыԃԃыны. 4. Мурталӧј ԍіктԍаԋ рајонувса центрӧԇ, Сыктывкарӧԇ кост. 5. Мурталӧј асгӧгӧрса јујаслыԍ, тујасԍыԍ куԅтасӧ. 56. Мурталӧј Ежвалыԍ ԁа Сыктыв јулыԍ куԅтасӧ. Картајас овлӧны уна пӧлӧс: фіԅіческӧј (петкӧԁлӧ вывтасінјас, мувыв, јујас, тыјас, морејас ԁа с. в.), поԉіԏіческӧј (госуԁарствоса ԁа аԁміԋістраԏівнӧј граԋічајас), етнографіческӧј (петкӧԁлӧ, кӧні кущӧм јӧз олӧны), економіческӧј (коԅајство јылыԍ) ԁа с. в. Кор віԇӧԁланныԁ карта вылӧ, сек ԍінманыԁ шыбытчӧны уна рӧмјас ԁа пасјас. Боԍтӧј школаԍыныԁ карта ԁа тӧԁмаԍӧј карта вывса пасјасӧн. Ва-море, курја, ты ју — карта вылын петкӧԁлӧны пыр кеԉыԁлӧз рӧмӧн, җуҗыԁінјас - лӧзӧн. Увтасінјас мувылын мічӧԁӧма ԋуԇвіж рӧмӧн. Слуԁајас (гӧрајас) — корічԋевӧјӧн. Җуҗыԁ гӧрајас јона пемыԁ рӧмаӧԍ, ԉапкыԁјас — җуҗыԁҗыкӧԍ. Карјас ԁа ԍіктјас пасјӧны чутјасӧн ԉібӧ гӧгрӧс кыщӧн. Гырыԍҗык карјас — гырыԍ кыщӧн, посԋіјасӧс посԋыԁҗыкӧн. Шуам, Сыктывкар ԁа тіјанлыԍ ԍікт абу ӧтгырԍа кыщӧн пасјӧмны.

КАРТАКӦԀ УҖЈАС

1. Петкӧԁлӧј Комі Облаԍт карта вылыԍ Ежва ԁа Печера ју ԁа налыԍ вожјассӧ (прітокјассӧ): Сыктыв, Лӧкчім, Віԍер, Јемва. 2. Ежва ју куԅа-кӧ век увлаԋ летчан мореӧԇ, кущӧм ыҗыԁ кар паныԁаԍас? 3. Корԍӧј карта вылыԍ рајонувса центрјас: Іжма, Кулӧмԁін, Шојнаты, Абјачој, Пустӧш ԁа мукӧԁ. 4. Корԍӧј СССР карта вылыԍ Комі Облаԍтлыԍ граԋіца ԁа петкӧԁлӧј гӧгӧрбок. Мурталӧј граԋіца куԅтасӧ. Кымын км, куԅта граԋіцаыс?

МУԌАР ԀА ГЛОБУС.

МУНЫМ — ԌАРКОԂ

Сулалӧ морт җуҗыԁ мыԉк јылын ԁа гӧгӧрыс віԇӧԁӧ. Сылы чајтчӧ: быԏԏӧ сулалӧ ыҗыԁ гӧгрӧс вежӧс пыщкын. Сы гӧгӧр җоҗас візувтӧны јујас, быԁмӧны вӧрјас, кыпӧԁчӧны гӧрајас. А јур вылас, пӧрӧԁӧм таԍті коԃ, јенӧж. Кӧнкӧ ылын јенежыс ӧтлааԍӧ муыскӧԁ ԁа, быԏԏӧ, муыс сені-і помаԍӧ. Важја пӧра, кор јӧзыс омӧԉа-на вӧлі тӧԁмалӧмны ывлавывсӧ ԁа јона ыліјасӧ ез пуԏешествујтлыны, најӧ таԇі і мӧвпавлісны. Му ԁа вԍеԉеннӧј јылыԍ. Муыс ыҗыԁ гӧгрӧс пызанпӧв коԃ, а сы вылын вевт коԃ јенеж. Важӧнтӧ таԇі мӧвпавлісны меԁԍа образованнӧј војтырыс, асԍыныс ԋігајасӧ таԇі-і гіжлісны. Секі јӧзыс вывті ещатор-на вӧлі тӧԁӧны, мыј вӧчԍӧ најӧ оланіныԍ бокын. Сы вӧсна најӧ ез кужны веԍкыԁ кыв віԍтавны. Кор јӧзыс понԁісны ылысса странајасӧ пуԏешествујтны, најӧ каԅалісны, мыј муыс абу бԉін коԃ плавкӧс. Пуԏешествеԋԋікјас уна ԍурс кілометр сајӧ гортԍаԋыс ветлісны ԁа мулыԍ помсӧ ԋекор ез каԅавлыны. Сіԇкӧ міјанлы сӧмын чајтчӧ, мыј јенежыс кӧнкӧ ылын пыкӧ му вылӧ, а муыс сені помаԍӧ. Збыԉыԍсӧ сещӧм местаыс ԋекӧн абу. Сіԇсӧ міјанлы сы вӧсна чајтчӧ, мыј мулӧн ԁа морелӧн веркӧсыс абу плавкӧс, а мыԉкја. Тащӧм мыԉкја веркӧсыс вӧсна мі вылыԍ огӧ аԁԇӧј міјанԍаԋ ылын сулалыԍ преԁметјас. Мыј коԃ-нӧ еԍкӧ муыс? Кущӧм сылӧн формаыс? Ем-ӧ сещӧм преԁметјас, коԁјаслыԍ ԁорышпомјассӧ он вермы корԍны ԁа коԁјаслӧн веркӧсыс мыԉкја? Сещӧм преԁметјастӧ мі тӧԁам. Мі-кӧ чуԋӧн нуӧԁам пызан пӧв куԅа, регыԁ і помӧԇыс воам. Понԁам-кӧ чуԋнымӧс новлӧԁлыны мач вывті, ԁорыштӧмӧԇыс ԋекор огӧ Муным — ԍар. воӧј. Мачыс гӧгрӧс ԁа ԁорышјасыс сылӧн абу. Веркӧсыс мачлӧн гӧгӧрбок мыԉкја. Мачлӧн формаыс — ԍар. Сещӧм-жӧ формаа міјан муным. Кык ԍурс во сајын кымын овліс греческӧј учонӧј ԁа сіјӧ веԍкыԁа арталіс муԍарлыԍ ыҗԁасӧ. Вӧлӧмкӧ со мыј: Муԍарсӧ-кӧ вӧԋавны гезјӧн, ковміс еԍкӧ 40 ԍурс кілометр куԅа гез. Со-ӧԁ мыј ыҗԁа муным. Ԍорӧнҗык, кор греческӧј јӧз пӧвсын паԍкаліс хріԍԏіанскӧј вера, наукатӧ понԁісны пӧԁтыны. Хріԍԏіанскӧј попјас ез кӧсјыны прізнајтны учонӧјјаслыԍ тӧԁмалӧмјассӧ. Попјас проповеԁујтӧны, мыј наукаыс-по ԇік ԋінӧмла, став іԍԏінасӧ гіжӧма „ԍващеннӧј пісаԋԋӧӧ", бібԉіјаӧ, а бібԉіјасӧ гіжӧмны ,,ԍватӧј“ војтыр, јен велӧԁӧм ԍерԏі. Коԁі вӧлі оз понԁы ескыны бібԉіјаӧ гіжӧмлы, попјас мыжԁывлісны најӧс ԁа шулісны ыҗыԁ грешԋікјасӧн. Сещӧм јӧзсӧ пукԍӧԁлісны ԏурмајасӧ ԁа јона зев мучітлісны, ԃерт сеԍԍа, важ учоннӧјаслыԍ тӧԁмалӧмјассӧ ԁырӧннаԁ вунӧԁісны. Коԉі ԋекымын ԍо во. Вузаԍӧм јона понԁіс паԍкавны. Ылы странајасӧ понԁісны јӧзыс пуԏешествујтавны, ԁа учоннӧјјас бара убеԃітчісны, мыј муыс ԍар. Заԁаԋԋӧ. Корԍӧј стаԏԏајасыԍ ԁа выԉыԍ лыԃԃӧј сіјӧ местасӧ, кытчӧ гіжӧма му форма ԁа ыҗԁа јылыԍ. Віԇӧԁлӧј глобус вылӧ: сіјӧ ԍар коԃ, петкӧԁлӧ мунымӧс. Лыԃԃӧј сы јылыԍ, кыԇі реԉігіја ез леԇлы наукалы паԍкавны.

МУЛӦН ВЕРКӦСЫС МЫԈКЈА

Меԁ еԍкӧ гӧгӧрвоанаҗык лоӧ, мыј муыс збыԉыԍ ԍар коԃ, ԍорԋітыштам нӧшта та јылыԍ. Со мыј вӧчӧј: петӧј паԍкыԁ ерԁ вылӧ, шуам, мујас вылӧ ԁа віԇӧԁлӧј, кущӧмӧн кажітчасны тіјанлы муыс ԁа јенӧжыс (гӧгрӧс аԉі пеԉӧсӧԍ). Бӧрјӧј җуҗыԁ преԁмет. Ылыԍаԋ ԋӧжјӧԋікӧн мунӧј сылаԋ. Мыј меԁвоԇ тыԁовтчас — јылыс аԉі поԁјыс? Преԁметԍаԋыс бӧрыԋтчӧмӧн мунӧј — мыј меԁвоԇ сајалас? Мыј меԁбӧрын сајалас? Мӧвпыштӧј, чеԉаԃ, ԁа віԍталӧј — мыјла таԇі артмӧ? Ӧні віԇӧԁлӧј 36 ԁа 37-ӧԁ ԍерпасјас вылыԍ горізонт віԅ. Кӧні сулалӧ віԇӧԁыԍ морт кыкнан ԍерпас вылын? Мыјла веԍкыԁвывса ԍерпасын віԇӧԁыԍыс аԁԇӧ паракоԁсӧ

ставнас, а шујгавывсаыс сӧмын паракоԁыслыԍ щынсӧ? Сіԇ-кӧ горізонт вешјалӧ щӧщ віԇӧԁыԍ морткӧԁ. Кымын вылӧ віԇӧԁыԍ кајӧ му вывԍаԋ, сымын вылӧ кајӧ горізонтлаԋ віԅ. Кымын вылӧ кајӧ віԇӧԁыԍ, сымын паԍкыԁҗык места аԁԇӧ ас гӧгӧрыԍ. Муыс-кӧ вӧлі пласта, верміс-ӧ лоны горізонт? 36-ӧԁ ԍерп. Вылысаԋ віԇӧԁігӧн паракоԁ ставнас тыԁалӧ. 37-ӧԁ серп. Улыԍаԋ віԇӧԁігӧн тыԁалӧ сӧмын щын. 38-ӧԁ ԍерп. Мулӧн веркӧсыс мылкја

Кавказын ем зев җуҗыԁ гӧра — Еԉбрус. Суԁтаыс сылӧн 5, 629 метр. Москуаԍаԋ 1500 км сајын. Міча лунӧ бінокԉӧ віԇӧԁӧмӧн зев еԍкӧ лӧԍыԁа поԅіс аԁԇыны. Но Еԉбрус оз тыԁав, муыслӧн веркӧсыс мыԉкја-ԁа. Гӧгӧрвоны поԅӧ тајӧ ԍерпас ԍерԏі. Тані каԅалан: муыс-кӧ еԍкӧ вӧлі пласта, вылыссаыс аԁԇіс гӧрасӧ. Мӧԁ ԍерпасыс петкӧԁлӧ: муверкӧсыс мыԉкја ԁа віԇӧԁыԍыс оз аԁԇы. Тајӧ ԍерпасыс петкӧԁлӧ: кымын вылӧ кајан, сымын паԍкыԁҗыка аԁԇан мусӧ.

39-ӧԁ ԍерп. Вылыԍаԋ паԍкыԁжыка аԁԇан

КОЛУМБ ТӦԀМӦԀӦ АМЕРІКА

Боԍтӧј муԍарҗынја карта ԁа сы вылыԍ петкӧԁлӧј став інтассӧ, коԁјас јылыԍ кыланныԁ тајӧ віԍтыԍ. Хрістофор Колумб — ітаԉјаԋец, ткачлӧн пі. Чужлӧма 1436 воӧ. Ічӧтыԍаԋыс зіԉа велӧԁчіс, уна лыԃԃыԍіс. Јона раԃејтіс геогрфіја ԁа астрономіја. Том каԁыԍаԋыс унаыԍ ветліс море вывті. Сек-ԋін сылӧн ԁум вӧлі мунны море куԅа пыр рытыввылӧ ԁа піԍкӧԁны ватуј озыр Іԋԃіјаӧ. Іԋԃіјаыԍ јевропејецјас петкӧԁісны зарԋі, слӧн лы, шӧвк, ԁона ізјас, коріца, гвоԅԃіка ԁа мукӧԁтор. Колумб мӧвпаліс озырмыны ԁа асчужан мусӧ озырмӧԁны; сӧмын-пӧ озырмӧԁчанінас (Іԋԃіјаас) колӧ корԍны веԍкыԁҗык туј.

40-ӧԁ ԍерп. Хрістофор Колумб.

Војԁӧр Іԋԃіјаӧсо кыԇі ветлісны: петасны Атланԏіческӧј окејанӧ ԁа Афріка пӧлӧн пыр мунасны, кыщовтасны сіјӧс, сеԍԍа вӧԉіԍԏі Іԋԃіјаӧ веԍкӧԁчасны. Колумб ескіс, мыј муыс гӧгрӧс, воан-пӧ Іԋԃіјаӧ, пыр-кӧ веԍкыԁа рытыввылӧ мунан. Мулыԍ ыҗԁасӧ сіјӧ ез тӧԁ; ез мӧвпав ԋекор, мыј веԍкыԁ туј вылас сылы паныԁаԍас мӧԁ му, (маԏерік). Ԁыр Колумб мӧвпаліс выԉ туј корԍны, сеԍԍа збыԉыԍ понԁіс лӧԍӧԁчыны тујӧ. Сылы колӧ вӧлі флот. Ԋекоԁ сылы сіјӧс оз ԍет, ԍералӧны сывылын: јӧјмӧма-пӧ, шуӧны. Коркӧ ԁырӧн, јона корӧм-кевмыԍӧм бӧрын, Іспаԋіјаса короԉ ԍетіс сылы кујім караб ԁа 120 мортӧс. Колумб петіс Іспаԋіјаыԍ 1492-ӧԁ воԍа, август 3-ԁ лунӧ. Колумблӧн јортјасыс вӧліны зев збојӧԍ, повтӧм јӧз. А мыјӧн петісны паԍкыԁ море вылӧ, ԋебԅісны. Ӧтнас Колумб наԃејтчіс воны Іԋԃіјаӧ. Ԍеԋԏабр 8-ԁ лунӧ му ԍінвоԇыԍ ԇікӧԇ воші, куш ва гӧгӧр ԁӧввіԇӧ лӧзалӧ. Кывтӧны лун, кывтӧны мӧԁӧс, му оз петкӧԁчы. Сӧмын ва ԁа јенӧж. Вітӧԁ луннас лебачӧс каԅалісны. Муныԍјас быԏԏӧ ловԅісны — гажмісны, варовмісны. Најӧ ез чајтны мыј лебачјас ылӧ берегԍаԋ лебԅылӧны. Нӧшта кымын-кӧ лун кывтісны, а му век-на абу. Бара ԇугыԉмісны. Тӧв оз вежԍы, пыр веԍкыԁа швучкӧ нуӧ најӧс. Кыті іспаԋецјас кывтісны, сені арјасын пыр пӧԉтӧ ӧԏіпӧлӧс асывтӧв. Сыыԍ Колумблӧн јортјасыс јона полісны. — „Мыј бара лоӧ міјанкӧԁ-а тӧлыс-кӧ ԁырҗык оз вежԍы“? — мӧвпалӧны најӧ. — „Јона ылӧ міјанӧс нуас, бергӧԁчыны сеԍԍа ог пуԏмӧј“. Повоԃԃа пыр зев міча сулаліс. Сӧмын кокԋыԃік ԋебыԃік тӧв тӧлкԋітлас чужӧмаԁ. Мореыс лӧԋ. Регыԁ ва веркӧсас уна турун тыԁовтчіс, мореыс быԏԏӧ веж ерԁ лоі. Карабјас гӧгӧр лебачјас понԁісны лебавны, море веркӧсас борԁја черіјас петісны. Ветымынӧԁ лун-ԋін Колумб ԁа јортјасыс мунӧны а ԋекоԁарыԍ ԋекущӧм му оз тыԁав. Матросјас ԁӧзмісны, скӧрмісны, ропкыны понԁісны. Коԁ ԍурӧ віԁӧны Колумбӧс: — „Теныԁ-пӧ колӧ јӧз воԇын ошјыԍны ас ԍуԍлуннаԁ ԁа окота быԁлаын ԋімалӧм, сіјӧн і мунан кытчӧ оз ков, міјанӧс щӧщ пеԏԉаӧ ԍујін".

Колумб зіԉіс быԁногӧн такӧԁны матросјасӧс: коԁӧс бур ԍорԋіӧн такӧԁіс, коԁлы уна ԍӧм кӧсјыԍіс ԍетны. Вывті јона увгыԍјассӧ — накажітіс, меԁ оз торкны воԇӧ мунны. Коԁі меԁвоԇԇа морт му аԁԇас, зев ыҗыԁ награԁа кԉсјыԍіс ԍетны. Ачыс еԍкӧ мусӧ меԁ јона віԁчыԍіс, пыр рытыв вылӧ віԇӧԁіс, ԍінсӧ сеԍ ез чӧвтлы. Лун-лун палуба вылын оліс. Ԁруг ӧтчыԁ воԇын муныԍ караб вылын лыјісны. Комаԋԃірыс палуба вывԍаԋ шԉапанас ӧвтчӧ ԁа горзӧ: — „му! му!..“ Ставныс шыԅісны коԇувкотјас моз вӧрны понԁісны: коԁі палуба вылӧ кајӧ, коԁі снаԍтјас куԅта мачта вылӧ каԏԏыԍӧ. Быԁӧн шуӧны, рытывлунвывлаԋыԍ-пӧ муыс збыԉыԍ тыԁалӧ. Колумб еԍкӧ сылаԁорԍыс ԋекущӧм му ез віԁчыԍ. Щӧктіс тыԁалан мулаԋ веԍкӧԁчыны. Асјаԁор муыс воші. Муӧн чајтісны, а кымӧр вӧлӧма. Веԍ лоі ԋімкоԃаԍӧмныс. Колумб бӧр рытывлаԋӧ щӧктіс веԍкӧԁчыны. Матросјас ԁышіԋіка пырыԍ кывзісны сылыԍ: мыј-ӧԁ, воштыԍны сеԍԍа ԋекытчӧ. Колумб арталӧм ԍерԏі Іспаԋіјаԍаԋ најӧ мунісны-ԋін 700 морскӧј міԉа. Муыс еԍкӧ ез-ԋін тыԁовтчы, ԁај окԏабр 2-ԁ лунӧ лебачјасыс бара быріны, турунјас ваын ез лоны-ԋі. Матросјас јона скӧрмісны Колумб вылӧ: — „Аснырнаԁ-пӧ рытыввылӧ мунан, он кывзы ԋекоԁлыԍ, он веԍкӧԁчы лунвывлаԋӧ-ԋі војвывлаԋӧ-ԋі“. Гашкӧ еԍкӧ ԉоктор мыјкӧ Колумблы вӧчісны ԁа лаԁнӧ кык лун мыԍԏі бара лебачјас понԁісны лебавны, зев уна. Матросјаслӧн выԉыԍ кыптіс наԃеја му вылӧ петны. Јешщӧ-на сы бӧрын кымынкӧ лун мунісны, а му пыр оз тыԁав. Матросјаслӧн ԏерпеԋԋӧыс бырі. Ԍіԅімԁасӧԁ лунас тујын понԁісны корны Колумбӧс бӧр бергӧԁчыны. Колумб матајтчіс, оз тӧԁ мыј керны. Вој кежас палуба вылӧ коԉтчіс ӧтнасӧн. Ԇоргӧ віԇӧԁӧ рытыввылӧ. Сіјӧ тӧԁіс, гашкӧ јешщӧ ӧԏі лун кутас матросјасӧс, а сы бӧрын — пом: уна воԍа мӧвп кусӧ. Ԁруг рытнас, ԁас часын кымын, мӧԁ караб вылын горӧԁісны: — „Му!“. Раԁріго ԁе-Тріано матрос горӧԁӧма. Сіјӧ уна лун-ԋін мачта вылыԍ ез летчыв, пыр кыјӧԁіс му. Колумблы аслыс быԏԏӧ ылыԍ бі тыԁовтчыліс. Бара ԁај бара.

