|
|
| (не показано 267 промежуточных версий 4 участников) |
| Строка 1: |
Строка 1: |
| Врач С. Гоффеншефер
| | Быль ли, небыль... Важын ни эта вӧлӧм. Сэк и тӧв пӧ абу вӧлӧм таланьын. Ыджыт Шонді абу и вешшывлӧм эна местаэзісь. Пыр вӧлӧма мича да гажа. Быдмӧма сэк татӧн басӧк лапья вӧр - Парма. Олӧмась вӧрас зверь-пӧткапӧлӧс. Отир эшӧ абу на вӧлӧм. Уна ли, етша ли чулалас кад - Пармаыс чужтас зонӧс. Шуасӧ сійӧ Пераӧн. Бытшӧм да кодя быдмас хозяин - и вӧрыслӧ, и муыслӧ. Керас сія аслыс ньӧв, лӧсьӧтас ёссез. Ветлӧтӧ пӧ аслас му кузя, видзӧтлӧ, медбы и пуэс быдмисӧ бура, медбы и зверь-пӧткапӧлӧс оліс бытшӧмика, медбы и чериыс уяліс сӧдз ваэзын. Ӧтпыр Пераыс лэдзчас Кӧсва дорӧ, аддзӧ: мышкыртчӧма кымӧрсянь сизим рӧма Енӧшка да юӧ васӧ. - Тэ мыля юан менам юись васӧ? - юалӧ Енӧшкаыслісь Пера. - Мун татісь. - Ме эг тӧд, что ваыс тэнат, - шуӧ Енӧшка, - а ютӧг ме ог вермы овны. Сет юны пӧттӧдз. - Сета, ежели тэ менӧ кайӧтан кымӧрас. Ме бы видзӧта, мый сэтчин керсьӧ. - Пуксьы, - шуӧ Енӧшка, - сюррезӧ вылӧ. Пера пуксяс сы сюррез вылӧ, мӧтыд и лэбтас сійӧ кымӧрас. Сувтас кымӧрас Пера, и оссяс сы одзын Енма. Кытчӧ оз видзӧт, быдлаын городдэз да городдэз - дӧс алмазісь да чар изісь керӧмась. Быдлаын биэз сотчӧны: ыджытӧсь и учӧтӧсь, гӧрдӧсь, лӧзӧсь и вежӧсь. А шӧрас сотчӧ медыджыт би, Шонді-Би. Охота лоас Пераыслӧ босьтны кӧть неыджыт би тор да лэдзчӧтны сійӧ му вылас. Локтас сія Шонді-Биыс дынӧ да кватитас бы... Сэтчӧ кыдз гымыштас, кыдз вирдыштас - и чапкач Перасӧ ылӧ-ылӧ Би дынсяняс. Пондас усьны Пераыс тартарарыӧ. Но вот кутас кинкӧ сійӧ, лэбтас и пуксьӧтас мыйӧкӧ небытӧ. Видзӧтӧ Пераыс - аддзӧ: пукалӧ сія кымӧровӧй подушкаэз вылын, золотӧй додьын, а кыскӧ сійӧ серебрянӧй вӧв. Бокас сыкӧт пукалӧ басӧкся-басӧк нывка. Синнэс сылӧн лӧз кымӧрись, рожабаннэс - асывся зарниись, юрсиыс - чистӧй золотоись, а паськӧмыс свиттялӧ, нельки синнэз янӧтӧ. - Тэ кин сэтшӧмыс? - юалӧ нывкаыслісь Пера. - Ме Зарань, Шонділӧн ныв. Быд асылӧ ме сайма одзджык Шондіысся и быд рытӧ вода сысся сёрӧнжык. Ме дозирайта, медбы Шондіыс некинӧс эз сот. А тэ мыля павкин Шонді-Биас? - юалӧ сія Пераыслісь. - Ме мӧді лэдзчӧтны сійӧ му вылас, - шуӧ Пера. - А мыйлӧ сія тэныт му вылас? - Медбы городдэз сэтшӧмӧсь жӧ гырисьӧсь да басӧкӧсь быдмисӧ, кыдз Енмаас. - А кин пондас нія городдэзын овны? - юалӧ Зарань. - Миян тэкӧт челядьным. Эд ме тэныт, тыдалӧ, гленитчи, раз тэ менӧ дорйин, - шуӧ Пераыс. - О-о, смев тэ, зонка. Смев да удав, - шуӧ Зарань, - эшӧ некин эз на лысьт кайны татчӧ, а тэ вот кайин. Эшӧ некин эз на лысьт павкӧтны Шонді-Бисӧ, а тэ павкӧтін. Дорйи бы ме кӧть кинӧс, но тэнӧ эшӧ и радейта. - Сэк лэдзчам мекӧт му вылас, - шуӧ Пера. - Ме мыччала тэныт ассим богатствоэз: керӧссэз да вӧррез, юэз да тыэз, видззез да ыббез. И иньдӧтас Зарань ассис серебрянӧй вӧвсӧ увлань, муыслань. Лэдзчасӧ нія му вылӧ, и Пера пондас мыччавны Зараньыслӧ ассис богатствоэз: вылын мыссэз-керӧссэз да гажа вӧррез, сӧстӧм юэз да басӧк тыэз, цветитан видззез да веж ыббез. Гленитчӧмась нія Зараньыслӧ, и согласитчас сія кольччыны Пераыскӧт му вылас. Сэк окалас Парма-Вӧрлӧн зоныс Шонділісь нывсӧ. Казялас этӧ кымӧрсянь Шондіыс, лӧгасяс Зараньыс вылӧ и пышшас эна местаэзісь: ась пӧ кынмӧны кӧдзытсяняс. Му вылас сэк жӧ лоӧма кӧдзыт да пемыт, пондӧмась пӧльтны ойся тӧввез, кынмӧмась юэз да тыэз, лым столаэз тыртӧмась быд пельӧсок. Лёк тӧвчик пондӧма гӧрдззыны ассис кузь бӧж, каляннэз пондӧмась уннявны-повзьӧтчыны. Сэк Пера лэбтас Зараньсӧ киэз вылас да пыртас вӧрӧ. И Парма-мамыс примитас нійӧ ласкова и дзебас аслас лапъя да небыт уввез увтӧ. Сизим год сьӧрна абу вовлӧма талань Шондіыс, сизим год сьӧрна олӧмась Пера да Зарань вӧр пытшкын. Сы коста Зарань быдтас ни Пераыслӧ сизим зонӧс - вынася-вынаэзӧ да сизим нылӧс - басӧкся-басӧккезӧ. Зоннэс пондасӧ вӧравны ни, и ныввес - гортовисявны. Ветлӧтас-ветлӧтас кытӧнкӧ Шонді и охота лоас сылӧ видзӧтны, мый ни лоис нылыскӧт. Локтас сія талань бӧр. Сэк жӧ лоас бӧра шоныт да югыт. Пышшасӧ тӧввез и каляннэз, дзебсисяс тӧвчик. Сыласӧ юэз да тыэз, пондасӧ цветитны быдмассэз. Енӧшка мышкыртчас Кӧсва весьтӧ юны. Пондас корны Шондіыс Зараньсӧ, медбы кайис сія бӧр кымӧрас, кытӧн пыр шоныт да гажа, кытӧн быдӧс тырмӧ, мый бы эз ков. Зарань оз бы кай. - Меным, - шуӧ, - татӧн бур. Сэк Шонді пондас грӧзитчыны: - Ме бӧра пышша татісь, ась ті кынматӧ. Зарань и баитӧ: - Сизим год олім - эг кынмӧ. Вӧр шонтіс. - Сэк сота быдӧннытӧ ӧтлаын вӧрыскӧт, - повзьӧтлӧ Шонді. Повзяс Зарань и шуӧ Пераыслӧ: - Только кымӧрас ме верма видзны сійӧ, медбы эз сот. Колас кайны. Каям быдӧнным. Пера и шуӧ: - Ме татӧн чужи, быдми, татчӧ и кольчча. Торйӧтасӧ сэк нія челядьнысӧ кык торйӧн - мукӧдсӧ кольны му вылӧ, мукӧдсӧ кайӧтны кымӧрӧ. Но лӧгасяс сэк Парма-вӧр: - Ме нійӧ шонті, верді, а нія пышшӧны бы. Ась мунӧ Зараньыс ӧтнас, кысянь локтіс, а челядьыс ась кольччӧны му вылӧ! И лӧсьӧтас сія говк: ӧтӧрын ыкӧстан - мӧдӧрын кылӧ. Пондас Зарань кытсавны челядьсӧ, медбы кайӧтны