Пос

Пера-багатыр

<>

КЫДЗИ ИМИ-ХИТЫ ДАДДЬӦН ИСЛАЛІС Хант мойд

ИЧӦТИК Ими-Хиты ни батьсӧ, ни мамсӧ оз тӧд, найӧ важӧн кувсьылісны. Ими-Хи-ты бабыскӧд олӧ, ыджыд юлӧн ылі берег дорын, и мунны кӧ сэтчӧдз, налӧн оланіныс Му помӧн чайтсяс. Быдмӧ-нюжалӧ зон, и туйясыс сылӧн кузьялӧны, оланінсяньыс пыр ылытіджык и ылытіджык кытшовтӧны. Вӧрті ветлӧ — кывзысьӧ, тундраті восьлалӧ — видзӧдӧ. Ӧтчыд воис котӧрӧн бабыс дорӧ да шуӧ:

— Бабӧ, кодӧс ме аддзылі: ачыс руд, бӧжыс сьӧд, пуысь пуӧ тэрыба ветлӧ, увйысь увйӧ чеччалӧ.

Бабыс вочавидзӧ: — Тайӧ ур. Батьыд тэнад уртӧ уна кыйліс. — И ме кыйны мӧда,— шуӧ Ими-Хиты. — Ичӧт на тэ, нукӧ,— шуис бабыс.— Тэ сы бӧрся вӧтчан, сійӧ тэысь пышъяс, пу вылӧ каяс, сук лапъяс пӧвстӧ воштысяс. Мый сыкӧд вӧчны мӧдан? Мӧдысь Ими-Хиты бабыслысь тадзи юаліс: — Бара ме кодӧскӧ аддзылі. Ставнас еджыд, сӧмын бӧж помыс сьӧд. Он-ӧ тӧд, кыдзи сійӧс шуӧны? — Кыдзи нӧ ог тӧд! — сералӧ бабыс.— Сьӧдбӧж тайӧ. Тэнад батьыд сьӧдбӧж кусӧ зэ-э-эв уна вайліс. — Но, ме, сідзкӧ, котӧрта, суӧда сійӧс. — Ок, нукӧ, вӧтӧдан мӧй сьӧдбӧжтӧ! Сійӧ ӧд тэысь вужля улӧ дзебсяс. Мый сэки вӧчан? Ӧтчыд бара котӧртӧ Ими-Хиты, ылысянь горзӧ: — Бабӧ, бабӧ, эг урӧс ни эг сьӧдбӧжӧс аддзыв. Кӧтасьӧм кырсь кодь пемыд рӧма тайӧ выль зьверыс. Пельясыс гӧгрӧсоватӧсь, бӧжыс пушкыр. Бабыс вочавидзӧ: Медся дона куа зверыс тэныд воча лоӧма. Низьӧн шусьӧ. Батьыд тэнад вӧлі шулывлӧ: низь ку судзӧдны — кыйсьысьлӧн шуд. — Котӧрта ме сы бӧрся, бабӧ, ассьым шудӧс вӧтӧда! — Ой, нукӧ, низьыдлӧн кок туйыс кузь. Сы кок туй кузя вӧралысьыд, овлӧ, куим лун да куим вой вӧтчӧ. Да и мыйӧн чергӧдан сійӧс? — А мыйӧн батьӧ менам чергӧдліс? — Зэлыд вужйӧн да сьылысь ньӧвйӧн,— вочавидзӧ бабыс. — А сямман-ӧ тэ вӧчны меным ньӧвсӧ да вужсӧ? — Видла, гашкӧ, мыйкӧ артмас. Дыр ноксис бабыс, абу ӧд сійӧ мужичӧй, а олӧма ань. Век жӧ лӧсьӧдіс ньӧвтӧ да вужтӧ, тшӧтшыд йывъяс вӧчис ньӧвъяслы — дона куа зверӧс кыйӧм вылӧ. Босьтчис Ими-Хиты вӧравны. Медводдза кадсӧ ӧти лунӧн ӧти зверӧс вайліс, сэсся — куимӧс. Ваяс кыйдӧссӧ, бабыс вердас нуксӧ, юкталас. Пуксясны кыкӧн куяс кульны, бабыс туйдӧ-велӧдӧ: — Батьыд тэнад со тадзи вӧлі кульӧ, тадзи кусӧ косьтыны зэвтӧ. Ими-Хиты старайтчӧ, ставсӧ вӧчӧ сідз, кыдзи батьыс вӧчлӧма. Ӧні сэсся бурджыка мӧдісны овны баба-нука: пӧтӧсаджык сёйны, шоныдджыка пасьтасьны. Ими-Хиты быдмӧ, верстяммӧ. Ӧтчыд сійӧ шуӧ бабыслы: — Бабӧ, ме матысса вӧръяссӧ ставнас гӧгӧрті. Вӧч меным неыджыд кузов, пукты сэтчӧ куим лун вылӧ сёянтор. Кӧсъя ылӧджык туйӧ петавны, кузь кок туя зверӧс кыйны. — Но мый нӧ, кыдзи шуан, сідзи и вӧча,— вочавидзӧ бабыс. — Тэнад батьыд эз жӧ сӧмын керка гӧгӧрын прӧмышляйт. Пуксис бабыс горъя пач водзӧ, небыд сюмӧдысь неыджыд кузов гаровтіс. Тэчис сэтчӧ сёян, мӧдӧдіс нуксӧ ылыс угоддьӧясӧ. Петіс керкасьыс Ими-Хиты, шыбитіс водзас кыс подъя лызьсӧ. Кытчань нырӧн усины найӧ, сэтчань и мӧдӧдчис. Мунӧ сідзи, кок туйяс видзӧдалӧ. Аддзис шырлысь кок туй — мӧдіс сы бӧрся. Регыд шыр кок туйтӧ низь кок туй вомӧналіс, сы кок туй кузя мӧдӧдчис. Коркӧ сэсся кынь кок туй вылӧ воис. Ни ӧти зверӧс эз су, а керка дорсьыс куим лун вылӧ ылыстчис. Кузолас сёяныс сӧмын пыдӧсас и кольышті. Ими-Хиты нуръясьыштіс кольӧмнас да мӧвпыштіс: «Кыйсян шудыд — быттьӧ тӧв ныр: то ӧтарӧ пӧльыштас, то мӧдарӧ. Век жӧ прамӧй ылӧдз волі. Чайта, батьӧ менам татысянь эськӧ гортлань жӧ косіс». Бергӧдіс Ими-Хиты лызь нырсӧ, друг кылӧ — вӧр-ягас кодкӧ шутлявны мӧдіс, лёкысь горзыны, серамыс гымалан шыӧн разалӧ. Ими-Хиты повзьыштіс ичӧтика, но ичӧтика и радліс — морт кӧнкӧ матын, а мыйся сэтшӧм морт, оз тӧд... Аслас нэмӧ сійӧ сӧмын бабсӧ и тӧдліс. Пондіс Ими-Хиты пуяс да кустъяс костӧд писькӧдчыны. Петіс тӧдтӧм юлӧн джуджыд кыркӧтш дорӧ. Аддзӧ — йизьӧм чой йывсянь кутшӧмкӧ детинка даддьӧн ислалӧ. Тушанас пуысь неуна ляпкыдджык, синкымъясыс — быттьӧ ош нитш, а юрсиыс — бадь куст кодь. Тешкодь сэтшӧм: исковтӧ увлань — гора гӧлӧсӧн горзӧ. Воас йиӧн дорӧм ю ковтысӧдз — гажа серамӧн сералӧ, кекӧначасьӧ. Ими-Хиты синъяссӧ паськӧдіс — видзӧдӧ, пельяссӧ чошкӧдіс — кывзӧ. И зонкаыд сійӧс аддзис. — Лок татчӧ, морт рӧдысь зон, ӧтлаын иславны мӧдам! — горӧдіс. — А тэ кодлӧн зонмыс? — юаліс Ими-Хиты. — Ме Менгк-поших, вӧрса рӧдысь,— вочавидзӧ сійӧ.— Пуксьы даддяс ме водзӧ, ме тэнӧ ислӧдла. — Бурджык, ме тэ бӧрӧ пукся,— шуӧ Ими-Хиты — Тэ вывті ёна горзан да, ме дадьсьыд уся. — Ме ӧмӧй гораа горза? — чуймис Менгк-поших.— Но, бур, ме лӧня-лӧня горзыны понда. Пуксисны. Ими-Хиты водзас пукалӧ, Менгк-поших — бӧрас. Сӧмын йӧткысисны, горӧдіс радысла вӧрса зонкаыд. Ими-Хитылӧн пеляс тиньгыны мӧдіс, синъясыс пемдісны. Уси дадь вывсьыс, нем оз помнит. Дыр-ӧ, регыд-ӧ лым вылас туплясис, паляліс да аддзӧ — Менгк-поших бара даддьӧн чой йылӧ кавшасьӧ. Ими-Хиты ас вылас скӧрмис, детинка вылӧ дузъялӧ. Эз понды виччысьны, кор мӧдыс чой йылӧ кавшасяс, кӧвъяліс лызьяссӧ, бӧр туйӧ петіс, куш киӧн и бергӧдчис бабыс дорӧ. Кадыс аслас ӧдӧн мунӧ. Тӧв помассис, тулыс колис, гожӧм исковтіс, дай кузь зэръяса ар бӧрын выль тӧв воис. Ими-Хиты вӧралӧ, оз ылӧ ни оз матӧ ветлы, а кыйдӧс бабыслы ваялӧ. Мыйӧн воис кыс лызя кад, Ими-Хиты ылі туйӧ мӧдӧдчис. Сійӧ ягас, сійӧ чойланьыс лызь нырсӧ индіс, кӧні вӧрса зонкӧд даддьӧн ислалісны. Некыдзи ӧбидаыс оз вун, мыйла сэки дадь вывсьыс уси, кутчысьны эз сяммы, окота сылы вӧрса зон водзын асьсӧ вермысьӧн петкӧдлыны. Сӧмын и тайӧ пӧрйӧ нинӧм эз артмы. Кӧть и бӧрладорас пуксис, бара уси дадь вывсьыд, кор Менгк-поших горӧдіс да серӧктіс. Бара скӧрмис, ас вылас дӧзмӧмӧн муніс Ими-Хиты. Во коли. Ими-Хиты дзикӧдз быдмис, верстьӧ зон лои. Пельпомъясыс паськалісны, киясыс крепаммисны, бабсьыс юрӧн ыджыд лои. «Ӧнітӧ,— чайтӧ,— дадь вылысь ог усь, кӧть водзас, кӧть бӧрладорас пукся. Медым Менгк-поших горзӧ, мыйта тӧрас!» Вочаасисны чой йылын Ими-Хиты да Менгк-поших. Менгк-поших Ими-Хиты вылын сералӧ. — Но мый, бара исласьны локтін, менам дадь вылысь усявны? Ими-Хиты вочавидзӧ: — Иславны мӧда, усявны ог! Пуксисны, исковтісны. Менгк-поших другысь сэтшӧма