Кык час Колумб віԇӧԁіс бі вылас. Секі бара ӧԏі караб вылын пушкаыԍ лыјісны — ԁолыԁ јуӧр матросјаслы. Ӧні збыԉыԍ-ԋін му тыԁовтчӧма, лӧԍыԁа тӧԁчӧ. Кык кымын морскӧј міԉа сајын. 1492-ԁ воԍа, окԏабр 12 лунӧ, асылын Колумб аԁԇіс Выԉ му (Новый свет). Щӧктіс леԇны јакӧр ԁа шԉупкајас. Ӧружјӧ боԍтісны ԁа мӧԁӧԁчісны мулаԋ. Мусӧ ԋімтіс Сан-Саԉваԁорӧн. Колумб сіԇі-і чајтіс, мыј сіјӧ Іԋԃіја ԁі вылӧ воіс. Сы вӧсна іԋԃејецјасӧн-і ԋімтіс сені олыԍ јӧзсӧ. Ԁівывса ԃікарјас Колумб волытӧԇ ԋекор-на кӧрттӧ абу аԁԇылӧмаӧԍ, зев шенԅӧмӧн віԁлалісны кӧрта кӧлујјас выԉ воыԍјаслыԍ. Зев ԁонаӧн налы кажітчісны прӧстӧј ԍікӧщјас, прӧстӧј рӧма ізјас. Ставыс вылӧ најӧ зарԋі вӧзјісны. Ԋемӧјјас-моз кіјасӧн шенаԍӧмӧн віԍталісны Колумблы, мыј најӧ оланінԍаԋ рытыв вылын ем зев озыр-уна зарԋіа ԁа ԁона ізјаса ыҗыԁ му. Боԍтісны карабјас вылӧ јуан ва (море ваыс сола ԁа јуны оз поԅ). Колумб аслас матросјаскӧԁ воԇӧ мӧԁӧԁчіс. Нојабр 28-ԁ лунӧ матыԍтчісны најӧ Куба ԋіма ыҗыԁ ԁі ԁінӧ. Сы бӧрын Колумбыԁ јешщӧ-на кымын-кӧ ԁіјас аԁԇаліс. Ӧԏі ԁі ԋімтіс Іспаԋіјолаӧн мӧԁнӧгӧн-кӧ, ічӧԏік Іспаԋіја. Лӧԍӧԁісны сетчӧ крепоԍт. Сіјӧ лоі іспаԋіјаса меԁвоԇԇа колоԋіјаӧн. Выԉ крепоԍтӧ Колумб коԉӧԁіс 30 мортӧс, а ачыс мукӧԁ јортјасыскӧԁ мӧԁӧԁчіс бӧр гортлаԋыс, Іспаԋіјаӧ. Колумбыԁ јешщӧ-на кыкыԍ ветліс аԁԇӧм ԁіјас вылас ԁа сіԇі ез-і каԅав, мыј сіјӧ вӧлӧма выԉ маԏерік. Мӧԁ віԁлалыԍ морт Амеріко-Веспуччі — вӧԉіԍԏі каԅаліс. Сы бӧрын сіјӧ маԏеріксӧ Амерікаӧн понԁісны шуны. Колумблӧн, Васкоԃе-Гамалӧн, Магелланлӧн ԁа моревывті мукӧԁ ветлыԍјаслӧн ветлӧмыс меԁԍасӧ лоі Јевро-

41-ӧԁ ԍерп. Магеллан. паса госуԁарствојас горшлун вӧсна. Налы вӧлі колӧ зарԋі, езыԍ-ԁа; колӧны озыр мујас, кӧні еԍкӧ поԅӧ вӧлі воԍтыны вузаԍӧм: ылӧԁлыны сетчӧс јӧзлыԍ бур-ԁона кӧлуј, вузавны налы асԍыныс тӧвар.

42-ӧԁ ԍерп. Магелланӧс віјӧны ԁікарјас.

МУНЫМ БЕРГАЛӦ

Мі век шуам: „шонԁі петіс“, „шонԁі кајіс вылӧ“, «шонԁі летчіс“. Мі ӧніӧԇ сіԇ ԍорԋітам, кӧԏ і тӧԁам, мыј шонԁіыс сулалӧ ӧԏі местаын. Му ветлӧ шонԁі гӧгӧр. Му бергӧԁчӧм понԁа то тыԁовтчылӧ, то берԁлӧ шонԁіыс. Кыԇ-нӧ тӧԁмӧԁісны, мыј муыс бергалӧ? Важӧн, јона-ԋін важӧн велӧԁчӧм јӧз гӧгӧрволісны мыј муыс бергалӧ шонԁі гӧгӧр, а оз шонԁі му гӧгӧр, Попјас тащӧм јӧзсӧ преԍԉеԁујтлісны. Попјасыԁ шуӧны міјан вічко ԋігајассӧ-пӧ мӧԁног гіжӧма. Ӧԏі учонӧјӧс попјасыԁ веԍіг сотлісны коԍԏор вылын сещӧм мӧвпјасыс вӧсна. Сӧмын-тај попјаслӧн лӧж віԍталӧмыс, мыј шонԁіыс бергалӧ мугӧгӧр ез паԁмӧԁ јӧзлыԍ ԁумајтӧм мір јылыԍ. Во кӧкјамысԁас сајын французкӧј учонӧј Фуко особӧј опытӧн петкӧԁліс, мыј муыс збыԉ бергалӧ. Кыԇ-нӧ сіјӧ вӧчіс. Опыт вӧчігӧн Фуко боԍтіс зев ыҗыԁ мајаԏԋік. Учонӧјјаслы важыԍаԋ-ԋін вӧлі тӧԁса, мыј мајаԏԋік качајтчігас качајтчан тујвіԅсӧ оз веж. Аԍныԁ вӧчӧј сещӧм опыт. Боԍтӧј ыҗыԁҗык пу гӧгыԉ (шуам, пеԉса пӧв). Ӧтар-мӧԁар бокас сувтӧԁӧј метра суԁта кымын кык беԃ. Беԃјас помас крепітӧј пӧперегӧн којмӧԁ беԃ. Тіјан лоас качај ԍурја коԃ. Пӧперега беԃԃас крепітӧ мајаԏԋік. Мајаԏԋік вӧчны поԅӧ со кыԇі: боԍтӧ суԋіс ԁа ӧтар помас кӧрталӧј ԍӧкыԁ тор — кӧрт тор 5, 10, 50 грамма кымын. Мӧԁар суԋіс помсӧ поперега беԃԃӧ, меԁ еԍкӧ грузыс оз кут інмыны 5 см. кымын гогрӧс пӧвјӧ. Грузсӧ нуӧԁыштӧј боквыв ԁа леԇӧј. Мајаԏԋік кутас качајтчыны ӧԏі направԉеԋԋӧӧн. Ӧні гӧгрӧс пӧвсӧ коԁарӧкӧ бергӧԁӧј. Тіјан-кӧ мајаԏԋікныԁ лӧԍыԁа крепітӧма, качајтчан направԉеԋԋӧыс, оз вежԍы, кӧԏ ті бергӧԁанныԁ гӧгрӧс пӧвтӧ. Кыԇі вӧчіс опыт Фуко, меԁ тӧԁмӧԁны мулыԍ бергалӧмсӧ? Франціјаса карын — Паріжын ем зев җуҗыԁ зԁаԋԋӧ — Паԋԏеон. Меԁҗуҗыԁ інас Фуко крепітіс асԍыс мајаԏԋіксӧ. Җоҗас мајаԏԋік улас кіԍтісны лыа меԁ мајаԏԋік пом верміс качајтчігас лыа вылын гіжјавны віԅјас. Уна јӧз чукӧртчӧм бӧрын Фуко понԁіс вӧчны опыт. Мајаԏԋік понԁіс качајтчыны. Опыт муніс ԁыр. Віԇӧԁыԍјас аԁԇісны мыј лыа, вывса мајаԏԋіклӧн віԅјас кутісны вешјыны асыввыв ԁорԍаԋ рытыввывлаԋ. Мыјла-нӧ мајаԏԋік вежіс асԍыс направԉеԋԋӧсӧ?

Мајаԏԋік направԉеԋԋӧсӧ вежны ԋекущӧм помкатӧг ез еԍкӧ вермы. Віԅјас вермісны вежԍыны сӧмын сы понԁа, мыј лыаӧн кіԍкалӧм җоҗыс бергӧԁчіс рытыввывԍаԋ асыввылӧ. Җоҗыс бергӧԁчыны верміс сӧмын муыскӧԁ. Сіјӧ петкӧԁлӧ, мыј муыс бергӧԁчіс рытыввывԍаԋ асыввылӧ. Таԇ тӧԁмаліс Фуко мулыԍ ас гӧгӧрыс бергӧԁчӧмсӧ.

ЛУН ԀА ВОЈ

Важӧнтӧ јӧзыс збыԉыԍ чајтлісны, мыј шонԁіыс ветлӧ му гӧгӧр. Таԇі-жӧ велӧԁлісны попјас најӧ шуӧны, муыс-пӧ вӧрԅӧԁчытӧг сулалӧ вԍеԉеннаја шӧрас, а шонԁіыс-пӧ сы вылӧ-і лӧԍӧԁӧма, меԁым мусӧ шонтыны ԁа југԁӧԁны. Вӧјјаснаԁ јӧз віԇӧԁісны, мыј ӧткоԃ коԇув чукӧрјасыс јенежас абу век ӧԏі местаынӧԍ: мукӧԁ ԁырјі вылынҗыкӧԍ ԉібӧ улынҗыкӧԍ, мукӧԁ ԁырјіыс ԇік оз тыԁавны. Најӧ чајтлісны, мыј јенежыс став коԇувјаснас ветлӧ му гӧгӧр. Ԋоԉԍо во сајын кымын учонӧј — Коперԋік ԇік мӧԁногӧн віԍталіс. Сіјӧ віԍталіс, мыј лун ԁа вој вежлаԍӧмыс, коԇула јенӧжлӧн міјанлы чајтчана вешјалӧмыс лоӧ сы вӧсна, мыј муным бергалӧ. Шонԁіыс ӧԏі местаын сулалӧ, а муԍарным ԁугтывтӧг бергалӧ ԁур поп-моз. Таԇнаԁ муным бергӧԁчӧ шонԁілы ӧтар бокнас, сеԍԍа мӧԁар бокнас. Шонԁілы паныԁа мулӧн бокыс југԁӧԁӧма, а мӧԁарыс вуҗӧр пыщкын. Југԁӧԁана бокас — лун, вуҗӧра бокас — вој. Кор міјанын лун, Амерікаын — вој. Муным бергӧԁчӧ, міјанын луныс вежԍӧ рытӧн, а Амерікаын локтӧ асыв. Сеԍԍа амерікаын лоӧ лун, а міјанын — вој. Мі тӧԁам, мыј талунја луншӧркаԁԍаԋ аскіја луншӧркаԁӧ пӧраыс 24 час. Сіԇкӧ луныс сполнӧја бергӧԁчӧ ас гӧгӧрыс 24 часӧн, мӧԁног-кӧ суткіӧн. Заԁаԋԋӧ. Боԍтӧј глобус ԁа лампа. Глобусыԁ-ӧԁ муԍаркоԃ, а шонԁіыс пыԃԃі лоас лампа. Ӧзтӧј лампасӧ. Глобуссӧ ԁа лампасӧ пуктӧј пызан вылӧ сіԇі, кыԇі петкӧԁлӧма 43-ӧԁ ԍерпас вылын. Быԁлаӧ-ӧ інмас глобус вылӧ лампалӧн југӧрыс (кыԇі-тај му вылӧ шонԁілӧн југӧрыс)? Ԃерт, оз. Бурӧщ гло-

бус җынјыс лоӧ вуҗӧр пыщкын. Мунымкӧԁ сіԇ-жӧ овлӧ шонԁілы паныԁа бокас лун, мӧԁарас вој.