Енмаас: ыкӧстас ӧтӧрӧ - мӧдӧр кылӧ. Сідз нія и янсӧтчасӧ: Зарань мунас лунлань, челядьыс - ойлань. Дыр горзас, корас челядьсӧ Зарань, но нія озӧ кылӧ. Эта коста Шондіыс сыбурна пондас сотны ни, нельки ваэз косьмасӧ, муыс потласяс, быдмассэз кельдӧтасӧ. Нем керны - Зарань каяс кымӧрас ӧтнас, медбы не сетны Шондіыслӧ сотны челядьсӧ. Лишь коляс му вылас ассис серебрянӧй вӧв да золотӧй додь, медбы кӧр-нибудь кайисӧ челядьыс сы дынӧ Енмаас. Эта кадӧ Пераыс ӧктас ассис зоннэсӧ, сетас нылӧ ньӧввез да кайӧтас медвылын керӧс вылӧ мыччавны Шондісӧ. - Видзӧтӧ, - шуӧ сія нылӧ, - вон ыджытся-ыджыт би, Шонді-Би; сысянь быдӧс бурыс: шоныт и югыт, сыснь городдэз быдмӧны. Но сысянь жӧ и быдӧс умӧльыс: сія сотӧ и сія кынтӧ, сія янсӧтіс быдӧннытӧ тіянӧс и менӧ мамныткӧт. Ме пондылі сыкӧт вермасьны, но ӧтнам эг вермы. А ӧні мийӧ унаӧсь. Лэбтасӧ сэк сизимнан зоныс ньӧв и лыясӧ веськыт Шонді-Биас. Ӧтдруг ныкӧт лыяс Пера аслас медыджыт ньӧлісь. Зэгалас быдӧс Шонді-Би, чеччӧвтас сы бердісь ыджыт би тор да киссяс бичиррезӧн омӧн му кузяс. Ӧзъясӧ Пармаын сэк биэз, ыджытӧсь и учӧтӧсь, лӧзӧсь и вежӧсь. И пондасӧ быдмыны городдэз, сэтшӧмӧсь жӧ гырисьӧсь да басӧкӧсь, кыдз Енмаас. Нія городдэзын важся каддэзсянь олӧ отир - Пералӧн да Зараньлӧн челядь. Шуӧны нійӧ пермяккезӧн да зырянаӧн. Кодя отир. И шоныт, и гажа эта странаын. Вылын мыссэз-керӧссэз да гажа вӧррез, сӧстӧм юэз да басӧк тыэз, цветитан видззез да веж ыббез, а сідзжӧ городдэз да посаддэз - ыджыт богатствоэзӧн тырӧма край. Шонді бы и ӧні пышшӧ татісь (быд годӧ сы коста тӧввез овлӧны), но оз вермы, раз ыджыт тор сылӧн мусӧ шонтӧ. Сія бы и сотӧ гожумнас, но Зарань оз сет. Сія сё медодз чеччӧ асывнас и медбӧръя водӧ рытнас - дозирайтӧ, медбы некинӧс эз сот Шондіыс. Только быд гожумся асылӧ мусӧ да вӧрсӧ вевттьӧ кыз сӧстӧм лысва. Этӧ Зарань одз асывнас, кӧр эшӧ быдӧнныс узьӧны, горзӧ - гажтӧм сылӧ челядьыстӧг. Да и челядьыс сылӧн частожык баитлӧны, кыдз бы адззыны серебрянӧй вӧвсӧ золотӧй додьнас да кайны Енмаас. Одзжык эз веритлӧ, а ӧні веритӧны ни тай, что кымӧрас туйӧ кайнытӧ. Ме бы кайла жӧ сэтчин. |
| ЧАКОТКА
| |
| | |
| Роч-вылыԍ коміӧн лӧԍӧԁіс А. Хуԃајева
| |
| СССР-са-јӧзјаслӧн Шӧрса-ԋіга-леԇан-ін
| |
| 1927-во — Мӧскуа
| |
| 2.000
| |
| I
| |
| Віԍӧмјас вӧчӧны јӧзлы зев-уна-ԉок. Мукӧԁ-ԁырјі ԍемјаыԍ віԍӧм-помыԍ кулӧ меԁ-јон уҗалыԍыс, ԍемјаӧс верԁыԍыс. Віԍыԍӧн лоӧ лун і вој нокԍыны, ԁӧԅӧрітны сіјӧс. Віԍыԍ јона маԋітӧ гортсаӧс быԁ-уҗыԍ. Зев-ԋін ԍӧкыԁ вӧԃітчыны куԅа-віԍыԍкӧԁ.