горӧдіс, кыдзи важӧнсӧ эз кужлы. Сійӧ ӧд тайӧ каднас быдмыштіс жӧ. Матысса пуяс вылысь лыскыс киссис, ылысса пуяс вылын вожъясыс шеновтчисны. Эз вермы кутчысьны Ими-Хиты — садьтӧг уси. Паляліс да шуӧ: — Ог понды сэсся тэкӧд иславны. Ачым аслым дадь вӧча. Босьтіс Ими-Хиты ассьыс черсӧ, керыштіс вӧсньыдик кыдз пу, поткӧдіс шӧри, босьтчис лӧсавны да шыльӧдны. А Менгк-поших сулалӧ орччӧн, сылӧн ноксьӧм бӧрся видзӧдӧ. Ими-Хиты ӧвтыштас чернас — шонді югӧрыс чер дорышас дзирдыштлӧ. Менгк-поших серӧктӧ. Сідзи серӧктӧ, мый Ими-Хитылӧн киын черыс дрӧгмунлӧ, вильскӧ пу вывтіыс, весиг лӧсас туй оз коль. А Менгк-поших нӧшта гылыдджыка серӧктӧ. — Ныж тэнад черыд, лэчтыны колӧ. Ими-Хиты вочавидзӧ: — А мый вылын лэчта, ме ӧд зудсӧ аскӧд эг босьт. — Кыдзи мый вылын? Менам кыв вылын лэчты. И мыччис кывсӧ. Кузь, сарӧга, любӧй зудйысь бурджык. Босьтчис Ими-Хиты чер дорышнас ӧтарӧ-мӧдарӧ новлӧдлыны Менгк-пошихлӧн кыв кузя. Гилялӧ сылӧн кывйыс, бара серӧктіс. Дрӧгмунліс Ими-Хиты киын черыс, вильскис, бергӧдчис ёсьнас дай вундіс вӧрса зонлысь кыв помсӧ. Пондіс Менгк-поших кияснас ӧвтчыны, кокъяснас зымӧдны. Горзыны оз вермы, серавны абу окота. Дадьсӧ эновтіс, проч котӧртіс. «Эк,— ас кежсьыс мӧвпалӧ Ими-Хиты,— ачыс мыжа. А век жӧ жаль сійӧ!» Лэптіс вундыссьӧм кыв помсӧ, ладмӧдіс кузов пыдӧсас да мӧдӧдчис Менгк-поших бӧрся сылӧн кок туйӧд. Дыр тадзи муніс, и вайӧдіс кок туйыс ыджыд сиктӧ. Керкаяссӧ сэні кыз керйысь тэчӧма. Кӧні ниа пуыс абу тырмӧма, коз пу содтӧма, кӧні коз пуыс абу тырмӧма, ниа пу ладмӧдӧма. Менгк-пошихлӧн кок туйыс помассис ӧти керка ӧдзӧс водзын, кодӧс мукӧдысь озырджыкӧн он шу, но абу жӧ и гӧльджык мукӧдсьыс. Тыдалӧ, сэтчӧ и пырис вӧрса зонмыд. Ими-Хиты тэрыба кавшасис керка вевт вылас, пельсӧ тшын петан розь бердӧ матыстіс. Кылӧ, кыдзи ымзӧ да бӧрдӧ, кылӧ, кыдзи гортсаыс юасьӧны сылысь, да нем эз вермыны тӧдмавны. Сэсся и шуис кодкӧ — гашкӧ, мамыс, гашкӧ, бабыс: — Аддзан, шӧркост вокыдкӧд мыйкӧ лоӧма. Котӧрт пӧль дорад, юав, мый лои да мыйӧн отсавны позьӧ. Пӧльыд ставсӧ аддзӧ, ставсӧ тӧдӧ, сійӧ кӧ оз отсав, сэсся некоді отсавны оз вермы. Котӧрӧн петіс керкасьыс зэв ичӧтик вӧрса зон. Веськыд кок йылас йӧктыштӧ, шуйга кинас ӧвтыштӧ, сьылӧ да сералӧ Менгк-пошихысь неуна лӧньджыка, но весиг сылӧн артмӧ Ими-Хитыысь гораджыка, кор бабыс тешкодьторъяс висьтавлӧ да Ими-Хиты сералӧ. Йӧктыштіс-чеччалыштіс тадзи да орчча керкаӧ саяліс. Ими-Хиты ур моз чеччыштіс керка вевт вывсьыс, орчча керка вылас кавшасис. Бара кывзысьӧ. Кодкӧ сэні юалӧ зонкалысь: — Кутшӧм могӧн пырин, нукӧ? Тыдалӧ, ыджыд могӧн, ыстісны кӧ? Нукыс чӧв олӧ, сӧмын кылӧ, кыдзи кокъяснас зымӧдӧ да ки-ки воча кучкалӧ. Йӧктыштіс тадзи, чеччалыштіс, бӧр ывла вылӧ чепӧсйис да асланыс керкаӧ котӧртіс. А Ими-Хиты водзӧ кывзысьӧ. Сійӧ жӧ гӧлӧсыс шуӧ: — И мыйла миян, вӧрса пӧльяслӧн, татшӧм нукъяс быдмӧны — вильшасьысьӧсь да тӧлктӧмӧсь? Кор на вежӧрсяласны! Ковмас аслым ветлыны. Кыліс тайӧс Ими-Хиты, ӧдва вевъяліс керка вевт вывсьыс лэччыны да орчча вылас кавшасьны. Тайӧ здукас аслас керкаысь петіс старик. Синкымъясыс быттьӧ еджыд яла, юрсиыс быттьӧ вижӧдӧм коръя бадь кустъяс. Аслас керкаысь петіс, сійӧ керкаас, кӧні олӧ Менгк-поших, пырис. Кылӧ Ими-Хиты, кыдзи старикыс шуӧ: — Но мый, Менгк-поших, ворссис, нукӧ? А Менгк-поших нем оз вочавидз, сӧмын ымзӧ. Мамыс синва чышкалӧмӧн юалӧ пӧльыслысь: — Мый нӧ тайӧ лоӧма сыкӧд? Коньӧр дитяӧй менам некодлы лёк эз вӧчлы. Кодкӧ тай сылы лёк вӧчӧма. Отсав регыдджык, пӧльӧ, тэнад нукыс! — Ме сылы отсавны ог вермы,— вочавидзӧ пӧльыс.— Мед сійӧ отсалӧ, кодлы миян зонканым дӧсадитчис,— морт рӧдысь зон, Ими-Хиты нима. — А кытысь сійӧс босьтан, Ими-Хитысӧ? — бӧрдӧ мамыс. Пӧльыс вочавидзӧ: — Да ӧд ылӧ мунны оз ков! Ими-Хиты керка вевт вылад пукалӧ. Мый ми сёрнитам, тшын петан розь пыр кывзӧ. — Котӧртла, чукӧста! — мамыс горӧдіс. — Энлы, тадзи оз туй,— шуис пӧльыс.— Тэ чукӧстан — Ими-Хиты оз лок, ме кора — оз лок. Менгк-пошихӧс и ыстыны тӧлкыс абу — сійӧ шуны нем оз сяммы. А ыстыны колӧ сылысь ыджыдджык чойсӧ. Коді нӧ татшӧм мича нывлы ӧткажитны вермас? Сэки керкаысь петіс ныв. Видзӧдліс сы вылӧ Ими-Хиты, ӧдва вевт вывсяньыс эз усь. Нывлӧн синкымъясыс быттьӧ бордйыв лэбач, кӧсаясыс быттьӧ дзользьысь лэбач, нуӧдас юрнас — зарниӧн да эзысьӧн шыалӧны. Видзӧдліс мича нылыд вывлань, аддзис Ими-Хитыӧс, шпыньмунліс, кыв эз шу, бӧр керкаас пырис. Ими-Хитылӧн сьӧлӧмыс вӧрзис, мича ныв бӧрся вӧзйысьӧ. Аслас сьӧлӧм бӧрся и ачыс Ими-Хиты чеччыштіс, керкаас котӧрӧн пырис. Пырӧмӧн тшӧтш кватитіс кузов пыдӧсысь Менгк-пошихлысь кыв помсӧ, кытчӧ колӧ ладмӧдіс. Здукӧн бурдіс кывйыс. Менгк-поших босьтчис йӧктыны да серавны, сӧмын восьтіс вомсӧ, медым ёнджыка горӧдны, но видзӧдліс Ими-Хиты вылӧ да лӧня шуис: — Тӧда, тӧда, менам ёртӧй донаторйӧн локтіс, донаторйӧн и мунас. Ставӧн Ими-Хитылань видзӧдлісны, а сійӧ мича ныв вылысь синсӧ оз вештыв. Сэки мича ныв вылӧ видзӧдлісны — сійӧ Ими-Хиты вылысь син вештыны оз вермы. И шуис старикыс: — Э, тыдалӧ, важӧн нин коліс Менгк-пошихлысь кывсӧ дженьдӧдлыны, гашкӧ, эськӧ водзджык вежӧрсяліс. Збыль шуис менам нукӧй — делаыс ачыс ладмис, оз нин и ков лад корсьны да гӧрӧд разьны. Но мый, Ими-Хиты, стӧча ми нуккӧд тӧдім? Вочавидз! А Ими-Хиты чӧла матыстчис ныв дорӧ да сылы шыасис: — Мунан ме сайӧ верӧс сайӧ? — Муна,— вочавидзис нылыд. Мый сэсся водзӧ дыр баитны — мӧд луннас жӧ и кӧлысь ворсісны да пируйтісны. Пир бӧрын Ими-Хиты том гӧтырыскӧд бӧр туйӧ лӧсьӧдчис, бабыс дорӧ. Эз на ылӧдз мунны, керкасьыс котӧрӧн петіс Менгк-поших, босьтчис налы кывсӧ мыччӧдлыны, гылыда серавны да горасьыс-гораа горзыны. Пуясыс пондісны катласьны, Ими-Хиты тшӧтш катовтчыліс, но век жӧ кутчысис кок йылас. Ӧні сійӧ прамӧй мужичӧйӧн лоис, гӧтыра мортӧн! Сетчас мӧй вӧрса зонлы асьсӧ вильшӧдлыны? Ими-Хитылӧн бабыс радпырысь вочааліс нуксӧ да ичмоньӧс. Нукыслы шуис: — И батьыдкӧд тадзи вӧлі. Муніс ӧтчыд вӧравны, кыйдӧс эз вай, куясӧн эз ошйысь, а том гӧтырӧс вайӧдіс, сійӧс, коді сэсся тэнад мамӧн лои. Но, пырӧй нин, пырӧй керкаас!