43-ӧԁ ԍерп. Опыт: лун ԁа вој петкӧԁлӧм.

Глобус

Муԍартӧ велӧԁӧм могыԍ, вӧчісны сылыԍ моԃеԉ. Шуӧны географіческӧј глобусӧн. Географіческӧј глобус, быԏԏӧкӧ, ічӧԏік муԍар. Тіјан школааԁ, ԃерт, тащӧм глобусыс ем. Зев посԋіԃік муртас масштабӧн сетчӧ рісујтӧма став мусӧ, васӧ, гӧрајассӧ ԁа мукӧԁтор. Тӧԁмалам глобуссӧ. Меԁвојԁӧр мі каԅалам, глобус бергалӧ металлыԍ вӧчӧм чӧрсгӧгӧр. Чӧрсыс муԍар шӧрӧԁыс мунӧ. Ӧтар помыс војвылӧ петӧ, шуԍӧ војвыв поԉусӧн. Мӧԁарыс — лунвылӧ, шуԍӧ лунвыв поԉусӧн. Збыԉыԍсӧ, ԃерт, муԍар пыр ԋекущӧм чӧрс оз мун, абу сіјӧ роԅа. Поԉусјасӧн шуӧны боԍтӧм кык чут, муԍар ӧтар-мӧԁар помԍыс. Сіјӧ чутјас гӧгӧрыс-і бергалӧ му. Чӧрснас мі шуам сӧмын ас ԁумӧн нуӧԁӧм віԅ ӧтар поԉусԍаԋ мӧԁарӧԇыс.

44-ӧԁ ԍерп. Глобус. Ӧні віԇӧԁлӧј рытыввывԍаԋ асывзылӧ (шујгавывԍаԋ веԍкыԁвылӧ) мунан віԅјас. Најӧ пыр ӧтылнаынӧԍ мӧԁа-мӧԁԍаԋыс, шуԍӧны параԉԉеԉјасӧн. Ӧткуԅаӧԍ абу најӧ? Меԁкуԅыс на пыщкыԍ шуԍӧ екваторӧн, 40.000 клм. куԅа. Мурталӧј саԋԏіметрӧн екваторԍаԋ војвывса поԉусӧԇ костсӧ, сеԍԍа лунвывса поԉусӧԇ. Коԁарыс паԍкыԁҗык? Екваторыс јукӧ муԍарсӧ кык ӧтыҗԁа муԍарҗынјӧ: војвывса ԁа лунвывса. Кыкнан муԍарҗынјас екваторԍаԋ поԉусјасӧԇ урчітӧмаӧԍ боԍтны 90 параԉԉеԉ. Картајас вылӧ најӧс оз-на ставсӧ пасјыны, вітчыԍӧны віԅјаснас суктӧмыԍ. Гіреԋіталӧны сӧмын ԁасӧԁ параԉԉеԉјас. Лыԃԃӧј кыкнан муԍарҗынјыԍ параԉԉеԉјассӧ, — помјасас течӧм лыԁпасјас ԍӧрԏі. Кыԍаԋ колӧ завоԃітны лыԃԃынысӧ? Быԁ параԉԉеԉлӧн ем аслас лыԁ. Меԁым петкӧԁлыны, ылынӧ кущӧмкӧ інтас екваторԍаԋ, віԍталӧны сіјӧ інтасті мунан параԉԉеԉсӧ — лунвывлаԋын-ԉі, војвывлаԋін-ԉі. Екваторԍаԋ тӧԁмалан інтасӧԇ костыс шуԍӧ географіческӧј шіротаӧн. Параԉԉеԉ лыԁсӧ шуӧны граԁусон (геометріјаын-моз: кыщсӧ јукӧма 360°-вылӧ). Ӧні віԇӧԁлӧј глобусыԍ мукӧԁ віԅјас вылӧ. Најӧ ӧтар поԉусԍаԋ мӧԁ поԉуспомӧԇыс мунӧны, меріԃіанјасӧн шуԍӧны. Став меріԃіаныс ӧтыҗԁа. Поԅӧ завоԃітны најӧс лыԃԃыны кӧԏ коԁԍаԋ, сӧмын ковмас ԋімтыны сіјӧс меԁвоԇԇаӧн. Јевропаын меԁвоԇԇа меріԃіаныс уна: ангԉічаналӧн асланыс, французјаслӧн асланыс, міјан СССР-ын асланым — Пулково пыр-мунӧ (роч картајасын главнӧј пыԃԃіыс тајӧс боԍтӧма). Муԍарҗынја карта вылыԍ корԍӧј меԁвоԇԇа меріԃіансӧ ԁа віԇӧԁлӧј, кымын меріԃіан јешщӧ быԁ муԍар-җынјын. Параԉԉеԉјас моз-жӧ најӧс граԁусјасӧн лыԃԃӧны. Меріԃіан граԁусјас петкӧԁлӧны, ылынӧ рытыввылын ԉібӧ асыввылын кущӧм-кӧ інтас меԁвоԇԇа меріԃіанԍаԋ. Корԍӧј глобус вылыԍ, кушӧм ԁіпыр мунӧ 50-ԁ меріԃіан меԁзоԇԇа меріԃіанԍаԋ асызвывті? Кущӧм ԁі-пыр мунӧ асыввывті-жӧ 80-ԁ меріԃіан? Меԁвоԇԇа меріԃіанԍаԋ боԍтӧм інтас костыс шуԍӧ географіческој ԁолготаӧн. Віԇӧԁ 45-ԁ ԍерпас вылыԍ. Шірота ԁа ԁолгота ԍерԏі інтасјас глобус вылыԍ корԍӧны.

Глобус вылыԍ корԍӧј Комі облаԍтлыԍ места. Шірота віԅсӧ облаԍт ԁіныԍ корԍӧј ԁа віԇӧԁлӧј поԉус ԁорыԍ гіжӧԁ, гіжӧма 60°. Ӧні віԇӧԁлӧј облаԍт увлаԋ ԁорын кущӧм ԁолгота віԅ. Тіјӧ віԅјаслыԍ граԁусјассӧ гіжалӧма

45-ӧԁ ԍерп. Тащӧм ногон јуклӧма муԍар.

глобус ԁінса кӧрт кыщ җынјӧ. Сіјӧ віԅ веԍтас гіжӧма 60°. Географіческӧј ԁолготаыԁ ем рытыввывса ԁај асыввывса, (віԇӧԁ 45-ԁ ԍерпас) Сіԇкӧ мі шуам: Комі облаԍтыԁ 60° асыввывса ԁолготаын ԁа 60° војвыв шіротаын. Ӧні аԍныԁ корԍӧј карта вылыԍ ԁа віԍталӧј, кущӧм шіротаын ԁа ԁолготаын Ԉеԋінграԁ, Москва, Харков, Сыктывкар. Екватор ԁа параԉԉеԉјас кыԋԇі картајас ԁа глобусјас вылын емӧԍ јшщӧ кыщјас. Сещӧмыс ԋоԉ. Мунӧны најӧ екваторԍаԋ пыр ӧткоԃа. Ӧԏі гоз кыщыс мунӧ екваторԍаԋ 23,5°-ӧԁ војвывла ԁорӧԁ ԁа лунвывлаԁорӧԁ, шуԍӧны тропікјасӧн (војвывԍаԋыс — тропік рака, лунвывԍаԋыс — тропік коԅерога). Мӧԁ гозјыс — екваторԍаԋ 66 ԁа 1/2-ԁ (24° ԁа 40° поԉусјасԍаԋ) шуԍӧны војвывса ԁа лунвывса поԉарнӧј кыщјасӧн. Тајӧ віԅјаснас пома-

ԍӧны кӧԇыԁа-шоныԁа інтасјас (кԉімаԏіческӧј појасјас) Та јылыԍ мі мӧԁыԍ ԍорԋітыштам-на.

ԌВЕТ ЈУКӦНЈАС

Глобус ԉібӧ муԍар җынја картајас вылӧ віԇӧԁігӧн мі аԁԇам, мыј муыс јукԍӧ гырыԍ ԁа посԋі јукӧнјас вылӧ, коԁјасӧс гӧгӧр кыщалӧ ва. Гырыԍ јукӧнјас шуԍӧны маԏерікјасӧн, а посԋіјасыс — ԁіјасӧн.

46-ӧԁ ԍерп. Муԍарҗынјас.