| |
| Віԍӧмјас ем зев-уна-пӧлӧс. Мукӧԁыс на-піыԍ вермӧны вуҗны ӧԏіԍаԋ мӧԁлы, јона-паԍкӧԁчыны јӧз-піӧ. Мукӧԁ-віԍӧмыс віԍӧԁӧ сӧмын ӧтка-мортӧс, ԋекоԁлы оз вуҗ. Сіјӧ — вуҗтӧм віԍӧмјас. Вуҗана-віԍӧмјасыԍ колӧ јона віԁчыԍны. Сещӧмјасыс: чакотка, коԉера, біавіԍӧм, ԉоквіԍӧм ԁа уна-на мукӧԁ. Јӧз зев јона полӧны біавіԍӧмыԍ: сіјӧ ԁруг-јона-боԍто, топӧԁӧ морттӧ чорыԁа ԁа, буракӧ, сіјӧн. Еԍкӧ, біа-віԍӧмыс мукӧԁ-віԍӧмыԍ ещаҗык-на шогјастӧ вајӧ. Сіјӧ кыптылас регыԃік-кежлӧ, віԍӧԁыштас јӧзтӧ, сеԍԍа ԁыр-кежлӧ бӧр быралас. Мӧԁ-пӧлӧс-вуҗана-віԍӧм — чакотка — віԍмӧԁӧ морттӧ ԋӧжјӧԋікӧн: оз і тӧԁлы кыԇі сіјӧ віԍмас. Омӧԉтчыны, коԍмыны понԁас, сеԍԍа, оз-кӧ бурԁӧԁчы, кулӧ. 1910-ԁ-воын Роԍԍіјаын вывті јона паԍкавліс коԉера ԁа сіјӧ вӧлі кулӧма секі сыыԍ сӧмын 150-ԍурс-морт-а, чакоткаыԁ быԁ-во нуӧ 500-ԍурс-мортӧс.
| |
| Унаӧн шулӧны, віԍӧмјас-јылыԍ-пӧ — кытыԍ најӧ лоӧны ԁа кыԇі наыԍ бурԁӧԁчыны — колӧ тӧԁны сӧмын ԁокторјаслы. Сіјӧ абу сіԇ. Быԁ-гӧгӧрвоана-мортлы колӧ тӧԁны кыԇі віԇны асԍыс ԇоԋвіԇалунсӧ, кыԇі віԁчыԍны ԁа бурԁӧԁчыны віԍӧмјасыԍ. Сіԇкӧ, колӧ тӧԁны, кытыԍ ԁа мыј-понԁа віԍӧмјасыс лоӧны. Тајӧ-ԋігаын мі ԍорԋітыштамӧ сӧмын чакотка-јылыԍ.
| |
| | |
| [Ԇоԋвіԇа-мортлӧн тыјасыс.]
| |
| | |
| Чакотка вывті-јона-жугӧԁӧ морттӧ Меԁ-јона тыјас пазӧԁалӧ. А тыыс мортыԁлы зев-колан-тор: најӧн сіјӧ лолалӧ. Лолалӧмыԍ-кӧ сіјӧ
| |
| ԁугԁас, ештас і олӧмыс: мортыԁ кулӧ. Сынӧԁтӧг овны мортыԁ оз вермы.
| |
| Мортлӧн кык ты: ӧтар мӧԁар морӧсас. Најӧ быԏԏӧкӧ зев-посԋіԃік гаԃјас. Тыјасӧ сынӧԁыс воӧ ортсыԍаԋ. Меԁ-војԁӧр пырӧ сіјӧ
| |
| | |
| [Тарган ԁа сынӧԁ-ветлӧԁлан-тујјас тыын.]
| |
| | |
| нырӧ, сеԍаԋ сеԍԍа веԍкалӧ ловгоршӧ ԁа тарганӧԁ (тарганыс кык-вожа) мунӧ тыјасӧ, став гаԃԃас. Гаԃԃас-гӧгӧрыс зев-уна вір-ветлӧԁлан-тујјас (сӧнјас). Вірыс тані боԍтӧ сынӧԁыԍ вір-јајлы колантор (кіслороԁ) ԁа разӧԁӧ сіјӧс туша-куԅта. Мӧԁарӧ, туша-куԅтаыԍ-чукӧртӧм вір-јајлы-ковтӧм-тор (угԉекіслыј газ), вір тыјас-пыр ԁа ловгоршӧԁ бӧр мӧԁӧԁӧ ортсӧ.