<>

ИДЭ ЗОН Хант мойд

ОЛІС-ВЫЛІС Идз зон. Водза-водз сійӧ ай-мамтӧг коли. Айыс вӧралысь вӧлі, ӧтчыд муніс пармаӧ прӧмышляйтны да бӧрсӧ эз лок. А регыд и мамыс кувсис. Босьтіс зонмӧс ас дорас пӧрысь бабыс. Бабыс нуксӧ радейтіс, Идз радейтіс жӧ бабсӧ. Лунтыр сы бӧрся и котраліс: бабыс ю дорӧ — Идз оз кольччы, бабыс вӧрӧ — и Идз сыкӧд. А ӧтнасӧн керкаысь ылӧ некытчӧ эз вешйыв: поліс. — Яндзим колӧ тӧдны татшӧм полысьӧн лоны,— шуліс сылы бабыс — Тэ ыджыд нин, а быдторйысь полан. Чӧв ланьтас Идз. А бабыс мӧвпалӧ: «Кыдзи эськӧ сійӧс повтӧмӧн быдтыны? Мукӧдыс сы арлыдӧн и чериасьны, и вӧрӧ пӧтка кыйны ветлӧны, а менам Идз — бабтӧгыс воськов оз вӧч». Сійӧ вонас пармаын сус колльыд уна артмис. Бабыс кыдзкӧ и шуӧ: — Ветлам, Идз, ӧрешки чукӧртыштам. — Ветлам, бабӧ. А сійӧ ягас колӧ вӧлі ю кузя мунны. Босьтіс бабыс сюмӧд кӧрзинаяс, пуксис пыжӧ. Идз сыкӧд орччӧн ладмӧдчис... Йӧткыштчисны пелысӧн берег дорсьыд дай мӧдісны. Луныс пуксис ясыд, шоныд. Пановтісны бабыс да Идэ кык лыа сюр, орддьӧдісны и коймӧдӧс. Нёльӧд дорӧ сибӧдчисны. Лэптісны пыжсӧ кос берегӧ, асьныс чой йылӧ кайисны, ягӧ пырисны. Босьтчисны бабыс да Идэ сус коль чукӧртны. Джуджыд сус пуяс бура воӧм кольяссӧ лапъяс пиас дзебӧны. Бабыс Идэлӧн нӧшкӧн кучкас — кольясыд асьныс и гылалӧны. Новлӧны баба-нука коль тыра кӧрзинаяс пыжаныс. Сэтшӧм уна орешки чукӧртісны, мый тӧвбыд тырмас. Позьӧ и гортлань мӧдӧдчыны. А бабыс пуксис мыр вылӧ да мӧвпалӧ: «Колӧ, мед менам нук повтӧмӧн быдмис. Тӧдмала талун сійӧс, вой кежлас ягӧ кольла. Ош ни кӧин тані оз ветлыны, а мукӧд зверысь повны нинӧмла». Мӧвпыштіс тадзи, и шуӧ нукыслы: — Ой, Идэ, чой йылас тай менам нӧшта ӧти кӧрзина вунӧма. Котӧртлы жӧ, нукӧ, вай сійӧс татчӧ. Котӧртіс Идэ чой йылӧ. А бабыс пуксис пыжӧ, йӧткыштчис берег дорысь — и кывтӧ. Горзӧ Идэ чой йылад, бӧрдны пондіс: — Бабӧ! Бабӧ! Мыйла нӧ тэ менӧ колин? А бабыс пыжсянь вочавидзӧ: — Овлы тані ӧти вой, асывнас ме тэла локта. Сідзи и кывтіс. Идэ ӧтнас берег дорӧ коли. «Мый нӧ ӧні мекӧд лоӧ? — думайтӧ сійӧ — Воша тані ӧтнамӧн, тыдалӧ, пом меным воис». А шондіыс сы коста улӧдз нин лэччис, вӧр сайӧ дзебсясьӧ: рыт воис, регыд вой пуксяс. Босьтчис Идэ ю пӧлӧн пуысь пуӧ ветлыны — корсьны, кытчӧ эськӧ узьмӧдчыны позяс. Аддзӧ — дзор, ыджыд сус пуын джуджыд горс артмӧма. Кавшасис, куткыртчис калачӧн дай ланьтӧдчис сэтчӧ. Полӧм пондаыс кулӧма нисьӧ ловъя. Дзикӧдз пемдіс ягыс, зумышмис. Тӧв ныр лыбӧдчис, зэрны пондіс. Усялӧны кольяс муӧ, пучерйӧ кучкалӧны. Дзикӧдз гажтӧммис Идэ. Нӧшта пыдӧджык горсъяд сайӧдчис, тіралӧ, полӧ, мед эськӧ вӧрса зверъяс эз локны. А сійӧс некоді оз и чайт сёйны. Сӧмын сус пуяс зэр улас шувгӧны. Кыдзи эз тірав Идэ, век жӧ ньӧжйӧникӧн унмыс личкыны пондіс. Сідзи войбыд и оліс горсъяд. Асывнас садьмис да аддзӧ: югыд, енэжыс сӧстӧм, луныс мича, шондіӧн дзирдалӧ. Сы весьтын веж лапъяс шыалӧны, а лэбачыс гӧгӧр сідзи и дзользьӧ. «Ловъя-ӧ ме?» — полӧмпырысь майшасьӧ Идэ. Пондіс ачыс асьсӧ видлавны: веськыд кисӧ водзлань чургӧдіс — со тай сійӧ, шуйгасӧ чургӧдіс — и шуйгаыс тані. Юрыс пельпом вылас, кокъясыс дзоньӧсь. Некоді абу и вильӧдӧма. Петіс Идэ горсйысь. Аддзӧ — му вылас гӧгӧр коль, лыд ни тшӧт абу. Войбыднас та мыйта гылалӧма. Со ӧд кутшӧм бур! Босьтчис кольястӧ ӧтилаӧ чукӧртны. Ыджыд чукӧр лои. Видзӧдліс юлань, а берег дор лыа вылас тӧдса пыж лэптӧма, и бабыс кашкигтыр чой паныд кайӧ. Горӧдіс Идэ бабыслы: — Тэ нӧ мыйла менӧ ӧтнамӧс колин? А бабыс и вочавидзӧ: — Ме тадзисӧ наросьнӧ вӧчи, Идэ. Кӧсъя, медым повтӧмӧн быдмин. Тэ — морт, а мортыд став вӧр-ва вылас кӧзяин. Тэ мӧй он кӧсйы лоны повтӧмнас? — Кӧсъя, — лӧня вочавидзӧ Идэ. Бурасисны Идэ да бабыс. Ӧтвыв мунісны ӧрешки чукӧртны. Бара пыж тыр коль чукӧрмис. Гортӧ мӧдісны. Сійӧ лунсяньыс дугдіс Идэ быдторйысь повны. И вӧрӧ, и ю вылӧ — быдлаӧ ӧтнас мунӧ. Некӧні полӧм оз тӧд.

<>

БАГАТЫР ВИЩ-ОТЫР Манси мойд

ОНКУ-ЯХ-Ю ЙЫЛЫН, коді уна ваа да уна чериа Об юӧ усьӧ, олісны сизим вок, кӧкъямысӧдыс налӧн вӧлі чой. Вокъяс найӧ быттьӧ из мылькъяс ыджыдӧсь, юдор кӧдж кодь ёнӧсь. Чойныс тувсов дзоридз кодь мелі. Тӧлысьыс татшӧм мичасӧ эз на аддзыв, шондіыс татшӧм мелісӧ эз на тӧдлы. Кузь кӧсаяссӧ лэбач мыгӧра ыргӧн сырйӧн мичмӧдӧма. Бергӧдас юрнас, сыръясыс шыалӧны, быттьӧ енкайяс сильгӧны. Медся ичӧт вокыслы ӧтчыд ворсыштны окота лои. Босьтіс киас ньӧввуж, лэдзис ньӧв, ӧти лэбач сыр уськӧдіс. Нывка эськӧ немтор эз и казяв, да вокъясыс сы вылын серавны пондісны. Дӧзмис нывка, кватитіс ньӧввужсӧ медся ичӧт вокыслӧн киысь да зэлӧдіс сӧнсӧ сідзи, мый вужйыс шӧрипӧв чеги. Медся ыджыд вокыс сувтіс медся ичӧт дорыс, ассьыс ньӧв лэдзис, ӧтчыдысь сизим лэбачӧс уськӧдіс. Сэки чойыс шуис: — Сы понда, мый ті менсьым ыргӧн лэбачьясӧс уськӧдінныд, лэбач кыйӧмын удачаныд оз ло. А ме водзӧ тіянкӧд овны ог кӧсйы. Ӧбидитінныд менӧ — тіян дінысь вӧрӧ муна! Вокъясыс тшӧтш ӧбидитчыны. — Но и мун кытчӧ кӧсъян! — горӧдісны. Муніс чойныс. Вокъяс эз кутны, корсьны эз пондыны. Чайтісны: ветлас вӧрад, олыштас сэні да бӧр воас. А сійӧ эз лок. Мый водзӧ сыкӧд лои, бӧрти тӧдмалам.