Сеԍ-жӧ мі аԁԇам, мыј ваыс сушаыс ԍерԏі јона уна. Меԁ гырыԍ ва пространствојасыс шуԍӧны океанјасӧн, а маԏерікјас берегвіԅ ԁорса океанјаслӧн јукӧнјасыс шуԍӧны морејасӧн. Карта вылын муԍарлыԍ став інтассӧ петкӧԁлӧны полушаріјӧјасӧн. Мӧԁногкӧ, муԍарсӧ быԏԏӧ шӧрі вунԁӧма. Муԍартӧ јукӧны муԍар җынјас вылӧ меріԃіан ԍерԏі. Віԇӧԁлӧј тајӧ кык муԍар җын вылӧ. Тані муԍарсӧ јукӧма кык пеԉӧ. Најӧ шуԍӧны: шујгавывсаыс — рытыввывсаӧн, веԍкыԁлаыс — асыввывсаӧн. Тајӧ-жӧ муԍарҗынјас вылын петкӧԁлӧны ԍвет јукӧнјас; танісӧ пукталӧма лыԁпасјас; ԍӧԁӧн краԍітӧма маԏерікјас. Ԍвет јукӧнјас пукԍӧмаӧԍ муԍар вылын со кыԇі:

Асыввывса муԍар җынјын Јевропа ԍвет јукӧн пасјӧма 1 Аԅіја — „ — „ — Афріка — „ — „ — „ 2 Австраԉіја — „ — „ — „ 3 Антаркԏіԁа (җынјыс) „ 6 Рытыввывса муԍар җынјын Амеріка — ԍвет јукӧн „ Антаркԏіԁа „ „ (җынјыс) „ 6. Став ԍвет јукӧныс лоӧ 6. Корԍӧј тајӧ ԍвет јукӧнјассӧ глобус вылыԍ. Меԁыҗыԁ ԍвет јукӧнӧн лоӧ Аԅіја, сыбӧрын Амеріка. Ӧні тӧԁмӧԁӧј океанјас. Ем кујім океан: Веԉікіј іԉі Ԏіхіј океан, Атлаԋԏіческӧј ԁа Іԋԃіјскӧј. Корԍӧј тајӧ океанјассӧ карта вылы- ԁа гіжышталӧј, кущӧм муԍарҗынјынӧԍ ԁа кущӧм маԏерікјас гӧгӧр најӧ. Ӧні тӧԁмӧԁӧј ԁа черԏітӧј ԃіаграмма, меԁ еԍкӧн тыԁовтчіс ыҗԁаыс муԍарвывса океанјаслӧн ԁа маԏерікјаслӧн. Ԃіаграмма лӧԍӧԁӧј со кущӧм лыԁпасјас ԍерԏі: Ԍвет јукӧнјаслӧн ыҗԁа: Јевропа....................10 міԉԉон кв. км. Аԅіја..................... 44 Амеріка....................43 „ „ „ Афріка.....................30 Австраԉіја..................9 Антаркԏіԁа.................14 „ „ „ Океанјаслӧн ыҗԁа Веԉікіј океан.................178 мԉн. кв. км. Антланԏіческӧј ԁа Војвыв Поԉарнӧј море 107 Інԃіјскӧј океан............... 75 „ „

ЈУАԌАНЈАС ԀА УҖЈАС

1. Віԇӧԁлӧј глобус ԉібӧ карта вылӧ ԁа віԍталӧј, кущӧм інтасјас краԍітӧма лӧзов рӧмӧн? 2. Кущӧм рӧмӧн краԍітӧма му (суша)? 3. Віԍталӧі ԍвет јукӧнјаслыԍ ԁа океанјаслыԍ ԋімјас.

4. Мыј унҗык му вылын: суша аԉі ва? 5. Кущӧм ԍвет јукӧнын міјан Комі облаԍт? Војвывлаԁорын аԉі лунвывлаԁорын? Кущӧм полушаріјӧын? 6. Муԍар җынја карта вылыԍ тӧԁмӧԁӧј Атланԏіческӧј океанлыԍ паԍтасӧ. 7. Кущӧм океан меԁматын міјан облаԍтлы?

ГОЖӦМ ԀА ТӦВ

Му бергалӧ ас гӧгӧрыс ԁај шонԁі гӧгӧр. Шӧнԁі гӧгӧр бергӧԁчӧм вӧсна вежлаԍӧ мувылын вогӧгӧрԍа шоныԁ ԁа кӧԇыԁ каԁ: тулыс, гожӧм, ар ԁа тӧв. Мулӧн поԉусјасыс — С ԁа Ю — шонԁілаԋыс сулалӧны бок ногӧн (віԇӧԁ 47-ԁ ԍерпас). Сіјӧ бокног пӧлыԋтчӧмыс мулӧн оз вежԍыв, век сещӧм. 47-ӧԁ ԍерпас. Јуԋ 22-ԁ лунӧ ԁа ԁекабр 21-ԁ лунӧ таԇі кымын му вылӧ усӧны шонԁі југӧрјас.

Тајӧ ԍерпас вылас петкӧԁлӧма стрелкајасӧн шонԁі југӧрлыԍ му вылӧ уԍӧмсӧ. Јуԋ тӧлыԍын војвывла ԁорыс (С — шыпасӧн пасјӧма) јонҗыка шоналӧ шонԁі југӧрјасыԍ лунвывса поԉуслаԁор інтасјас ԍерԏі. Мӧԁногӧнкӧ, вој поԉус ԁінса інтасјасын завоԃітчӧ гожӧм, а лунвывсаын — тӧв. Ӧні тајӧ-жӧ ԍерпас ԍерԏіыс тыԁалӧ (веԍкыԁ вылас) мӧԁтор-ԋін. Воҗын мыԍԏі лоӧ ԇік мӧԁарӧ (муыԁ шонԁі гӧгӧр бергӧԁчӧ ӧԏі воӧн); ԃекабр тӧлыԍӧ: шонԁі југӧрјас ӧні-ԋін јонҗыка інмӧны лунвыв поԉус інтасјасӧ, — сені завоԃітчӧ гожӧм, војвылын тӧв. Кущӧм інтасјасын шонԁі југӧрјас век інмӧны — тӧв і гожӧм, во чӧж? Кӧні веԍкыԁа уԍӧны? Кӧні оз веԍкыԁа? Ԃерт, інмӧны јонҗыка луншӧрлаԋын, — југӧрјасыс

уԍӧны му вылӧ веԍкыԁа. Віԍталӧј, тӧвнас аԉі гожӧмнас шонԁілӧн југӧрјас веԍкыԁҗыка уԍӧны? Ԃерт, гожӧмнас. Сіԇкӧ гожӧмыԁ овлӧ шоныԁ сы вӧсна, мыј шонԁі југӧрјас уԍӧны веԍкыԁҗыка. Екваторын шонԁі југӧрјас уԍӧны век веԍкыԁа (віԇӧԁ 48-ԁ ԍерпас, Б шыпас). Поԉусјасын уԍӧны пӧлӧсҗыка ԋін. Кымын поԉуслаԋ мунан, сымын кӧԇыԁҗык (47-ԁ ԍерпас, А шыпас). Та ԍерԏі муԍарсӧ јукӧмаӧԍ віт појас вылӧ. Віԇӧԁ 49-ԁ ԍерпас вылӧ. Екватор гӧгӧр шуԍӧ пӧԍ појасӧн. Пӧԍ појасԍаԋ ӧтар-мӧԁар бокас — шӧр појасјас. Воԇӧҗык поԉусјаслаԋ — кӧԇыԁ појасјас: лунвывса ԁа војвывса. Ставыс лоӧ віт појас. Корԍӧј тајӧ појасјассӧ глобус вылыԍ ԁа муԍарҗынја карта вылыԍ. Тӧԁмоԁӧј, кущӧм појасын Комі облаԍт. Кущӧм појасын меԁвылын овлӧ шонԁі? Кӧні меԁулын овлӧ вогӧгӧрчӧжнас? Шоныԁ ԁа кӧԇыԁ інтасјасын олысјас ԁа олӧмыс абу ӧткоԃ. Појасјас ԍерԏі олӧммыс олыԍјаслӧн ԁа быԁмӧгјаслӧн абу ӧткоԃ. Меԁвојԁӧр боԍтам тащӧм ԍерпасјас (віԇ 6З-ӧԁ ԉістбокыԍ). Таіӧ ԍерпасјас вылас петкӧԁлӧма: меԁвылас кӧԇыԁ інтас кӧԇыԁ појасыԍ; улынҗык — шӧркоԃԃем појасыԍ інтас, сеԍԍа шоныԁ ԁа пӧԍ појасыԍ — інтас. Ԍерпас вылӧ віԇӧԁӧмӧн тӧԁмӧԁӧј, кущӧм інтасын кыԇі олӧны, кыԇі паԍтаԍӧны јӧзыс, кущӧм быԁмӧгјас емӧԍ ԁа с. в. Мӧԁног-кӧ, мӧԁа-мӧԁԍыс мыјӧн торјалӧны? 48-ӧԁ ԍерп. Тані петкӧԁлӧма, кыԇі тулыс-ар, уԍӧны му вылӧ шонԁі југӧрјас 49-ӧԁ ԍерп. Муԍар јуклӧма віт појас вылӧ 50-ӧԁ ԍерпас. Інтас ԍерті мортлӧн оланногыс ԁа паԍкӧмыс Меԁвылас — меԁкӧԇыԁ, куԅ тӧв ԁа җеԋыԁ гожӧм, лым ԁа јі. Сені кӧԇыԁ кԉімат. Мӧԁ ԍерпас вылын абу јона кӧԇыԁ ԋі абу јона шоныԁ, тӧлыс ԁа гожӧмыс пӧшԏі ӧткуԅаӧԍ. Сені шӧркоԃԃем

51-ӧԁ ԍерп. Јеҗыԁ, ԍӧԁ ԁа віж куа јӧз.

кԉімат. Којмӧԁ ԍерпасын, матӧҗык-ԋін екваторлаԋ, шоныԁ інтас — лым оз уԍлы, пыр гожӧмԁа шуԍӧ тропік берԁса кԉіматӧн. Ԋоԉӧԁыс ԇік екваторын. Шуԍӧ тропіческӧј кԉіматон. Олыԍјас (јӧз) јукԍӧны јеҗыԁ, ԍӧԁ, ԁа віж куа јӧз вылӧ.

52-ӧԁ ԍерп. Кітајецјас.

Кӧԇыԁ інтасын олӧны ԋеԋечјас, јакутјас, тунгусјас віж куа мукӧԁ јӧз. Шӧркоԃԃем кԉімата інтасјасын олӧны кітајечјас, ја-

поԋечјас, амерікаԋечјас, ангԉічана, французјас, ԋемечјас рочјас, украіԋечјас белоруссјас, кавкаԅецјас, ԍԏепнӧј јӧз. Шоныԁ інтасын олӧны ԋегрјас, інԁусјас, арабјас ԁа мукӧԁ.

Кавказец. Монгол. Англічанін. Ԋемец.

Пемӧсјас ԁа быԁмӧгјас абу-жӧ ӧткоԃӧԍ. Кӧԇыԁ інтасјасын олӧны — јеҗыԁ ош, ԏуԉеԋ, морж ԁа мукӧԁ. Гожӧм кежлӧ татчӧ јона локтӧны шоныԁ інԍаԋ пӧткајас. 33-ӧԁ ԍерп. Кӧԇыԁ інтасыԍ пемӧсјас ԁа морт.