| |
| Ӧні, кытыԍ, мыј-понԁа лоӧны вуҗана-віԍӧмјасыс?Велӧԁчӧм-јӧз та-вылын важӧн-ԋін уҗалӧны, корԍӧны віԍмӧԁыԍјассӧ. Најӧ тӧԁмалӧм-ԍерԏі
| |
| | |
| [Мікроскоп ԁа чакотка-гагјас.]
| |
| | |
| вуҗана-віԍӧмјас лоӧны зев-посԋіԃік ловјаловјасыԍ. Сещӧм најӧ посԋіԁӧԍ, прӧстӧј-ԍінмӧн он і аԁԇы. Поԅӧ сӧмын віԁлавны аслыс-ԍама-пріборӧн гырԍӧԁана-ԍԏеклӧјас-пыр, шуԍӧ мікроскопӧн.
| |
| Мі ставным тӧԁам, мыј јај-тор шоныԁ-інын сіԍмӧ. Сіјӧ сіԍ-јај-торнас-кӧ мі мавтыштам ԍԏеклӧ ԁа віԇӧԁлам мікроскоп-пыр, аԁԇам: ԍԏеклӧ-вылас зев уна уна-пӧлӧс ловја-гагјас гыӧны: гӧгрӧсјас, куԅмӧсјас ԁа мукӧԁ-пӧлӧс.
| |
| ԁырҗык-кӧ јајыԁ олас шоныԁінын, кутас паԍкавны, кіԍԍыны, сеԍԍа ԋӧжјӧԋікӧн ԇікӧԇ бырӧ: мікроскоп-пыр-тыԁалан-посԋіԃік-гагјасыԁ җыбасны-ԍојасны сіјӧс. Сещӧм-посԋіԃік-гагјасыԍ шуԍӧны мікробӧн, ԉібӧ бакԏеріјаӧн. Налы сіԇ-жӧ, кыԇі і быԁ ловјаловлы, колӧ ԍојны-јуны ԁа шоныԁін; сіԇ-жӧ быԁмӧны, рӧԁмӧны. Котырмӧны најӧ вывті ӧԁјӧ. Коԉера-гаг (мікроб) ԁаскык-часӧн вермӧ ԍетны ԋеԉамын-міԉԉіарԁ-пі. Најӧ чужӧмӧн-щӧщ леԇӧны чорыԁ јаԁ, коԁі і щыкӧԁӧ морттӧ: војԁӧр омӧԉтчӧԁӧ, сеԍԍа, он-кӧ ві најӧс, аԍныс тенӧ віасны. Бакԏеріјајас емӧԍ быԁлаын: ваын і муын, сынӧԁын-і, керкајасын і паԍкӧмын, ԍојан-јуанын-і. Мукӧԁыс на-піыԍ ԋекущӧм ԉок оз вӧчны мортлы, а мукӧԁыс віԍмӧԁӧны сіјӧс.
| |
| 1882-ԁ-воын велӧԁчӧм-морт ԋемеч Роберт Кох аԁԇіс чакоткаӧн-віԍмӧԁыԍӧс. Сіјӧ вӧлӧм зев ічӧԏік, нач веԍкыԁ-беԃ-коԃ гаг.
| |
| Роберт Кох.
| |
| Чакотка-гаг зев полӧ југыԁыԍ: гожԍа-шонԁі-воԇын сіјӧ кулӧ кыԅ — комын часӧн. Пемыԁ-нын& ԁа васӧԁінын вермӧ овны во-мӧԁ. Ԁыр најӧ олӧны ԍӧвԅӧм-шыжын (кашеԉын). Чакоткаӧн-віԍыԍлыԍ-кӧ шыжсӧ віԇны ваын, сіјӧ шыжас чакотка-гагјасыс вермӧны овны ԇоԋ во. Віны најӧс поԅӧ сӧмын јона-васӧ-пуӧмӧн (віт-мінутыԍ регыԁӧн оз кувны).
| |
| Чакоткаӧн, јӧз-кынԇі, віԍӧны і кывтӧм-пемӧсјас, меԁ-щӧкыԁа мӧсјас ԁа курӧгјас. Шочҗыка — вӧвјас, порԍјас, понјас, ыжјас-межјас, каԋјас ԁа мукӧԁ.
| |
| Мӧсјаслӧн унаыԍ віԍлывлӧ вӧраыс, пыкталӧ. Ԍојан-кӧ сещӧм-мӧслыԍ јӧвсӧ ԉібӧ јајсӧ, верман віԍмыны чакоткаӧн.