• * *

Сэтӧра карын, уна ваа, уна чериа Об ю берег вылын, оліс том багатыр Вищ-Отыр. Ӧти асылӧ петіс сійӧ керкасьыс, юрсӧ чатӧртіс, югыд енэжӧ видзӧдлассӧ чӧвтіс. Аддзӧ, лэбӧ сьӧд чӧж кельӧб — сунач-уткаяс, а накӧд кырныш, Ёсь Ныр. Вищ-Отыр муӧ яй тор чӧвтіс. Суначьяс водзӧ лэбисны, а кырныш муӧ лэччис, яйтӧ кокаліс. Сэсся Вищ-Отыр юр весьтӧд кытш вӧчис да шуис: — Вищ-Отыр, удал багатыр, дыр-ӧ нӧ тэ тані ӧтнад овны пондан? Кывзы, мый ме висьтала. Онку-ях-ю йылын сизим вок олӧны. Налӧн кӧкъямысӧдыс чой вӧлі. Сэтшӧм мичасӧ шондіыс эз на тӧдлы ни тӧлысьыс эз на аддзыв. Ӧбидитісны сійӧс вокъясыс, сералісны сы вылын, кӧсаас кыӧм ыргӧн лэбач-сыръяссӧ уськӧдісны. Муніс на дінысь вӧрӧ, а сэні сійӧс вӧрса лов, куим сывъя Менкв-Ойка кватитіс, вӧрса кар мылькъяс нуис. Вот эськӧ тэныд кӧ сійӧс Менквлысь мырддьыны, аслыд сы вылӧ гӧтрасьны! Шуис тадзи кырныш ёсь Ныр и водзӧ лэбис. А Вищ-Отыр гажтӧммис, думӧ уси. Гортас пыравтӧг ыджыд вок дорас мӧдӧдчис. Воис ыджыд вок дорас, ниа керъясысь лӧсалӧм сьӧкыд ӧдзӧс восьтіс, джуджыд порог вомӧн воськовтіс. Важӧн вокъяс эз аддзысьлыны, чолӧмасисны, пуксисны, сёрниӧ воисны. Вищ-Отыр висьталіс: — Эм кӧнкӧ тайӧ му вылас мича ныв, сизим воклӧн чой. Сэтшӧм мичасӧ пӧ шондіыс абу на тӧдлӧма, тӧлысьыс абу аддзылӧма. Ӧбидитӧмаӧсь сійӧс вокъясыс, вӧрӧ кайӧма, а сэні сійӧс Менкв-Ойка кватитӧма, аслас кар мылькйӧ нуӧма. Вот сійӧ мича ныв вылас гӧтрасьны кӧсъя. Мый шуан, ыджыд вокӧ? Ыджыд вокыс эз вочавидз. Пукалӧ, чӧв олӧ, юрсӧ улӧ лэдзӧма. Пока тадзи чӧв оліс, эськӧ юква куим пӧрйӧ пусис. Бӧръявыв юрсӧ кыпӧдіс, ичӧт вок вылас видзӧдліс да шуис: — Да тӧдан-ӧ тэ, кутшӧм сійӧ Менкв-Ойкаыс, вӧрса лолыс? Страк сы вылӧ видзӧдлыны. Тушаыс куим сыв, и сывйыштны — куим сыв. Лыясыс кӧртысь чорыдджыкӧсь, сӧнъясыс изйысь крепыдджыкӧсь. Сылӧн кар мылькйын менквыс сы мында, мыйта шондіа лунӧ кодзувкоткарын кодзувкотыс абу. Лэбач сылысь кар мыльксӧ помсянь помӧдз вуджны оз вермы, мудзысла усьӧ. Морт кӧ видзӧдлас — кар мыльк помсӧ оз аддзы, видзӧдласыс шӧрас орӧ. Эн мун сэтчӧ, сӧмын юртӧ воштан! — Муса вокӧ, — корӧ Вищ-Отыр, — а нывсӧ пеж менквысь дорйытӧг кыдзи нӧ ме коля? Ыджыд вокыс вочавидзӧ: — Вӧлі сылӧн дорйӧгыс — сизим вок, гӧра изъяс кодьӧсь, юдор крежъяс кодьӧсь. Ачыс на дорысь муніс, ачыс и мыжа. Вищ-Отыр скӧрмис, места вывсьыс чепӧсйис. Джодж плакаясыс сы кок улын чери лы моз нюгыльтчылісны. Уськӧдчис петан ӧдзӧслань, порог дорас бергӧдчыліс. — Абу морт тэ — нитшсялӧм зуд! Пуртъяс тэ вылын лэчтыны колӧ — эськӧ кӧть пӧльза вӧлі! Из сьӧлӧма тэ! Котӧрӧн петіс керкасьыс, ӧдзӧснас крапкис. Эз кӧ вӧв сійӧс кужысь киӧн вӧчӧма, эськӧ чагйӧ пӧрины ниа керъясыд. Воис Вищ-Отыр аслас оланінӧ, места оз аддзы. Кӧр юр пуны босьтчис. Тайӧ кӧрсӧ арнас кыйліс, бура тшӧгӧм кӧр. Юр пусис, а Вищ-Отырлы вомас кусӧк оз пыр. — Вок эз кӧсйысь отсавны, ӧтнам муна! — шуис аслыс. Муніс ю дорӧ, босьтчис сизим сывъя пыжсӧ ваӧ лэдзны. Лэдзис да сӧмын на пуксис пыжас, котӧрӧн воис Вищ-Отырлӧн чойыс, кватитчис пыж мегырас. — Муса вокӧ, — горзӧ, — эн мун! Кытчӧ нӧ тэ ӧтнадыд мунан? Ылі муад виасны тэнӧ, ӧтдоринад пӧгубитасны тэнӧ! Гортын ов! Вищ-Отыр нинӧм сылы эз вочавидз. Вартіс ылӧдз шыалысь кӧрт пелысӧн ва веркӧсас, чепӧсйис пыжыс ю шӧрӧ, а пыж мегырыд чойыслӧн киӧ коли. Том багатыр мый вынсьыс сынӧ, сэтшӧм вынысь, весиг бушков лыбис, гымавны пондіс. Матысса сиктъясын йӧзыс лэчыд тӧв нырысь му бердӧ усялісны, ылысса сиктъясын вывлань юр чатрӧдлӧны, чуймалӧны, кытысь гымыс уси, кор енэж вылас кымӧртор абу. Куим лун, куим вой тадзи сыніс Вищ-Отыр. Нёльӧд лун вылас вӧрса ловлӧн кар мыльк петкӧдчис. Багатыр берег дорӧ сибӧдчис, пыжсьыс петіс, думыштіс: «Тадзи кӧ муна, казяласны менквъясыд!» Сюра кӧрӧ пӧртчис, неуна котӧртыштіс тадзи, бара думӧ уси: «Менквъясыд сюсь синмаӧсь. Дырджык кӧ тадзи котӧрта, тӧдасны менӧ!» Варышӧ пӧртчис. Кык кытш вӧчис, водзсьыс видзӧдліс. Дзик нин матын Менкв-Ойкалӧн кар мылькйыс. Варыш-Вищ-Отыр думайтӧ: «Варышнад абу жӧ бур! Дырджык кӧ тадзи лэбавны мӧда, вежӧртасны менквъяс!» Дженьыд бӧжа дзодзулӧ пӧртчис, турун пӧвстті, коръяс пӧвстті исковтӧ-уйӧ. «Тадзтӧ, пӧжалуй, оз казявны менӧ!» Потшӧс дорӧдзыс воӧдчис дзодзулӧн. Потшӧсыс менквъяслӧн джуджыд. Майӧгъясыс енэжсӧ пыкӧны, йывъяснас пемыд кымӧръяссӧ крукавлӧны, а подъяснас, дерт жӧ, улыс мудорсӧ судзӧны. Ичӧтик кост весиг абу, медым потшӧс саяс тӧрӧдчыны. Вищ-Отыр-дзодзув кер потасӧ тӧрӧдчис, пукалӧ сідзи. Сэсся аслыс шуис: — Дыр-ӧ тадзи пукавны мӧда? Мый виччыся? Мӧдіс сійӧ корны Вылысса ловлысь: — Вылысса лов, ысты сизим лун да сизим вой кежлӧ жар поводдя! Кыліс Вылысса лов Вищ-Отырӧс, ыстіс жар поводдя. Сэтшӧм жар лои, мый пу вылын коръясыс нярмисны, турун вижӧдіс, муыс потласис. Менкв-старукаяс да менкв-старикъяс кар мылькъяныс гуяс кодъялӧны, сэтчӧ дзебсялісны. Томулов найӧ юын пулькӧдчӧны. Вищ-Отыр пыр на потасын олӧ — ӧні сійӧ тӧдӧ, мый виччысьӧ. Кыдзи мӧвпыштіс, сідзи и лои. Коймӧд луннас лэччисны ю дорӧ дас нывбаба. Ӧкмысыс менкв-ань, на вылын ыджыдыс — Менкв-Ойка чой. Косіник, кузиник, и нимыс сылӧн сэтшӧм жӧ кузь. Шуӧны сійӧс: Кос-Быттьӧ-Тӧв-Ныр-Йылын-Катласьысь-Турун-Сі-Ань. А дасӧдыс... Эз вермы менквъяс пӧвстын татшӧм мичаыс чужны! Синъясыс быттьӧ кисьмӧм сэтӧрлӧн кык тусь, бандзибъясыс шонді рӧмаӧсь, кӧсаясыс кокчӧрйӧдзыс, кӧса помъясас лэбачьяс пукалӧны, дзользьӧмӧн сьылӧны. Со тай сійӧ — мича нылыд, со код йылысь висьталіс кырныш Ёсь Ныр! Мӧдісны найӧ купайтчыны. Пӧттӧдз пулькӧдчисны, петісны васьыс, пасьтасьӧны. Друг мича нылыд горӧдчис: — Кей! Кутшӧмкӧ гаг менам дӧрӧмстанӧ пырӧма! А тайӧ Вищ-Отыр-дзодзув вӧлі. Кватитіс мича нывлысь дӧрӧмстансӧ Кос-Быттьӧ-Тӧв-Ныр-Йылын-Катласьысь-Турун-Сі-Ань, пондіс тай пыркӧдны. А Вищ-Отыр емӧ пӧртчыны удитіс, соскас пысасис, крепыда кутчысьӧ. Пасьтасисны аньяс, кар мылькъяныс мӧдісны. Ворота дорас нин матыстчӧны. Вищ-Отыр-ем думайтӧ: «Мый нӧ ме виччыся? Мый мӧвпышті, сійӧс вӧчны колӧ!» Мездысис дӧрӧм соскысь, муӧ уськӧдчис, ошкӧ пӧртчис. Кватитіс мича нывтӧ гӧна лапаяснас да уськӧдчис котӧртны. Дыр-ӧ, регыд-ӧ тадзи котӧртіс, воис аслас пыж дорӧ. Тані бӧр Вищ-Отырӧ пӧртчис — багатырӧ, ачыс аснас лои. Аддзис сійӧс мича нылыд, радлыны мӧдіс, нюмдіс сылы. Вищ-Отыр юалӧ: — Кытчӧ нырӧн пыжсӧ бергӧдны? Кӧсъян — вокъяс дорад бӧр мун, кӧсъян — мекӧд мунам, менам гӧтырӧн лоан? Мича ныв вочавидзӧ: — Кытчӧ тэ, сэтчӧ и ме. Тэ менӧ пеж Менкв-Ойкаысь мездін, ме тэныд шань гӧтырӧн лоа. Воисны найӧ Вищ-Отырлӧн оланінӧ. Мӧд луннас жӧ Вищ-Отыр карсӧ выльысь потшны босьтчис. Сизим радӧн ёсьтӧм майӧгъяс муӧ сюйис, пытшкӧссяньыс дзиръя ӧшиньяс вӧчис, медым кивывджык вӧлі на пыр ньӧвъяс лэдзавны. Ӧд эз кодлыськӧ мӧдлысь, а Менкв-Ойкалысь невестасӧ пышйӧдіс! Оз вунӧд сійӧ татшӧм ӧбидатӧ. Дыр-ӧ, регыд-ӧ олӧ Вищ-Отыр том гӧтырыскӧд, а шудаа олӧ. Во эз коль, чужис налӧн мусаник пи, быдмас да багатыр лоӧ. Вӧчис Вищ-Отыр пиыслы вылӧ сюмӧд лайкан, гӧтырыс лайкансӧ ӧшинь водзас ӧшӧдіс. Ӧтчыд лайкйӧдліс сійӧ лайкансӧ да сьыланкыв нюркйӧдліс:

Лайкйӧдла ме ассьым дитяӧс Кытшыля асыка сюмӧд лайканын. Лайкйӧдла ме ассьым дитяӧс Вужля асыка сюмӧд лайканын. Лайкйӧдла ме ассьым дитяӧс Вит чуня кока вит чуня кокӧн. Киясыд тэнад — томиник пуяс, Кокъясыд тэнад — томиник пуяс...

Бӧрддзис дитяыс, мамыс улыссӧ вежӧ, ачыс водзӧ сьылӧ:

Босьта ме тэнӧ сюмӧд лайканысь Вужля оськаысь, Лэптыла вылӧ-вылӧ Вит чуня киа вит чуня киӧй вылӧ. Мӧда восьлавны тэкӧд дас плакаа дай Топыд джодж кузя...

Кор мамыс дитялысь улыссӧ вежис да лайкан пыдӧсас шоныд руа кос нитш вольсаліс, нитш клӧк ӧшинь сайӧ уси. Лэбис орччӧн пыста, кватитіс нитш клӧктӧ вомас дай лэбӧдіс.