Олыԍјас віԇӧны кӧр ԁа пон, паԍтаԍӧны ԁа оланін лӧԍӧԁӧны кӧркујасыԍ. Кӧԇыԁысла тані быԁмӧгјасыс омӧԉа быԁмӧны зев жебӧԍ. Быԁмӧны: карԉіковӧј кыԇ ԁа ӧткымын карԉік пожӧм, емӧԍ сеԍԍа кустарԋікјас; јона быԁмӧ јала, ԋіщ; вотӧсјасыԍ: туріпув, мырпом ԁа мукӧԁ. Амеріканеч Араб. 54-ӧԁ ԍерп. Тунгусјас. 55-ӧԁ ԍерп. Пӧԍ інтасыԍ пемӧсјас ԁа пӧткајас. Шоныԁ ԁа пӧԍ інтасјасын олӧны вывті уна пӧлӧс пемӧсјаслӧн, ԉев, ԏігр. носорсг, жірафф, ԅебра, ӧбԉеԅана, крокоԃіл ԁа муксԁ. Олӧны вывті унапӧлӧс посԋі лебачјас. 56-оԁ ԍерп. Слӧн ужалӧ мортлы Олыԍјас ас ԁінаныс віԇӧны слӧн, вербԉуԁ, кӧза. Слӧн уҗалӧ мортлы: слӧнӧн кыскаԍӧны, ветлӧны-муноны. Вербԉуԁӧн јона-жӧ сен кыскаԍӧны. Вербԉуԁ вермӧ уна лун

53-ӧԁ ԍерп. Тропіческӧј вӧр. 59-ӧԁ ԍерп. Оаԅіс ԇік јутӧг овны ԁа сы вӧсна сіјӧн бур ветлыны пустыԋајасӧԁ. Шоныԁ інтасјасын емӧԍ пустыԋајас, сені жарысла ԁа ватӧмла ԋінӧм оз быԁмы. Увтасінјасын шочіԋіка паныԁаԍлӧны оаԅісјас. Сені васӧԁҗык местаын быԁмӧны паԉмајас. Трӧпіческӧј вӧр быԁмӧ вывті сука. СССР-ын кыԋԇі, ԋекӧн на абу сӧвет влаԍт: сен кӧԅаіналӧны капітаԉістјас. Кітајын 1920-ԁ воԍаԋ-ԋін мунӧ коԍ уҗалыԍјаслӧн капітаԉістјаскӧԁ, меԁ лӧԍӧԁны сӧвет влаԍт. Лыԃԃӧј ԋігајасыԍ ԁа гаԅетјасыԍ сӧвет влаԍт ԁор коԍаԍӧм јылыԍ. ЈУАԌАНЈАС ԀА УҖЈАС 1. Кор шонԁілӧн југӧрыс му вылӧ уԍӧ пӧлӧсҗыка — лунын аԉі асылын? 2. Кущӧм часјасын веԍкыԁҗыка шонԁілӧн југӧрыс уԍӧ ԁа меԁјона шонтӧ? Екватор гӧгӧр шонԁі југӧрјас уԍӧны меԁвеԍкыԁа ԁа сені меԁшоныԁ. Меԁ еԍкӧн гӧгӧрвоны, мыјла овлӧны тӧв ԁа гожӧм, колӧ тӧԁны, кыԇі муыс ветлӧ шонԁі гӧгӧр. 1. Уҗ. Класс җоҗӧ мелӧн вӧчӧј чут ԁа метр куԅта кӧвјӧн мелӧн сіјӧ чут гӧгӧрыс черԏітӧј җоҗас кыщ. Чут шӧрӧ пуктӧј ӧзтӧм ԍіԍ — шонԁі пыԃԃі. Кыщ віԅ ԁорас кущӧмкӧ інтасӧ пуктӧј глобус, кыԇі петкӧԁлӧма ԍерпас вылын — Му пыԃԃі. Мі тӧԁам, мыј Му чӧрс помјас кутасны пӧлыԋӧн сулавны. Глобус сувтӧԁӧј сіԇі, меԁ ԍіԍлаԁорԍаԋ кутас југӧрыс інмыны кыкнан поԉусјасас. Тащӧм положеԋԋӧын Му овлӧ тулыс воігӧн, март 21-ӧԁ лун гӧгӧр. Кыԇі кутас ԍіԍлӧн југӧрыс уԍны екватор ԁа поԉусјас гӧгӧрӧ? Пемыԁ местаын зев лӧԍыԁа понԁас тӧԁчыны ԍіԍ југӧр уԍӧмыс глобус вылӧ. 2 уҗ. Ӧні кыщ віԅ пӧлӧн кутам вештыны глобуссӧ шујгалаԋ, меԁ сӧмын мучӧрспомјаслӧн (поԉусјаслӧн) пӧлыԋыс ез вежԍы. Кор Муыс мунас кыщ віԅӧԁыс ԋоԉӧԁ пајсӧ, секі лӧԍыԁа Шонԁілӧн (ԍіԍлӧн) југӧрјасыс кутасны інмыны војвыв поԉусӧ, а лунвыв поԉусӧ оз кутны інмыны.

Глобуссӧ бергӧԁлӧј гозмӧԁ пӧв ас гӧгӧрыс ԁа віԇӧԁӧј јнтасјассӧ Војвыв поԉус інјасыԍ. Пемԁылӧны оз најӧ суткі чӧжнас? Овлӧ оз војыс сіјӧ каԁнас? Сіԇ-жӧ віԇӧԁлӧј, мыј лоӧ сіјӧ каԁнас лунвыв поԉус інтасјасын суткі чӧжӧн. Овлывлӧ оз луныс суткінас? Му паԍталаас ӧткуԅа-ӧ овлӧ луныс ԁа војыс? Коԁыс куԅҗык? Кущӧм полушаріјаын лоӧ гожӧм, тӧв? Јуԋ 22-ӧԁ лунјас гӧгӧр міјан војвыв полушаріјаын овлӧны меԁкуԅ лунјас ԁа меԁҗеԋыԁ војјас. Воԇӧ вылӧ најӧ наԇӧԋікӧн чінӧны. Тајӧ луныс шуԍӧ гожԍа солнцестојаԋіјӧӧн. Тајӧ каԁнас шонԁі лучјас уԍӧны ԇік веԍкыԁасӧ оз екватор ԁорын, а 23 1/2° војвыв шірота гӧгӧр. Сіјӧ віԅыс, коԁі мунӧ тајӧ граԁус веԍтіыс, шуԍӧ војвыв тропікӧн. 3 уҗ. Нуыштам нӧшта глобуснымӧс воԇӧ ӧԏі чеԏверт кыщ мынԁа, мучӧрслыԍ направԉеԋԋӧсӧ вежтӧг. Первојја уҗ моз-жӧ тӧԁмӧԁӧј глобус вылыԍ: 1. југӧр ԁа пемыԁлыԍ граԋічасӧ; 2. лун-војлыԍ куԅтасӧ; 3. поԉус гӧгӧрыԍ лун-вој. Тащӧм положеԋԋӧын Му овлӧ ԍеԋԏабр 24-ӧԁ лунјас гӧгӧр (арԍа равноԃејствіјӧ). Кущӧм вогӧгӧрԍа каԁ воӧ војвыв ԁа лунвыв полушаріјасын (гожӧм, тӧв, ар, тулыс)? 4 уҗ. Глобус вештам нӧшта сіԇ-жӧ ӧԏі чеԏвер кыщ мынԁа. Мыј лоӧ поԉусјас ԁорын? Куԅ-ӧ лун ԁа вој ӧԏі-мӧԁ полушаріјаын? Петавлӧ оз шонԁі Војвыв поԉус інтасјас гӧгӧрын? Лунвыв поԉус гӧгӧрын? (Міјан інјасын тащӧм каԁыс овлӧ ԃекабр 22-ӧԁ лунјасӧ тӧвԍа солнце стојаԋіјӧ). Кущӧм во гӧгӧрԍа каԁ лунвыв ԁа војвыв полушаріјајасын? Тајӧ луннас шонԁілӧн југӧрјас веԍкыԁа уԍӧны 23 1/2° лунвыв шірота віԅ інтасјасын (лунвыв тропік віԅ). 5 уҗ. Глобус вылыԍ корԍӧ асԍыныԁ оланінтӧ ԁа таԇі жӧ тӧԁмӧԁалӧј, кыԇі вежлаԍӧ во гӧгӧрԍа каԁ.

VI. КЫԆІ ОЛӦНЫ УҖАЛЫԌ ЈӦЗ МІЈАН РАЈОНЫН ԀА ОБЛАԌТЫН (Географіческӧј обзор)

КОМІ МУ

Пујасыс јывјаснас кымӧрсӧ ԋулӧны. Тӧвныркӧԁ венԅігӧн ԋӧжјӧԋік шулӧны: „Ԁыр-на мі сулалам, ԁыр... Комі му міјанӧн тыр“. Черіјас гажаа ва пыщкын ворсӧны, Лебачјас быԁлаын, быԁлаын горзӧны... Јујаслӧн візулыс лӧԋ, — Вералӧ налӧн лӧз вӧԋ. Тунԁраын војтӧлыс шуԏӧбӧн ветлӧԁлӧ, Вој море шыԅӧма — збој лунсӧ петкӧԁлӧ. Тунԁраын зев уна кӧр... Олӧмыс сетӧні скӧр. Комі му пыщкӧсыԁ быԁ бурӧн тырӧма, Му піӧ озырлун уна зев пырӧма, Озырлун ԁругӧн оз быр. Завоԁјас вӧчалам тыр.