| |
| Чакотка-гаг кытчӧ овмӧԁчас, сеті і віԍмӧԁас. Віԍлӧны тыјас, горш-пыщкӧс, гырк-пыщкӧс, ԋерӧԁјас, лыјас, кучік, вӧрк ԁа мукӧԁлаті.
| |
| Чакотка јӧз-костын вывті-ӧԁјӧ-паԍкӧԁчӧ, регыԁӧн кӧлаԍӧ мӧԁа-мӧԁԍаԋ.
| |
| Кыԇі чакотка пазӧԁӧ тыјас?
| |
| Тыјасӧ-веԍкалӧм-чакотка-гаглы шоныԁ, ԍојан-јуан тырмымӧн, овны лӧԍыԁ. Јона-ӧԁјӧ сіјӧ сені рӧԁмӧ. Меԁ-војԁӧр гаг-овмӧԁчанінын лоӧ ічӧԏік, броса-шыԁӧс-ыжԁа-кымын, руԁоват-рӧма чорыԁ јӧнгыԉ. Мікроскоп-пыр-кӧ віԇӧԁлам тајӧ-јӧнгыԉсӧ, аԁԇам: пыщкас чакотка-гаг пукалӧ, быԏԏӧ кај-пі позјас.
| |
| Позјас-гӧгӧр гагјас-понԁа тыјас кеԉԁӧԁӧмаӧԍ-ԋін-а, морт ԋінӧм-на оз тӧԁ віԍмӧм-јывԍыс. Гагјасӧн-леԇӧм-јаԁ ԋӧжјӧԋікӧн паԍкӧԁчӧ воԇӧ: вір разӧԁӧ сіјӧс туша-куԅаыс. Мортлӧн выныс кутас бырны, ӧԁјӧ муԇны уҗалігӧн. Кутас омӧԉтчыны, кеԉԁӧԁны чужӧм-вылас ԁа щӧкыԁа кызны. Морт нораԍӧ вермытӧм-вылӧ, но оз-на чајт прамеја-віԍмӧм.
| |
| Јӧнгыԉјас тыјасын пыр ӧтарӧ соԁӧны, гырԍаммӧны, ӧтлааԍӧны мӧԁа-мӧԁыскӧԁ. Гагјас јаԁ леԇӧны унҗык, јонҗыка щыкӧԁӧны мортлыԍ вірсӧ. Віԍыԍлӧн ԍінјасыс-ԋін вӧјӧны, оз ԍојԍы ԋі јуԍы сылӧн. Кызӧм јешщӧ-јона щӧкмаммӧ, ԉокыԍ петӧ шыж.
| |
| [Чакоткаа-тыын ԋебԅӧм-јӧнгыԉјас.]
| |
| | |
| Нӧшта олыштан, чорыԁ-јӧнгыԉјаԍ тыјасын ԋебԅӧны, быԏԏӧ рыԍмӧны. Шыж петӧ сук,
| |
| рыԍ-коԃ-торпырігјасӧн. Таԇі ԋӧжјӧԋікӧн пазалӧны віԍыԍлӧн тыјасыс.
| |
| Чакотка-гагјас ԋӧжјӧԋікӧн пазӧԁӧны щӧщ вір-ветлан-тујјассӧ, вір-сӧнјас тыјасыԍ. Мукӧԁ-ԁырјі каԅавлан шыжыԍ гырԁ, ԉібӧ ԁажӧ вір-сӧнјас. Секі-ԋін, інӧ, віԍӧмыԁ јона мунӧ, гырԁыԁ вермас щӧщ горшӧԁ петны, ӧтпырјӧ зев уна. Віԍыԍ вӧԉіԍԏі повԅас ԁа котӧртас ԁоктор-ԁінӧ.
| |
| Чакоткаӧн-віԍыԍ зев ԋар, быԁ ԋінӧмыԍ скӧрмӧ, пыр ԍінваыс ԁоршаԍӧ.
| |
| Ԁырӧн тыјас-пыщса-посԋі-јӧнгыԉјас быԁмӧны гырыԍ комокјасӧ, шӧркоԃԃем-картупеԉ-коԃӧԍ лоӧны. На-піын рыԍ-коԃ сіԍмӧм-ты-
| |
| [Чакоткаӧн-віԍыԍ.]