• * *

А Менкв-Ойка быдса во нин спокой оз аддзы. Пыр аслас невеста, ичӧтик да мичаник ань понда шогсьӧ. Быдӧнлысь юасьӧ, эз-ӧ аддзывны кодкӧ, кытчӧ сійӧ воштысис. Аслас чойлысь юаліс жӧ: — Тэ сійӧ луннас сыкӧд купайтчыны ветлін, висьтав, мый тӧдан. Кос-Быттьӧ-Тӧв-Ныр-Йылын-Катласьысь-Турун-Сі-Ань вочавидзис: — Сійӧ луннас ми ворота дорӧ нин матыстчим, друг, быттьӧ му увсьыс петіс, сувтіс миян водзӧ ош. Кватитіс ичӧтик аньтӧ дай пышйӧдіс. Водзӧ нинӧм ог тӧд. Равӧстіс Менкв-Ойка, яглань уськӧдчис. Куим лун сэні буаліс, пуяссӧ вужнас нетшкис, а коймӧд лун помланьыс кар мыльк вылӧ мӧдісны гылавны ош ку клӧкъяс, ош гыжъяс да ош пиньяс. Бӧр воис Менкв-Ойка: бушколысь скӧрджык, кымӧрысь сьӧдджык. Чойыслы тадзи шуис: — Нӧйті ме ошъясӧс, вӧрса старикъясӧс трепайті, тор-тор вылӧ орйӧдлі найӧс... Пленничаӧй менам, ичӧтик аньӧй, абу на ордын! Висьтав, мый тӧдан? Полӧмысла тіравны пондіс Кос-Быттьӧ-Тӧв-Ныр-Йылын-Катласьысь-Турун-Сі-Ань. — Муса вокӧй менам, нинӧм водзӧ ог тӧд. Нинӧм водзӧ эг аддзыв, нинӧм водзӧ эг кывлы. Босьтчис Менкв-Ойка став котӧртысь зверыслысь, став лэбысь лэбачыслысь, став уйысь чериыслысь юасьны. Некод нинӧм абу аддзылӧма, некод нинӧм абу кывлӧма. Шогӧ уси куим сывъя вӧрса лов, кар мыльк шӧрас лабич пуктіс, пуксис сы вылӧ да бӧрддзис. Лимзалӧ-бӧрдӧ, синваыс шорӧн киссьӧ. Тадзи быдса во пукаліс. Кыдзкӧ ӧтчыд кар мыльк весьтті кырныш Ёсь Ныр вӧлі лэбӧ. Менкв-Ойка юрсӧ кыпӧдіс да юалӧ: — Тэ быдлаті лэбалан, ставсӧ аддзылан. Пленничаӧс менсьым, ичӧтик аньӧс, эн-ӧ кыськӧ паныдавлы? Вочавидзӧ кырнышыд: — Тӧда, кӧні сійӧ, аддзылі. Сӧмын тэныд, кӧть кыдзи кор, ог висьтав. Тэ вӧраланінысь локтан — менӧ кыйдӧс дорсьыд вӧтлан, яй тор он убӧлит мыччыны, вир войт он сет. Водзӧ лэбис кырныш. А Менкв-Ойка забеднӧысла нӧшта гораджыка бӧрддзис. Тайӧ здукас сылӧн юр весьтті лэбис пыста. — Чип-чип, мый ме тӧда! Мый ме тӧда! — Мый тэ тӧдан? — горӧдіс сылы Менкв-Ойка. — Тӧда, тӧда, мый менам пиянлы позъяс шоныд лоӧ. Ичӧтик аньлӧн, Вищ-Отыр гӧтырлӧн, пи чужис. Мамыс пиыслы лайкан пыдӧсас нитш вольсаліс. Кор писӧ ки вылас босьтліс, шоныд нитш клӧк ӧшинь саяс уси. Ме нитш клӧксӧ и босьті, аслам позйӧ нуа. Чип-чип! Куим сывъя вӧрса лов пыр жӧ дугдіс бӧрдны. Чеччыштіс, мый вынсьыс горӧдіс: — Чукӧртчӧй жӧ, менквъясӧй! Мунам тышӧн Вищ-Отыр багатырлы паныд, сійӧ пышйӧдіс менсьым пленничаӧс, ичӧтик аньӧс! Дасьтысисны менкв-воинъяс, туйӧ петісны. Сы мыйтаӧн найӧ вӧліны, мый медводдзаясыс матыстчисны нин Вищ-Отырлӧн оланін дорӧ, а бӧръяясыс сӧмын на асланыс воротаысь петны лӧсьӧдчисны. Войска водзас куим сывъя Менкв-Ойка мунӧ. Орччӧн сылӧн вокыс, Пирх-Камка-Сорт-Камка, восьлалӧ. Матыстчис Менкв-Ойка ёсьтӧм майӧга потшӧс дорӧ да горӧдчис: — Эй, Вищ-Отыр, бергӧд менсьым пленничаӧс, ичӧтик аньӧс! А он кӧ, ассьыд вынтӧ да винёвлунтӧ петкӧдлы. Видзӧдлам, коді кодӧс венас. Вищ-Отыр лы ньӧввужсӧ кватитіс, нюлыссьыс ньӧв кыскис. Ньӧвйыс нёль четверт кузя, йывсӧ кӧртысь дорӧма, куим четверта. Индіс Вищ-Отыр ньӧвсӧ ньӧввуж шӧрас, пондіс сӧнсӧ зэвтны. Зэвтіс ньӧв йылӧдзыс, кӧрта помӧдзыс вайӧдіс. Лэдзис ньӧвсӧ. «Тэнн-тэнн», — шыасис ньӧвйыс, вӧрса ловлы пельпомас сатшис, кок йывсьыс уськӧдіс да водзӧ лэбис. Дорӧм кӧрт йывнас муӧ пырис. А Менкв-Ойка чеччис, кар мыльклань уськӧдчис. Сьӧкыд пуртӧн кералӧ ёсьтӧм майӧгъяссӧ, горзӧ: — Мый вылӧ тэнад ньӧвъясыд туйӧны? Тэныд мекӧд не водзсасьны! Вищ-Отыр мӧд ньӧв лэдзис. Ньӧвйыс вӧрса ловлӧн морӧсӧ кучкис, куим сыв ылнаӧ сійӧс бӧрвыв шыбитіс, ачыс войскалӧн юр вывті лэбис, бӧжаланӧдзыс муӧ сатшис. Тадзи тышкасисны найӧ куим лун сёйлытӧг, куим вой узьлытӧг. Вищ-Отырлӧн ньӧввуж сӧн нетшӧмысь чунь помсьыс кучикыс кульсис. Друг кылӧ, Менкв-Ойка горӧдіс: — Эй, Вищ-Отыр, сёйыштны эськӧ колӧ, узьыштны эськӧ колӧ! Дугдісны тышкасьны. Вищ-Отыр керкаас пырис. Том гӧтырыс сылӧн киысь ньӧввуж босьтіс, пельӧсӧ сувтӧдіс. Ньылӧмсӧ верӧслӧн плеш вылысь соснас чышкис. Сэсся юны-сёйны мыччис. Сійӧ сёйны оз тэрмась, чойыслы шуӧ: — Мун миян ыджыд вок дорӧ, висьтав сылы: ньӧввуж сӧннас менам чунь помъясын кучикыс кульсис, вынӧй быран выйын. Оз-ӧ волы, оз-ӧ отсышт меным. Котӧрт му увті кодйӧм ветланінтіыс, коді тай нуӧдӧ менам кар мыльксянь воклӧн кар мылькйӧдз. Котӧртіс чойыс. Ыджыд вок дорас воис, шуӧ сылы: — Ыджыд вокӧ, лок отсышт ичӧтджыкыдлы. Куим сутти тышкасьӧ сійӧ вӧрса ловкӧд, ньӧввуж сӧннас чунь помсьыс кучиксӧ кулис, выныс сылӧн быран выйын. Шпынькерис ыджыд вокыс: — Ме ӧмӧй морт? Ме зуд. Тадзи Вищ-Отыр шуис. Сылӧн ӧберенаыс кӧ ныжмис, мед волас да меӧ лэчтас. А ме сы дорӧ ог мун. Синваӧн бӧрддзис чойыс, му улӧ кодйӧм ветланінӧд бӧр котӧртіс. Вищ-Отыр кывзіс сійӧс, нинӧм эз шу. Бара ньӧввужъяс кутчысис, ньӧвъяссӧ кватитіс. Лэдзис ӧти ньӧв. Дас менкв орччӧн сулалісны — ньӧвйыс став даснансӧ сквӧзь прӧйдитіс. Мӧд ньӧвйыс кызь менквӧс му бердас вурыштіс. А Менкв-Ойка аслас воккӧд сьӧкыд пуртъясӧн куим майӧг рад чагйӧдз кералісны, нёльӧд дорӧ нин матыстчисны. Тадзи нӧшта куим лун сёйлытӧг, куим лун узьлытӧг вермасисны. Вищ-Отырлӧн выныс дзикӧдз пакталіс, чунь помъясас еджыд лыыс мыччысис. — Эй, лолыштам! — горӧдіс сійӧ вӧрса ловлы. — Шойччыштны кад, сёйыштны кад! Кывзысис Менкв-Ойка. Сійӧ тшӧтш сёйыштны кӧсйӧ, сійӧ тшӧтш шойччыны кӧсйӧ. Вищ-Отыр гортас эз мун. Му увті кодйӧм ветланінӧд ыджыд вок дорас муніс. Ниа керъясысь лӧсалӧм сьӧкыд ӧдзӧс восьтіс, джуджыд порог вомӧн воськовтіс. Ыджыд вокыскӧд киасис. Вокыс нинӧм эз шу. Госа кӧр юр пӧртйӧ пуктіс, пӧртсӧ би весьтӧ ӧшӧдіс. Регыд и яй пусис, сёйыштісны, юыштісны. Чӧв олӧны. Стен бокас ыджыд куд сулаліс. Ыджыд вокыс лэптіс вевтсӧ, кыскис вӧркань куысь вурӧм сепыс. Перйис сэтысь кӧрт дӧрӧм. Ыргӧн количаясысь, кӧрт сутугаысь дорӧма сійӧс, югъялӧ, пӧртмасьӧ эзысьӧн да зарниӧн. Кышаліс сійӧс ыджыд вок. Сизь ныръясӧн мичӧдӧм вӧньӧн вӧняліс кос гӧгӧрсӧ. Киас шыпурт босьтіс. Сӧмын сэки шыасис: — Ӧні мунам! Матыстчисны Вищ-Отырлӧн кар мыльк дорӧ. Ёсьтӧм стын бокас креж ыджда каля из куйліс. Ыджыд вок кыдзи тай зымнитіс кокнас каля из кузяыс. Каля изйыс грымакылӧмӧн пасьмуні, уна тор вылӧ поті. Киссис изъя зэрӧн Менкв-Ойкалӧн войска вылӧ. Джын воинсӧ здукӧн кок йывсьыс пӧрӧдіс. А ыджыд вок кватитіс пуртӧссьыс шыпурт, босьтчис шырны вӧрӧглысь войскасӧ. Вищ-Отыр оз кольччы сыысь. Ыджыд вокыс шуйгавыв керасьӧ, ичӧтыс — веськыдвыв. Ыджыдыс — веськыдвыв, ичӧтыс — шуйгавыв. Сійӧ менквъясыслысь, кодъяс изъя зэр улӧ эз веськавны, юрсӧ сӧтісны. Лэдзисны шыпуртъяссӧ кык вок, видзӧдлісны гӧгӧрбок. Став менквыс кувсьӧмны, куйлӧны рӧзь-пазь, сӧмын вӧрса лов кулӧм ни ловъя оз тыдав. И вокыс сылӧн, Пирх-Камка-Сорт-Камка, некӧн абу. — Повзисны миянысь, пышйисны! — шуис ыджыд вок. — Вӧтӧдны ковмас. Тэ код бӧрсяыс вӧтчан? — Кодкӧд тышкаси, сы бӧрся и вӧтча! — вочавидзӧ Вищ-Отыр. — Менкв-Ойкаӧс понда туявны. — Кыдзи шуин, мед сідзи и лоӧ, — сӧглас ыджыд вок. — Ӧтитор эн вунӧд: выныд кӧ оз тырмы, эбӧстӧ кӧ воштыны пондан, чӧв ов, кыв эн лэдз ортсӧ. Сӧмын менӧ казьтышт. Мӧдісны вокъяс, кытчӧ кок туйяс нуӧдӧны. Ыджыд вокыс — шуйгавыв, ичӧтыс — веськыдвыв. Дыр-ӧ, регыд-ӧ вӧтчис Вищ-Отыр, коркӧ вӧтӧдіс жӧ куим сывъя вӧрса ловтӧ. Пукалӧ сійӧ пӧрӧм пу вылын, курыд синваӧн бӧрдӧ. Вищ-Отырӧс казяліс, чепӧсйис. — Но, — шуӧ, — кыдзи венласьны пондам? Ньӧвйӧн али киӧн бертчыны пондам? — Ньӧввужтӧ миян видлӧма нин, ньӧвтӧ тӧдлӧма, — вочавидзӧ Вищ-Отыр. — Киӧн эг на бертчылӧй, ӧта-мӧдлысь ки выннымӧс ог на тӧдӧй. Вай бертчам! Кутчысисны кыкнанныс. Муыс на улын зымакылӧ, пуясыс на гӧгӧрын кос эжӧр сіяс моз катласьӧны. То вӧрса лов венӧ, то Вищ-Отыр ӧдӧлитӧ. Век жӧ куим сывъя Менкв-Ойкапӧн выныс унджык. Пондіс увлань ляпкавны Вищ-Отыр, лыясыс ратшкакылӧны, ки и кок слабитӧ. Личкис вӧрса лов Вищ-Отырӧс му бердӧ, пурт кыскис, кӧсйӧ багатырлысь голянсӧ вундыны. «Муса вок, — думыштіс Вищ-Отыр, — вӧлін кӧ тані, эськӧ сьмертыс менам синмӧ эз видзӧд!» Сӧмын вевъяліс тайӧс думыштны, на весьтын клопайтысь борд шы кыліс, кодлӧнкӧ гӧлӧс чукӧстчис: «Ку-гу! Ку-гу!» Чатӧртчыліс вывлань Менкв-Ойка, кабырсӧ лӧньӧдліс. Ӧти здукӧн Вищ-Отыр сы улысь песовтчис. Вӧрса ловтӧ мулань личкис, пеж сьӧлӧмас пурт сатшкис. Ӧні нин ачыс вывлань чатӧртчис. Аддзӧ — пукалӧ лап вылын сюзь, сы вылӧ дзоргӧ. Качӧдчыліс борд йылас, муӧ лэччис, ыджыд вокас пӧртчис да шуӧ: — Менкв-Ойка тані куйлӧ, Пирх-Камка-Сорт-Камка вӧр мӧдар помас шойӧн туплясьӧ. Сэсся миян вӧрӧг эз коль. Кад мунны аслад гӧтыр дорӧ, аслад пи дорӧ. Локтісны гортас, гажа пир лэптісны. И сизим воксӧ, кодъяс олӧны Онку-ях-ю йылын, чукӧстісны. Вищ-Отырлӧн гӧтыр, сизим воклӧн чой, меліа найӧс паныдаліс, ӧбидасӧ вунӧдіс. И вокъясыс эз казьтыштны, вунӧдісны. Дыр та бӧрын Вищ-Отыр гозъя шудӧн да ладӧн олісны. Пиыс налӧн быдмис да багатырӧн лои, мойдвывса мортӧн, сьыланъясӧн ыдждӧдлан мортӧн. Со и пом багатыр Вищ-Отыр йылысь мойдлы.