Выԉ Паш

КЫԆІ НУӦԀӦМА РАЈОԊІРОВАԊԊӦ

1775 воын роч му вӧлі јукӧма губерԋајас, ујезԁјас, вӧлӧԍтјас вылӧ. Важ права ԁырјі губерԋајас, ујезԁјас лӧԍӧԁӧма вӧлі сіԇі, меԁ еԍкӧ помешщікјаслы, чіновԋікјаслы, поԉіцејскӧјјаслы лӧԍыԁҗыка поԅіс бергӧԁлыны јӧзӧн кыԇ налы колӧ, перјыны вот ԁа с. в. Економіка бокԍаԋыс ез лыԃԃыԍлыны. Сіԇ-жӧ ез лыԃԃыԍлыны торја націонаԉноԍт-

јаскӧԁ. Нарошнӧ вӧлі ԍујӧны најӧс унҗык губерԋаӧ, меԁ најӧс торјӧԁавны ԁа ԋӧжјӧԋікӧн пӧртны рочӧ. Ас кывја јӧз вылӧ віԇӧԁісны зев ԉока. 1929-ԁ воԍаԋ став СССР-сӧ рајоԋірујтӧма. Рајоԋірујттӧԇ јона уҗаліс Госплан, тӧԁмаліс став СССР-сӧ економіка бокԍаԋ, меԁ еԍкӧ торја крајӧ ӧтувтны ӧткоԃ овмӧса рајонјас. Сіԇі і лоі лӧԍӧԁӧма. Шуам: Војвыв крај озыр вӧрӧн, јона поԅӧ паԍкӧԁны вӧр промышԉенноԍт. Сетчӧ пырӧны вӧраінјас Печера, Меԅеԋ ԁа Вој-Ԁвіна јујас пӧлӧныԍ. Іваново-Возԋеԍенскӧј рајонын јона паԍкалӧма ԏекԍԏіԉнӧј промышԉенноԍԏ, Мӧскуа гӧгӧрын — гырыԍ уна пӧлӧс промышԉенноԍт, меԁјона — еԉектріческӧј. Центраԉно-Черноԅомнӧј рајонын — ԋаԋ уҗалӧм, важ Ураԉскӧј облаԍтын — кӧрт чугун вӧчӧм, с. в. Важ опытјас петкӧԁлӧны, мыј абу выгӧԁнӧ стрӧітны фабрік-завоԁјас кытчӧ веԍкалӧ. Абу выгӧԁнӧ шуам, вӧчны кӧрт ԁа чугун уралса руԁаыԍ Војвыв крајын, а Ежва — Печераын леԇӧм вӧр піԉітӧԁны Урал облаԍтын. Ӧні, кор СССР паԍта стрӧітӧны гырыԍ фабрік-завоԁјас планјастӧг уҗавны оз поԅ. Економіка ԁа куԉтура торја крајјасын вермасны кыптыны сӧмын секі, кор ставсӧ лоӧ вӧчӧма воԇвыв бура арталӧмӧн, план ԍерԏі. Рајоԋірујтӧм крајјаслӧн (гырыԍ облаԍтјаслӧн) — оз ков ԇугны автономнӧј націонаԉнӧј облаԍтјас економіческӧј облаԍтјаскӧԁ — планјас вӧчӧм ԁа на ԍерԏі економіка ԁа куԉтура кыпӧԁӧм — меԁыҗыԁ уҗ. Ӧні со кущӧм ԍіԍԏема: 1) крај, облаԍԏ, 2) рајон, 3) ԍіктсӧвет. Міјан Војвыв крај пырӧ РСФСР-ӧ Војвыв крајӧ пырӧм понԁа Комі облаԍтлӧн автономнӧј правајасыс ез чінны. Економіка бокԍаԋыс облаԍт век ӧтарӧ јонмӧ. Куԉтура бокԍаԋ — сіԇ-жӧ. Комі облаԍтлӧн аслас торја бјуԁжет.

КОМІ ОБЛАԌТ

Комі облаԍт СССР пыщкын лоӧ јевропејскӧј јукӧнын асыв-вој вылын. 1921-ԁ воын мај 5-ӧԁ лунӧ ВЦІК преԅіԃіум вылын, вӧлі кывзӧма ԁоклаԁ Комі автономнӧј облаԍт лӧԍӧԁӧм јылыԍ.

Меԁбӧрја рајоԋіроваԋԋӧ нуӧԁӧм бӧрын облаԍтӧ пырісны: Уԍԏціԉемскӧј ујезԁ ставнас ԁа 20 вӧлӧԍт Јаренскӧј ујезԁыԍ, Печера ујезԁ Ԏіманскӧј тунԁраын ԁа Пустоԅерскӧј вӧлӧԍтыԍ ӧтԁор), Пысскӧј ԍеԉсовет (Меԅенскӧј ујезԁыԍ). Слуԁскӧј вӧлӧԍт (Вјатскӧј губерԋаыԍ), Курјінскӧј ԁа Уԍԏ-Уԍінскӧј ԍеԉсӧветјас (Ураԉскӧј облаԍтыԍ), Щугорскӧј, Тр.-Печорскӧј ԁа Савіноборскӧј вӧлӧԍтјас (Черԁын ујезԁыԍ). 1929 воын міјан Комі облаԍт пыріс Војвыв крајӧ. Облаԍтлӧн граԋіцајас лоіны тащӧмӧԍ: асыв-вој бокԍаԋ граԋічітчӧ Урал облаԍткӧԁ, рытывті — Војвыв Крајса асыввыв рајонјаскӧԁ, лунвывті — Ԋіжегороԁскӧј облаԍткӧԁ. Облаԍтлӧн терріторіја арталӧны 393,400 кв. кілометр. Тајӧ ԏерріторіјаыс јукԍӧ со кыԇі: Граԁјас.......................3100 га. Мујас (пашԋа).............. 64.100 га. Віԇјас (луг).............. 323.20 0 га. Вӧр................ 29.989.900 га. Керас ԁа весас............ 546.100 га. Пӧскӧԏіна...................41.100 га. Комі облаԍт пукԍӧма Гріԋевечԍаԋ 46° — 66° асыввыв ԁолгота костӧԁ ԁа 59° 30 — 70° војвыв шірота костӧԁ. Реԉјеф харакԏерізујтчӧ мыԉкјӧԍ воԁораԅԃелјасӧн. Печераса баԍԍејн пукԍӧма улыс местаӧ. Ӧтар бокԍаԋыс Урал гӧра, мӧԁарԍаԋыс Ԏімаԋса гӧрајас. Ежва ԁа Сыктыв баԍԍеінјас — равԋіннӧјӧс. Печера баԍԍејнын емӧԍ җуҗыԁ местајас (гӧрајас), шуам Сабԉа ԁа Ԏеԉпос-із гӧрајас. Налӧн җуҗтаыс 2100 метр кымын. Увлаԋ завоԃітчӧ зев уна јујаса ԁа шорјаса плоскогоріјӧ. Меԁгырыԍ јујасыс облаԍтаным тащӧмӧԍ: Печера Ежва ԁа Луза. Печера завоԃітчӧ Урал гӧраԍаԋ, куԅтаыс сылӧн 2132 кілометр гӧгӧр. Печера јывса вожјасыс візывтӧны зев ӧԁјӧ ԁа јона порогӧԍ; кымын увлаԋ — сымын візулыс наԇмӧ. Улыс ԏечеԋԋӧыс тулыснас паԍкавлӧ 10 кілометрӧԇ. Војвыв океан уԍігӧн торјалӧ уна вежӧ. Шӧрԍаԋыс кымын Печера ју уна ваа ԁа җуҗыԁ. Печера ју аслас вожјасӧн паԍкӧԁчӧ зев паԍкыԁа, 271,6 ԍурс кв. кілометр гӧгӧр. Гырыԍҗык вожјасыс сылӧн — шујга бокԍаԋыс: Волоԍԋіца, војвыв Мылва, Веԉју, Ԉӧмју, Кожва, Іжма ԁа

Ціԉма; веԍкыԁ бокԍаԋыс — Ілыч, Пӧԁчерем, Щугор, Араԋеч, Уса ԁа мукӧԁ. Тајӧ вожјасыс бара-жӧ вожалӧны.

60-ӧԁ ԍерп. Щугор ју.

Уҗ. Карта вылыԍ корԍӧј Печера ју ԁа сылыԍ вожјассӧ. Ежва ју ыҗыԁ-жӧ, уԍӧ Војвыв Ԁвінаӧ. Ыҗыԁҗык вожјасыс сылӧн — шујгавывԍаԋ: Лунвыв Мылва, Ԋемју, Војвыв Кеԉтма, Лӧкчім ԁа Сыктыв; веԍкыԁ бокԍаԋ — Віԍер, Ԋобју, Маҗа ԁа Јемва. Ԉапкыԁ ва вӧсна гожӧмын гырыԍ паракоԁјас ылӧԇ катлыны оз вермыны. Луза ју Војвыв-Ԁвіна баԍԍејнӧ-жӧ пырӧ, уԍӧ Југ јуӧ. Волга баԍԍејныԍ міјан облаԍт пыщкӧ пырӧны Кама јулӧн веԍкыԁ вожјасыс: Лунвыв Кеԉтма ԁа Веԍԉана; Вјатка јулӧн вожјасыс: Кобра ԁа Ԉетка. Уҗ: карта вылыԍ корԍӧј тајӧ јујассӧ, налыԍ вожјассӧ. Міјан овмӧсын јујаслӧн тӧԁчан луныс вывті ыҗыԁ. Прамӧј тујјас ӧнӧԇ міјанын ез вӧвны, кӧрттуј ԁа шоԍ- ԍе тујсӧ ԋеважыԍаԋ-на понԁісны вӧчны. Став грузсӧ мі вӧлі мӧԁӧԁам — вајам ва тујӧԁ. Ортсі ԁа пыщкӧс рынокӧ петкӧԁлім вӧр, пушԋіна ԁа мукӧԁтор, облаԍтӧ пыртлім проԁовоԉствіјӧ, кӧм-паԍкӧм, кӧртакӧлуј віԇму уҗалан машінајас ԁа с. в.

МІЈАН ЈУ

Уҗ: Велӧԁӧј ас ԍікт гӧгӧрса ју тащӧм план ԍерԏі. I. 1. Кыԇі шуԍӧ ԋімыс тіјан јулӧн (ԉібӧ шорлӧн)? 2. Кытыԍаԋ завоԃітчӧ јылыс: ԋурԍаԋ, му пыщԍаԋ, тыԍаԋ? 3. Кытчӧ уԍӧ јуыс? 4. Ылын-ӧ јуыс школа ԁінԍаԋ? II. 5. Ем абу ју вылын җынԁіјас, заԉівјас, коԍтјас? 6. Соԁлӧны — чінлӧны-ӧ јујасныԁ, аԉі коԉӧны вӧрԅывтӧг? 7. Ӧԁјӧ-ӧ візувтӧ ју, овлӧ оз берӧг бужԁӧмјас? 8. Сӧԇ аԉі гуԁыр ваыс? 9. Кущӧм ју пыԁӧсыс: лыа, гаԉа, ԍој ԁа с. в.? III. 10. Јона-ӧ чукԉӧԍ јулӧн ватујыс? 11. Кущӧм берегыс: крутӧј, лажмыԁ, ԉапкыԁ, җуҗыԁ; кустјас быԁмӧны аԉі воԍса? 12. Емӧԍ абу ју вылын ԁруг җумјас, ԉапкыԁ інјас, порогјас? IV. 13. Јона-ӧ паԍкавлӧ јуныԁ тулысын? 14. Пукԍӧ оз тулысын заԉівнӧј віԇјас вылӧ іл? 15. Уна-ӧ турун воӧ быԁ гектар заԉівнӧј віԇ вылыԍ? Кос віԇ вылыԍ? 16. Ем абу јуԁорын меԉԋіча, кущӧм буртор сіјӧ вајӧ јӧзыслы? V. 17. Мыјӧн ветлӧны ју вывті гожӧмын (паракоԁӧн, пыжӧн)? Кущӧм інтасԍаԋ ԁа кытчӧԇ ветлӧны паракоԁјас?