| |
| -торјас. Најӧ петӧны ортсӧ шыжӧн. Гырыԍ-јӧнгыԉјас-местаӧ тыын коԉӧны тыртӧм-інјас — ԁојјас (јазвочкі) Віԍыԍӧс біалӧ, кынтӧ. Војјасын зев јона пӧԍалӧ. Морӧсыс ԁа бокјасыс віԍӧны, ԍӧлӧмыс четчӧ, зев-јона тіпкӧ. Вој і лун віԍыԍ кызӧмыԍ оз ԁугԁыв. Сеԍԍа кутаԍ сіјӧс пӧԁтыны, лолавныс быԏԏӧ сынӧԁыс оз тырмы. Еԍкӧ, сынӧԁыс ем, тырмымӧн, ԁа аслас-тыјасыс омӧԉа-ԋін уҗалӧны: бырны-ԋін кутӧмаӧԍ.
| |
| Віԍыԍ зев-јона омӧԉтчӧ, сӧмын лыыс ԁа кучікыс коԉӧны. Ебӧсыс ԇікӧԇ бырӧ — морттӧ воԁтӧԁӧ воԉпаԍӧ. Тащӧм-віԍысӧс бурԁӧԁны он-ԋін вермы.
| |
| Віԍыԍлӧн тыјасԍаԋыс віԍӧмыс вермас кајны горшас: шыж-петігас чакотка-гагјас вермасны кутчіԍны горш-пыщкӧс кучікӧ. Секі сені јӧнгыԉјас-жӧ лоӧны. Горш-пыщкӧстӧ понԁас гіԉӧԁны, ԁојмыштны ԋылалігӧн. Ты-пыщса јӧнгыԉјас-моз-жӧ паԍкаласны, быԁмасны, сеԍԍа лоӧны ԁојјас. Гӧлӧс мортлӧн вошӧ, ԋылалігӧн горшыԁ зев јона ԁојмӧ. Тајӧ-віԍӧмсӧ шуӧны горш-віԍӧԁан (горловаја) чакоткаӧн.
| |
| Чакотка-гагјас вермаԍны веԍкавны гырк-пыщкӧ, шыж-ԋылыштӧмӧн ԉібӧ ԍојан-јуанӧн. Сені сіԇ-жӧ јӧнгыԉјас ԁа ԁојјас лоасны. Морт понԁас нораԍны кынӧм-віԍӧм-вылӧ.
| |
| Чакотка-гаг віԍмӧԁӧ і кучіктӧ. Сетчӧ пырӧ сіјӧ гыжјыштӧм-тујӧԁ ԉібӧ ԁојӧԁ. Вермас локны віԍанінԍаԋ вірӧн. Унҗыкыԍ чакоткаӧн
| |
| віԍмылӧны чужӧм-кучік ԁа ныр-гӧгӧрті. Мукӧԁ-ԁырјіыс віԍӧмыс чужӧм-паԍта паԍкалӧ, летчӧ гоԉаӧԇ. Віԍӧԁӧ куԅа, оз ԁругӧн боԍт.
| |
| Віԍлывлӧны і лыјас. Сетчӧ чакотка-гаг унҗыкыԍсӧ веԍкалӧ віԍанінԍаԋ вірӧн. Овлывлӧ, матігӧгӧрса-лыјасӧ гагјас аԍныс вуҗӧны: тыјасԍаԋ вермӧны кысԍыны орԁлыӧԇ ԉібӧ ԍурсалыӧԇ. Лы-пыщкыс кутас сіԍмыны, чукӧрмас сетчӧ ор. Сіјӧ понԁас піԍкӧԁчыны ортсӧ, воԍтас аслыс туј ԁај понԁас сеті віјавны. Овлывлӧ, оркӧԁ лы-торјас щӧщ петӧны. Ԁырӧн чакоткаыԁ вермас лыјастӧ јона пазӧԁны. Унаыԍ ԍурсалытӧ пазӧԁас ԁај кусіԋтас сіјӧс, гӧрбыԉтас морттӧ. Ԉаԃвеј ԁа піԇӧс-лыјасӧ-кӧ гагјыԁ веԍкалас, мортыԁлы нем-чӧжыс лоӧ чотны.
| |
| Чакотка-гагыԁ зев-ԋін јона чеԉаԃӧс ӧбӧԃітӧ, мунӧ сіјӧ на-вывті зӧлӧтукаӧн. Чеԉаԃлы щӧкаувјасас леԇалас ԋерӧԁјас. Мукӧԁ-ԁырјіыс гоԉа-паԍта быԏԏӧ ӧрӧшкі кіԍтӧма. Овлывлӧ, ԋерӧԁјас коԉк гырԍаӧԍ. Ԋерӧԁјаԍын војԁӧр
| |
| | |
| [Чакотка-помыԍ гӧрбыԉтчӧм-морт.]