<>

ВЕЖӦРА СЮЗЬ Манси мойд

ПУКАЛӦ ӧтчыд Вылысса Йен Топал-Ойка гӧтырыскӧд ӧшинь дорын. Гӧтырыс и шуӧ: — Тэ коді лоан, Топал-Ойка? — Кыдзи коді лоа? Вылысса Йен. — Тэ кӧ Вылысса Йен, мыйла татшӧм гӧль керкаын олан? — Мыйӧн нӧ миян керканым гӧль? — чуймис Топал-Ойка. — Меным аслам керка кажитчӧ. — Мортлӧн дзик жӧ татшӧм керкаыс. Вылысса Йенлы колӧ яндзим тӧдны. Лэпты выльӧс, ыджыдӧс, джуджыдӧс, медым ставӧн чуймалісны, медым ставӧн ошкисны. — А мыйысь нӧ сэтшӧм керкасӧ лэпта? — юаліс воча Вылысса Йен Топал-Ойка. — Лыысь эськӧ бур лоӧ, — чуйдіс гӧтырыс. — А кытысь нӧ сы мында лысӧ босьтан? — Тӧдса, кытысь, — велӧдӧ гӧтырыс. — Чукӧрт став вӧрса пемӧссӧ, лэбачсӧ, черисӧ да ловсӧ налысь босьт. Со тэныд и лы керка. — Мый нӧ, сідзкӧ... Тайӧтӧ позьӧ, — шуӧ Топал-Ойка. — Сідзи и вӧчам. Чериясӧс чукӧртны сирӧс мӧдӧдіс. Вӧрса пемӧсъяссӧ — визув сьӧдбӧжӧс. Лэбачьясӧс котыртны тшӧктіс кузь кока истанлы. Мыйтакӧ кад коли, воисны черияс, матыстчисны вӧрса пемӧсъяс, сибӧдчисны лэбачьяс. Петіс Топал-Ойка, арталіс найӧс ставнысӧ да и шуӧ: — Вӧрса пемӧсыс ставӧн танӧсь, чери рӧдыс ставӧн. А лэбачыс абу на ставӧн — сюзь оз тырмы. Тэ, истан, сюзьсӧ эн аддзыв? — Эг, эг аддзыв, — истаныд вочавидзӧ. — Но, котӧртлы, корсьлы, — шуӧ Топал-Ойка. — Лов кӧ босьтны, ставлысь ӧттшӧтш нин. Котӧртіс кузь кока истан сюзьӧс корсьны. Дыр корсис, медбӧрын аддзис. Джуджыд сус пу йылын сійӧ пукалӧ. — Тэ, сюзьӧ, мый тані пукалан? Эн мӧй кыв, кыдзи тэнӧ корисны? — Коді корис? — Топал-Ойка, Вылысса Йен. Сійӧ став черисӧ, лэбачсӧ и вӧрса пемӧссӧ чукӧртӧ. — А мый могысь? — Ставлысь лов босьтны кӧсйӧ. Миян лыясысь выль керка лэптас. Важ керкаыс Топал-Ойка гӧтырлы оз кажитчы. — А, со мыйын помкаыс! — шуӧ сюзь. — Но, сідзкӧ, тэ мун, а ме бӧртиджык воа. Истан бӧр котӧртіс. — Аддзин сюзьсӧ? — юалӧ Топал-Ойка. — Аддзи, — вочавидзӧ истан. — А кӧні нӧ сійӧ? — Сус пу вылын пукалӧ. Шуис, бӧртиджык пӧ воа. Виччысисны, виччысисны сюзьӧс — эз во. Топал-Ойка нӧштаысь истанӧс мӧдӧдіс: — Котӧртлы регыдджык. Мыйла сійӧ татшӧм дыр абу! Котӧртіс кузь кока истан. Сюзь пыр на сус пу йылын пукалӧ. — Мый нӧ он лок? — горзӧ истан. — Ставӧн тэнӧ виччысям. — Татшӧм делаын тэрмасьны нинӧмла, — вочавидзӧ сюзь, — неуна нӧшта думайтышта. И ас понда, и ті понда ӧд меным думайтны колӧ, асьныд ас понданыд кӧ он сяммӧй. Мун, ме тэ бӧрся регыд воа. Бӧр воис истан, мудзӧм пондаыс ӧдва лолалӧ. Лов вежис, шуис: — Сюзьыд ме бӧрся кӧсйис лэбны. Бара ставӧн сюзьӧс виччысьӧны. А сійӧ абу и абу. Дӧзмис Топал-Ойка истан вылӧ. — Котӧртлы нӧштаысь. Да смотри, сытӧг бӧр эн лок! Коймӧдысь петіс туйӧ истан. А сюзь сус пу йылад коксӧ на абу вежлӧма. Кыдзи пукаліс, сідзи и пукалӧ. Истаныд сылы шуӧ: — Кок вын быри, ог сэсся вермы тэ понда котравны. И Топал-Ойка ёна дӧзмӧма. Сюзь шеновтіс бордъяснас, кытш вӧчис истан весьтті. — Аддзан, лэба нин. А тэ медбӧръяысь, кок вынтӧ жалиттӧг, котӧрт водзын да висьтав, мед Топал-Ойкалӧн гӧтырыс керка ӧшиньсӧ восьтӧ. Воис котӧрӧн истан. — Сюзь ме бӧрся локтӧ. А ті керка ӧшиньтӧ восьтӧй — тадзи тшӧктіс вӧчны сійӧ. Гурйыв восьтісны ӧшинь. Тайӧ здукас и сюзь воис. Пуксис ӧшинь пӧдушка вылас, бӧжнас керка пытшкилань, нырнас — ортсӧ. — Тэ кӧні та дырасӧ вошласин? — юалӧ Топал-Ойка. Сюзь чӧв олӧ. — Мый чӧв олан? — скӧралӧ Вылысса Йен. — Ме думайті, — вочавидзӧ сюзь. — Мый йылысь? — юалӧ Топал-Ойка. — Вот мӧвпалі: мый му вылас унджык — косьмӧм пуыс али вежыс? — Йӧй дум тэ думайтӧмыд, — шуӧ Топал-Ойка. — Веж пуыс му вылас унджык лоӧ. — Хэ! — шуӧ сюзь, — тайӧ сӧмын тадзи кажитчӧ. А ме чайта, пуыдлӧн кӧ сьӧвмӧсыс косьмӧма, сійӧ регыд и ачыс косьмас, кӧть вежӧн на петкӧдчӧ. — Тайӧс тэ збыль висьталан, тайӧс тэ бура вежӧртӧмыд, — шуӧ Топал-Ойка. — Пондіс кӧ нин пуыд косьмыны — косьмас, нем он вӧч! — И нӧшта ме думайті, — шуӧ сюзьыд. — Босьтны кӧ став лэбачсӧ, черисӧ, вӧрса пемӧссӧ, кодыс на пӧвстын унджык: ловъяыс али кулӧмаыс? — Гӧгӧрвоана — ловъяыс, — вочавидзӧ Топал-Ойка, — мый татшӧмтор юасян? — Вот и абу, — шуӧ сюзь. — Тэ чукӧртін миянӧс татчӧ, мед ловнымӧс босьтны, аслыд выль керка лэптыны. Артмӧ, ми ставӧн нин ловтӧмӧсь. Регыд ловъяыс некоді оз коль. — Сідзи и эм, — горӧдіс Топал-Ойка — Кыдзи ме тайӧс водзджык эг вежӧрт. Сюзь бара чӧв олӧ. И ставӧн чӧв олӧны. Бӧръявыв Топал-Ойка эз терпит: — Эн мӧй думтӧ помав? — Эг помав, — вочавидзӧ сюзь. — Кыдзи тэ ног: кодыс му вылас унджык — мужичӧйыс али нывбабаыс? — Тані и думайтны нинӧм, — серӧктіс Топал-Ойка. — Мужичӧйыс унджык. Чайтан, абу сідз? Сюзь катлӧдлыштіс юрнас. — Тані кыдзи на артавны мӧдан! Ачыд мӧвпыштлы: мужичӧйыс кӧ йӧз вежӧрӧн олӧ, позьӧ-ӧ сійӧс мужичӧйяс дорӧ артавны? — Сэтшӧмыд абу мужичӧй, — шуис Вылысса Йен. — А ӧд тэ ӧні асьтӧ донъялін, Топал-Ойка, — шуис сюзь. — Абу мужичӧй тэ! — Мыйла абу мужичӧй? — лёкысь горӧдіс Вылысса Йен. — А сӧ мыйла! Кор вӧрса пемӧсъяссӧ, лэбачьяссӧ да черияссӧ вӧчин, некодлысь эн юась. Сэки тэ мужичӧй вӧлін. Ӧні аслад йӧй нисьӧ прӧсуж гӧтырлысь тшӧктӧмъяссӧ кывзан. Мед сы водзын чесьтӧ усьны, миянӧс ставнымӧс бырӧдны кӧсьян. Менӧ тэ он ви, ме наросьнӧ тадзи пукси — бӧжӧн бӧрлань, нырӧн водзлань. Шеновта бордъясӧн и лэба. Ставлы, кодӧс паныдала, горзыны мӧда: абу мужичӧй Топал-Ойка, йӧй нывбабалӧн вежӧрӧн олӧ, оз асласӧн! Яндзим лои Топал-Ойкалы. — Виччысьлы, энлы на лэб! — шуис сійӧ сюзьлы — А ті, черияс, лэбачьяс, вӧрса пемӧсъяс, мунӧй ставӧн, кытысь локтінныд. Ог мӧд тіянлысь лов босьтны. Меным и важ керкаыс на бур. А гӧтыр кыдзи гаж. Ставӧн радлӧны. Черияс ваӧ уйисны, лэбачьяс енэжӧ кыпӧдчисны, вӧрса пемӧсъяс вӧрӧ пышйисны-разӧдчисны. А сюзь пукалӧ, виж синнас югъёвтлӧ. — Но, сюзь, мый водзӧ шуан? — юалӧ Топал-Ойка. — Ӧні он мӧд быдлаын висьтавлыны, мый ме абу мужичӧй? — Ӧні, пӧжалуй, ог, — шуис сюзь. Вылысса Йен Топал-Ойкалӧн сьӧлӧмыс вӧлисти личаліс.