18. Кущӧм грузјас, новлӧԁлӧны ју куԅа, кытыԍаԋ, кытчӧԇ? Мыј бурыс ју куԅа ветлӧм-мунӧмын ԁа груз новлӧԁлӧмын? 19. Ју куԅа кылӧԁлӧны оз вӧр? Кыԇі кылӧԁӧны: моԉԉӧн, пурјасӧн, лотовкаӧн? 20. Овмӧс кыпӧԁӧмын кущӧмҗык значеԋԋӧыс тіјан јулӧн? Ԁорјасӧҗык? 21. Јона-ӧ кыјӧны чері? Мыјӧн? Кущӧм черіјас меԁ уна кыјӧны? Ас ԍојӧм вылӧ сӧмын, аԉі вузӧс вылӧ щӧщ? 22. Ем абу посјас ју вомӧн? Коԁі тӧжԁыԍӧ на вӧсна? Мыј бурыс јӧзлы наыԍ? Тајӧ план ԍерԏі крајевеԁческӧј кружокын тӧԁмӧԁӧј ставсӧ. Ізучітӧм торјассӧ чукӧртӧј школаӧ — уголокӧ. Кутӧј јітӧԁ рајонувса крајевеԁческӧј обществокӧԁ. Оз-ӧ поԅ бурмӧԁны јулыԍ бурлунсӧ? Кыԇі? Кыпӧԁӧј вопрос бурмӧԁӧм куԅа: весавны, җуҗԁӧԁны, буҗԁӧԁӧмкӧԁ вермаԍны ԁа с. в.

Кԉімат. Температура ԍерԏі облаԍт јукԍӧ кык пеԉӧ: — војвыв ԁа лунвыв јукӧнјас. Ежва ԁа Сыктыв рајонјас гӧгӧр шоныԁҗык Печера гӧгӧр ԁорыԍ. Вогӧгӧрса шӧркоԃԃем ԏемпература облаԍтын + 0,5°, гожԍа ԏепература + 11,9°, тӧвԍа — 9,1°. Меԁшоныԁ каԁ во гӧгӧрын јуԉ тӧлыԍ, а меԁԍа кӧԇыԁ — јанвар тӧлыԍ. Шӧр ԏемпература бара-жӧ абу ӧткоԃ, шуам, јуԉ тӧлыԍӧ Ношуԉын + 17,7°С, а Щугӧрын + 11,3°С. Кыԅ во сајын кымын Щугӧрын тӧлын вӧлӧма — 54°, тащӧмӧԇыс летчывлӧ, ԃерт, зев гежӧԁа. Печера ју гӧгӧр, ԏемператураыс век кӧԇыԁҗык. Мыј понԁа міјан облаԍтын тащӧм кԉіматыс? Мі тӧԁам ԋін, мыј вӧсна овлӧ тӧв ԁа гожӧм. Мі тӧԁам, мыј поԉусјас ԁорын меԁкӧԇыԁ. Міјан облаԍтным — војвылын. Матын поԉарнӧј појас ԁа Војвыв поԉарнӧј кӧԇыԁ море. Јонҗыкасӧ пӧԉтлӧ војтӧв. Мыј вӧсна тӧлыс міјанын куԅҗыка пукалӧ гожӧм ԍерԏі, поԅӧ гӧгӧрвоны воԇԇа ԍорԋіјасыԍ. Мӧвпыштлӧј ԁа віԍталӧј, аԍныԁ. Мӧвпыштӧј ԁа віԍталӧј, мыјла шонԁілӧн југӧрјасыс јона пӧлӧса уԍӧны војлаԁорын, меԁԍасӧ-ԋін тӧвԍа каԁӧ? Ӧні сеԍԍа вӧчӧј вывоԁ: мыј понԁа міјан облаԍтын тащӧм кԉіматыс?

Лымзер облаԍт паԍта уԍӧ шӧркоԃԃема, во гӧгӧр-чӧж равномернӧја. Перчера ју гӧгӧр бара-жӧ јонҗыка уԍӧ лымзерыс. Гожԍа каԁӧ унаыԍ воԇ кӧԇԁӧԁлӧ (мыјла?) ԁа сы вӧсна кынмывлӧны ԋаԋјас, пуктасјас. Кынмывлӧны быԁмӧгјасыс оз сӧмын Печера гӧгӧр, веԍіг-і Ежва ју гӧгӧр. Лымзерыԁ міјан облаԍтын јона тӧԁчанатор. Ӧԏі-кӧ, јујасным ԇікӧԇ оз коԍмывны, а ті тӧԁанныԁ-ԋін јујаслыԍ коланлунсӧ. Мӧԁ-кӧ, лымзер ԍерԏі быԁмӧны турунјас, ԋаԋјас, ԁа быԁԍама пуктасјас, щӧщ-і вӧрным, а вӧрыс ӧԁ міјан Сојузлӧн ԁа облаԍтлӧн озырлун. Облаԍтын муԍін зев уна ԍікас. Емӧԍ со кущӧм муԍінјас: ԃерновӧј, поԁзоԉістӧј, песчанӧј, поԁзолјас, полуболотнӧј, болотнӧј, ԁоԉіннӧј. Муԍін пыщкас ем суԏінок, супесок, лыа, ԍӧкыԁ сугԉінок. Ԍојеԁа муԍінмыс еща. Уҗ. Екскурԍіјаӧн ветлӧј ԁа ас ԍікт гӧгӧрыԍ чукӧртӧј муԍін ԍікасјас. Еԍԏествознаԋԋӧ урок вылын ԍорԋітӧј, кущӧм муԍінмыс віԇму уҗалӧмын, бур ԁа ԉок кущӧм муԍін вылын быԁмӧны кущӧм пујас ԁа с. в. Віԇјас вылын быԁмӧны: пыреј, ԏімофејевка, урбӧж, ежӧр, гӧрԁ ԁа јеҗыԁјур (кԉевер) ԁа с в. Меԁбур турунјас быԁмӧны Печера віԇјас вылын. Сы вӧсна сені јона поԅӧ паԍкӧԁны скӧтвӧԃітом. Ӧні чорыԁа-ԋін боԍтчісны тајӧ могас: Печера рајонӧ — Уԍԏкожваӧ лӧԍӧԁны фуражнӧј совхоз. Тајӧ совхозлӧн віԇԇыс 48000 га. 1932 воӧ кутчыԍісны лӧԍӧԁны Уԍԏ-Уԍінскӧј молочно-жівотновоԁческӧј совхоз. (Местаыс ем 25.000 га) ԁа Кожвінскӧј совхоз (20.000 га). Вӧрын быԁмӧны уна ԍікас щакјас ԁа вотӧсјас: јеԉԁӧг, белӧј гріб, масԉеԋԋік, рыжік, урщак, гӧрԁ гоб; пув, чӧԁ, мырпом, озјас, сетӧр, ӧміԇ ԁа с. в. Ԍојӧм-јуӧм заптӧмын вотӧсјаслӧн коланлуныс ыҗыԁ-жӧ. Поԅӧ щак-вотӧссӧ веԉ уна заптыны тӧв кежлӧ ԁа ԍојан ԍікассӧ вежлавны. Уҗ. Екскурԍіја вылын тӧԁмаԍӧј, кущӧмҗык местаын быԁмӧны кущӧм щак-вотӧс. Шуам, јеԉԁӧг раԃејтӧ быԁмыны вӧрын, васӧԁҗык інјасын, вӧр оз леԇ кынмынысо быԁміг костаыс. Боԍтам мырпом, быԁмӧ сӧмын ԋурвывјасын, сылы колӧ уна ва. Таԇі-жӧ тӧԁмӧԁӧј мукӧԁ щак-вотӧсјас јылыԍ.

Чукӧртӧј тіјан ԍікт гӧгӧр быԁмыԍ щак-вотӧсјас, рісујтӧј ԁа школааныԁ ӧшлӧј. Мӧвпыштӧј, кыԇі понԁанныԁ лӧԍӧԁчыны школа граԁјӧраныԁ ӧміԇ, озјас, сетӧр ԁа с. в. саԃітӧм јылыԍ. Тӧԁмӧԁӧј, јона-ӧ тіјан ԍіктсајас вотӧны щак-вотӧссӧ, кытчӧ іналӧны; аԍныс ԍојӧны-ӧ, коопераԏівӧ вузалӧны-ӧ ԁа с. в. Кытчӧ нуӧ коопераԏівыс вотӧсјассӧ? Облаԍтным јона вора. Меԁјонасӧ быԁмӧны козпу ԁа пожӧмпу, омӧԉҗыка — кыԇпу, ԋывпу ԁа піпу. Печера гӧгӧрын быԁмӧны: ношта ԋіјапу ԁа суспу. Област паԍтала быԁмӧны: баԃ, ԉӧм, пелыԍ, лопу ԁа мукӧԁ кіԉԉа пујас. Міјан облаԍтлӧн вӧрыс — озырлун. Ревоԉуціја бӧрын меԁчасӧ кыптіс сылӧн тӧԁчанлуныс. Воыԍ-воӧ соԁӧ вӧрлеԇӧм. Вӧрыс колӧ странааным выԉ фабрік-завоԁјас, выԉ постројкајас стрӧјітӧм вылӧ. Вӧрсӧ јона петкӧԁам заграԋічаӧ ԁа странааным вајам машінајас вӧчан машінајас ԁа мукӧԁ колантор. Та јылыԍ мі воԇын јонҗыка ԍорԋітам.

Уҗ КУЩӦМ ВӦРЈАС (ПУЈАС) ЕМӦО ТІЈАН ОІКТ ГӦГӦРЫН. КУЩӦМ П-УЈАС КОМІ МУ ПАԌТА.

1. Гіжӧј, кущӧм ԋіма пујас емӧԍ тіјан маті гӧгӧрын. Тӧԁ-малӧј, кыԇі рочӧн шуԍӧны. 2. Торјӧԁӧј напӧвсыԍлыс-ка пујассӧ ԁа корја пујассӧ ас-лыныс грапаӧ. 3. Кущӧм пујас быԁмӧны јагын, пармаын, раскын, сор-ԁын? 4. Кущӧм пујас нӦшта емӧԍ Җомі муын? Ем абу тіјанлаԁо-рын: суспу, ԋіјапу, ԋывпу, ԋін-пу, ԍірпу? 5. Кущӧм пујас лыԃԃыԍӧ-ны ԍіра пујасӧн? 6. Кущӧм пӧлӧс вӧр меԁԍа уна тіјанла ԁорын: пожӧм 61-ӧԁ серп. Вӧр.