<>

ВӦРСА Коми мойд

ВӦЛІ ӧти вӧралысьлӧн куим пи. Ӧтчыд мӧдіс сійӧ пияныскӧд вӧравны — ур да сьӧла кыйны. Олӧны найӧ вӧрын тӧлысь, олӧны мӧд, коймӧд тӧлысь олӧны. Бура мойвиис вӧралӧмыс, уна прӧмыс чукӧртісны. Ӧти лёк — биныс налӧн быри. Яй пуны весиг нинӧм вылын, а ёна нин кынталӧ, узьны кӧдзыд лои. — Вайӧ пудъясямӧй, — шуӧ пияныслы. — Кодлы пуд усьӧ, сійӧ и лэччас гортӧ била. Медся ичӧт пиыс шуӧ: — Виччысьлӧй пудъясьнытӧ. Ме кавшасьла медся джуджыд коз вылас, видзӧдла: абу-ӧ кӧнкӧ матын кутшӧмкӧ оланін. Абу кӧ нинӧм матігӧгӧрас, ковмас гортӧ лэччыны. Ошкис батьыс медся ичӧт писӧ. — Ок и тӧлка тэ, — шуӧ, — бура мӧвпыштін. Кавшасис медся ичӧт пиыд медся джуджыд коз йылас, видзӧдліс ӧтарӧ-мӧдарӧ, водзвыв и бӧрвыв видзӧдліс и аддзӧ: кӧнкӧ ылын ягас, кӧин син моз, битор югнитлӧ. Лэччис пу вывсьыд и шуӧ вокъясыслы: — Кӧнкӧ эстӧн битор тыдалӧ, дерт нин, сэні оланін эм. Нимкодь лои вокъяслы, тшӧтш пу вылад кавшасисны. Збыль, эм ыліас кутшӧмкӧ би. Лэччисны бӧр да пондісны вензьыны, кодлы била ветлыны. Батьныс шуис: — Медся ыджыдыс тіян пиысь медся вына, сійӧ регыдджык ветлас да би ваяс. Бур. Босьтіс медся ыджыд вок пищаль и муніс. Другысь аддзӧ: туй вылас чугун гырнич. — Тэ кытчӧ мунан? — юалӧ гырничыд. — Била. — Бурджык, бӧр кос, эн мун, — шуӧ гырнич. — Чишкалас тэнӧ биыд. — Оз чишкав, — шуӧ вӧралысьлӧн медыджыд пи. И водзӧ муніс. Сылы воча лои сюмӧд шердын. — Кытчӧ тэ мунан? — юалӧ шердыныд. — Била. — Эн мун, бӧр кос, — шуӧ шердын. — Чишкалас тэнӧ биыд. — А гашкӧ и, оз, — вочавидзис зонмыд. И водзӧ мунӧ. Туй вылас тоин воча лои. — Кытчӧ тэ мунан? — юалӧ тоин. — Била. — Эн мун, бӧр кос, — шуӧ тоин. — Чишкалас тэнӧ биыд. — Оз чишкав, кыдзкӧ видзчыся, — шуӧ зонмыд. И бара водзӧ мунӧ. Туй вылас куран паныдасис. — Тэ кытчӧ мунан? — юалӧ кураныд. — Била. — Эн мун, бӧр кос, — шуӧ куран. — Чишкалас тэнӧ биыд. — Оз чишкав, — шуӧ зонмыд. И бара водзӧ мунӧ. Муніс, муніс, видзӧдӧ, керка сулалӧ. Ӧдзӧсыс восьса. Горъяс биыс ӧдва чусалӧ. А кӧзяин некӧн абу. Босьтчис вӧралысьлӧн медся ыджыд пиыс гортӧ пескӧн лӧдсавны, би пӧлявны. И другысь дзик пель дорас кодкӧ шыасис дзуртан гӧлӧсӧн: — Тэ мый тані вӧчан? Чепӧсйис зонмыд, видзӧдӧ: сы водзын старик сулалӧ — тошкыс джоджӧдз, пиньясыс ёсьтӧм тув кодьӧсь, киясыс крукъяс моз ӧшалӧны. Но, чистӧм лешӧй! А тайӧ Вӧрсаыд и вӧлӧма. — Тэныд татысь мый колӧ? — бара юалӧ. — Мыйла тэ менсьым биӧс вӧрӧдан? — Аслым босьтны кӧсъя! — шуӧ зонмыд. — А гырничсӧ туй вывсьыд аддзылін? — юалӧ Вӧрса. — Аддзылі. — А шердынсӧ? — Аддзылі жӧ. — А тоинсӧ аддзылін эн? — Аддзылі. — А курансӧ? — И курансӧ аддзылі. — А мый найӧ тэныд шуисны? — Шуисны, мед бӧр коса. — А тэ мыйла найӧс эн кывзы? Тӧдан-ӧ, мыйся сійӧ гырнич? — юалӧ Вӧрса, а ачыс пиньяснас герчкӧ. — Гырнич гырнич и эм, медым яй пӧжны, — вочавидзӧ зон. — А вот и ылӧдчан, — шуӧ Вӧрса. — А мыйся шердын, тӧдан? — Прӧстӧй шердын, — вочавидзӧ зон, — медым пызь шерддьыны. — Бара ылӧдчан, — шуӧ Вӧрса, — А мыйся тоин, тӧдан? — Мый нӧ ог тӧд! Тоиныд сійӧ век нин тоин — ид тойны, — вочавидзӧ зон. — Ы-ы-ылӧдчан, — шуӧ Вӧрса. — А мыйся куран, тӧдан? — И тані нем тӧднысӧ. Ыджыд тай дивӧ — куран! — Нинӧм тэ он тӧд, — шуӧ сылы Вӧрса. — Но, ме ӧні тэнӧ таысь неуна велӧдышта. Кватитіс зонмӧс юрсиӧдыс, личкис джоджлань, топӧдіс кок костас да мышсьыс вундіс ки пыдӧс пасьта кучик тасма. Мыйӧн мездысис вӧралысьлӧн ыджыд пиыс, уськӧдчис котӧртны син ни пель. Би йывсьыд и дум эз нин вӧв. Воис вӧр керкаас. — Битӧ вайин? — юаліс батьыс. — Кутшӧм нин сэні би! Ачым ӧдва ловйӧн коли. Муртса эз ви менӧ Вӧрса. А мыш йывсьыд нинӧм оз висьтав, сӧмын йӧжгылясьӧ. Скӧрмис батьыс, ыстіс шӧркост писӧ. Коли лун, и сійӧ битӧг бергӧдчис, и сылӧн мышкысь кучик тасма Вӧрсаыд вундіс. Но та йылысь эз жӧ висьтась, сӧмын оксӧ гусьӧник. Медічӧтыс сералӧ вокъяс вылас. — Мыйся ті вӧралысьяс? — шуӧ — Вӧрсаысь повзинныд. Колӧ вӧлі нӧйтыштны сійӧс, а та бӧрын и бисӧ позис нуны. — Вот тэ ачыд и ветлы, — шуӧны вокъясыс. — И тэныд сюралас. — Мый нӧ, ветла инӧсь, — шуӧ медічӧт вокыд. Босьтіс пищаль, козъянас чер сюйис и туйӧ петіс. Муніс, муніс да аддзӧ: туй вылас гырнич туплясьӧ. — Тэ кытчӧ мӧдін? — юалӧ гырничыд. — Била. — Эн мун, бурджык, бӧр кос, сӧмын шог тӧдлан, — шуӧ гырнич. — Эн повзьӧдчы, абу полысь рӧдысь! — И водзӧ муніс. Туй вылас вочаасис шердын. — Тэ кытчӧ мунан? — юалӧ шердын. — Била. — Эн мун, бӧр кос, чишкалас тэнӧ биыд, — шуӧ шердын. — Мед сӧмын биыс лоӧ, а ме сыкӧд кыдзкӧ справитча нин, — вочавидзис вӧралысьлӧн медічӧт пиыс. И водзӧ муніс. Туй вылас воча лои тоин. — Тэ кытчӧ мунан? — юалӧ тоин. — Била. — Эн мун, бӧр кос, а то лёк лоӧ, — шуӧ тоиныд. — Битӧгыс нӧшта лёк, — вочавидзӧ вӧралысьлӧн пиыс. И водзӧ муніс. Туй вылас воча лои куран. — Тэ кытчӧ мунан? — юалӧ кураныд. — Била. — Эн мун, бӧр кос, бӧрнас каитчыны мӧдан, — шуӧ кураныд. — Вот босьта бисӧ и бӧр коса, — вочавидзӧ зонмыд. И бара водзӧ муніс. Воис керкаӧдз, пырис, а сэні Вӧрсаыд куйлӧ. Юрыс ӧти пельӧсын, кокыс мӧдын. — Олан-вылан, бур морт, — шуӧ вӧралысьлӧн медся ичӧт пиыс. — Узьны он-ӧ лэдз? — Мый нӧ, узь колӧкӧ. Сӧмын ӧд он босьт сійӧс, мыйла локтін. Тэ гырничсӧ туй вывсьыс аддзылін? — Аддзылі, — шуӧ вӧралысьлӧн пи. — И шердынтӧ аддзылі, и тоинтӧ, и курантӧ — став добратӧ тэнсьыд аддзылі. — А мыйся сійӧ гырнич, тӧдан? — водзӧ юасьӧ Вӧрса. — Мыйся шердын, мыйся тоин, мыйся куран, тӧдан? — Тӧда, — вочавидзӧ вӧралысьлӧн медся ичӧт пи. — Гырничыс — тэнад юрыд, шердыныс — тэнад тушаыд, кураныс — киясыд, а тоиныс — кокъясыд. Он кӧ лэдз менӧ войколавны, юртӧ тэнсьыд жугӧда, китӧ-коктӧ чегъяла, тушатӧ торпыригӧдз керала. — Но, видзӧда да, тэ вывті вежӧра, — шуӧ Вӧрса. — Кай паччӧрас да мыйкӧ мойд меным. Да сэтшӧмтор, медым ставыс сэні небылича вӧлі, а вӧвлӧмтор кӧ висьталан — юрситӧ нетшка. — Ладнӧ, кывзы, — шуӧ вӧралысьлӧн медся ичӧт пи. — Сӧмын торкан кӧ менӧ, сэки ачым тэнсьыд юрситӧ нетшка. — Мед сідзи и лоӧ, — шуис Вӧрса. Кайис зонмыд Вӧрса дорӧ паччӧрӧ, пондіс мойдны: — Лэблі ме коркӧ ӧтчыд енэжӧ. Куим во чӧж лэби, бӧрти вои жӧ. А енэжад став йӧзыс увлань юрӧн ветлӧны. «Мыйла нӧ ті тані увлань юрӧн ветланныд?» — юала ме налысь. А найӧ вочавидзӧны: «Сы понда увлань юрӧн ветлам, мый сапӧг вурны нинӧмӧн, тшӧтьыс миянлӧн абу». А ме налы и шуа: «Вай ме тіянлы тшӧтьтӧгыс сапӧг вура. Вӧрсалӧн юрсиыс тшӧтьсьыд на бурджык». Вот та понда ме и локті тэ дорӧ — юрситӧ тэнсьыд нистыны. Кыліс тайӧс Вӧрса да кыкнан кинас юрас кутчысис. — Ог сет юрси нистыны! — горӧдіс. — Сетан да он сет, а кыв кӧ сетін, ниста, — шуӧ вӧралысьлӧн медся ичӧт пи, — Кыдзи сёрнитчылім?! Кватитчис Вӧрсалӧн юрӧ кыкнан кинас да мыйта вермис, сы мында и нетшыштіс. Вӧрсаыд ставнас йӧжгыльтчыліс весиг. А вӧралысьлӧн пи водзӧ мойдӧ: — Ставлы вури сапӧгъястӧ и муні енэж кузя гуляйтны. Видзӧда — гумла вылын мужик зырйӧн зӧр тӧлӧдӧ. А зӧр кыдйыс лэбӧ помтӧм-дортӧм. Куталі ме сійӧ кыдсӧ, гез кыи да гез отсӧгыс понді став йисасӧ кутавны. Куталі йисаястӧ, а васаяс асьныс на бӧрся локталісны. Видзӧдлы, со керка дорад нин сулалӧны! Чепӧсйис Вӧрса — и ӧдзӧс дорӧ. — Мыйла нӧ ылӧдчан? — шуӧ. — Тані некоді абу! — А кыдзи нӧ меным ылӧдчытӧгыс, ачыд тшӧктін да, — шуӧ вӧралысьлӧн медся ичӧт пи. И бара Вӧрсалӧн юрлань ки нюжӧдіс да нетшыштіс кольта ыджда клӧк. Дзикӧдз лӧнис Вӧрса, пукалӧ, юрсӧ малалӧ. А зонмыд водзӧ мойдчӧ: — Муні ме ӧтчыд вӧравны. Вои ты дорӧ, сулала и мӧвпала: кыдзи эськӧ меным мӧдарас веськавны? Друг аддза: пукалӧны пу вылын гутъяс, уна гут. Ме найӧс ставнысӧ куталі, шӧртӧн домавлі, ачым шӧрт помас кутчыси. Гутъясыд лэбзисны дай менӧ лэбӧдісны. Ты шӧрӧдзыс воисны, а сэні шӧртыд и ори. Уси ме тыад, вот-вот вӧя. А ты вылас чӧжъяс пукалӧны. Куті ӧтиӧс кокӧдыс, сійӧ менӧ берег дорӧдз и кыскис. Сулала тадзи берег дорас и ог тӧд, мый вӧчны. Би абу — ни косьтысьны сытӧг, ни шонтысьны. Друг аддза: ош локтӧ. Лэпті пищальӧс, медым лыйны, а ошкыд и шуӧ: «Тэ менӧ эн лый, бурджык, висьтав, мый тэныд колӧ?» Лэдзи пищальтӧ и шуа: «Песты би, ме кынми». А ошкыд вочавидзӧ: «Кыдзи нӧ ме бисӧ песта? Меным ӧд нинӧмӧн. Кӧсъян кӧ, пуксьы мыш вылӧ, а ме тэнӧ нуӧда сэтчӧ, кӧні биыс эм». Пукси ме ош вылад, и нуис сійӧ менӧ вӧръяс да нюръяс пыр, юяс да тыяс вомӧн, и тэ дорӧ вайӧдіс. А тэ би он сет. — Эй, Микайлӧ! — горӧдіс вӧралысьлӧн медся ичӧт пи. — Лок, пыр, джагӧд Вӧрсасӧ! Ставнас тіравны пондіс Вӧрса. — Мый кӧсъян, — шуӧ, — босьт, сӧмын оштӧ бӧр нуӧд. — Ог, — шуӧ вӧралысьлӧн медся ичӧт пи, — мед джагӧдас тэнӧ да мӧдысь мед он коль вӧралысь войтырӧс битӧг. — И бара горӧдіс: — Микайлӧ, лок татчӧ! — Ой, эн лэдз керкаӧ оштӧ, — бӧрддзис Вӧрса, — ставсӧ сета, сӧмын тшӧкты мунны. На, бивасӧ и тывкӧртсӧ босьт. Кучкан тывкӧртнас изйӧ, и лоӧ тэныд би. И дрӧб сепысӧс сета: кӧть мыйта зарад сэтысь босьт, век тыр. И самострел пищальӧс босьт. Ставсӧ ну, сӧмын ловйӧн коль. — Ог, — шуӧ вӧралысьлӧн медся ичӧт пи, — тайӧ этша на. Вай татчӧ вокъяслӧн мышкысь вундӧм тасмаяссӧ. — Босьт, — шуӧ вӧрса, — и тайӧс босьт. И нуӧдіс зонтӧ аслас кладовкаӧ. А сэні став стен пасьталаыс морт кучикысь вундалӧм тасма ӧшлӧма. — Мый вылӧ тэ морт кучикысь вундӧм тасмаяссӧ видзан? — юалӧ вӧралысьлӧн медся ичӧт пи. — А тайӧ ме, — шуӧ Вӧрса, — тшӧт нуӧда, кымын мортӧс повзьӧді. А сэтшӧмыс, коді менӧ повзьӧдны вермис, эз на паныдасьлы, тэ медводдза. Дзебис вӧралысьлӧн медся ичӧт пи биватӧ да тывкӧрттӧ зептас, ассьыс важ пищальсӧ вежис самострел вылӧ, волысаліс дрӧб видзан сепыссӧ пельпом вомӧныс, питшӧгас кучик тасмаяс сюйис, а Вӧрса нӧшта и бурдӧдчан турун сетӧ. — Босьт, босьт, — шуӧ, — згӧдитчас! Прӧщайтчисны найӧ, и вӧралысьлӧн медся ичӧт пи бӧр туйӧ петіс. Вочаалісны сійӧс вокъясыс да юалӧны: — Кӧні нӧ биыд? Ми тай нӧ ог аддзӧй! — А битӧ менам со татчӧ дзебӧма, — вочавидзӧ ичӧтджык вокныс да биа из кыскӧ. Вартіс тывкӧртӧн, биыд пыр и чеччыштіс. Синъясныслы оз эскыны вокъяс! — Вайлы, вайлы, ми тшӧтш видлам! — Мый нӧ, видлӧй колӧкӧ, — шуӧ ичӧтджык вокныс. — А меным ассьыныд мышъястӧ лӧсьӧдӧй, ме тіянӧс дзоньтала! И судзӧдӧ питшӧгсьыс кык тасма. Ладмӧдіс ӧти тасмасӧ ыджыдджык вокыслы мышкас, мӧдсӧ — шӧркост вокыслы, мавтіс бурдӧдчан туруннад, и кучикъясыс пыр жӧ бурдісны. — Мӧдысь сюсьджыкӧн лоӧй! — шуӧ налы ичӧт вокыд. Сэсся найӧ пестісны ыджыд би, яй пӧжалісны, пӧттӧдз сёйисны, пӧттӧдз юисны, шонтысисны, косьтысисны да озыр прӧмысӧн гортас бергӧдчисны. А Вӧрса сійӧ кадсяньыс сідзи нинӧмтӧг и коли — ни би сылӧн абу, ни пищаль, ни сепыс. Нинӧм оз вермы вӧчны морткӧд, сӧмын повзьӧдчӧ.

<>