| |
| | |
| лоӧны јӧнгыԉјас, сеԍԍа, кор пыщкӧсыс ԋебԅас, воԍԍас ԁа ор кутас сетыԍ віјавны. Зӧлӧтукаа-чеԉаԃлӧн орӧԍԍӧны ԍінјасыс, віјалӧны пеԉјасыс. Тушаас ԁа јурас унаыԍ кіԍтлывлӧ, лӧмӧԍԍӧны. Сетыԍ сӧԇӧ ва.
| |
| | |
| [Зӧлӧтукаа-чеԉаԃ.]
| |
| | |
| Енӧ вунӧԁӧј, зӧлӧтукаыԁ сіјӧ-жӧ чакотка, колӧ зіԉны бурԁӧԁны кагатӧ.
| |
| | |
| III
| |
| | |
| Мыј-вӧсна јӧз віԍӧны чакоткаӧн?
| |
| Ӧԏікӧ, віԍӧԁӧ сіјӧс чакотка-гаг; мӧԁкӧ, мортӧс вермӧ аслас-жӧ омӧԉік, слаб-луныс.
| |
| Мыј-вӧсна-жӧ морт омӧԉтчӧ, слабмӧ?
| |
| 1. Морт омӧԉтчӧ пӧтмӧн-ԍојтӧм-јутӧмыԍ ԁа ԉок,-нуртӧм-ԍојан-јуаныԍ. Секі сіјӧ вір-јајлы оз ло тырмымӧн коланторјыс, ԋінӧмӧн лоӧ кутны ԇоԋвіԇалунсӧ. Щыгјалігӧн ԁа омӧԉ-ԍојан-ԍојігӧн вір-јај оз вермы воԇсаԍны віԍӧԁан гагјаскӧԁ.
| |
| 2. Ԇескыԁінын ԁа ԋајта-олігӧн сіԇ-жӧ јӧз омӧԉтчӧны. Мортлы пыр колӧ сӧстӧм сынӧԁ.
| |
| | |
| [Чакоткаа-чеԉаԃ.]
| |
| | |
| Быԁ-пеԉӧс-кӧ керкааԁ јӧзӧн тырӧма, ԃерт-ԋін сені сынӧԁыс абу сӧстӧм. Нӧшта-ԋін омӧԉ, пемыԁ-кӧ оланіныԁ, ватлалӧ. Пемыԁ-іныԁ-ԁа, ватлаланіныԁ-ԁа, ԋајтыԁ-ԁа, — вывті бур чакотка-гаглы. Сещӧм-інын-олігӧн ԇоԋвіԇалунтӧ он-ԋін вермы кутны. Сещӧм-інын-олыԍјас кеԉԁӧԁӧмаӧԍ, віжӧԁӧмаӧԍ — вір-пас чужӧм-вылас абу. Меԁԍа-ԋін омӧԉ тащӧм-оланіныԁ чеԉаԃлы: ічӧтыԍаԋыс најӧс вермас чакоткаыԁ.
| |
| 3. Јона ԋещыштӧны мортлыԍ јонлунсӧ ԍӧкыԁ уҗјас. Чоботарјас, вурԍыԍјас-ԁа пӧшԏі ставныс чакоткааӧԍ. Најӧ уҗалӧны пыр пуксӧн, копыртчӧмӧн. Сы-вӧсна морӧсыс налӧн пыр кусіԋтчӧма, топӧԁӧма. Вӧԉаыԍ ԋі пыԁыҗыка-лолавны најӧ оз вермыны. Сы-вӧсна тыјасын сынӧԁыс омӧԉа вежлаԍӧ, вір оз ԉучкі ветлы. Морт омӧԉтчӧ.
| |
| Меԁԍа-јона омӧԉтчӧԁӧ јӧзтӧ буса ԁа ԉок-ԁука-сынӧԁ (газ)-лолалӧмыԍ: із-шом-перјан-інын, ԏіпографіјајасын, коԁ-ԍурӧ пабрік-завоԁјасын.
| |
| 4. Табак ԁа коԁԇӧԁан-јуанјас сіԇ-жӧ омӧԉтчӧԁӧны морттӧ. Табак-щыныс ловгоршӧԁ пырӧ тыјасӧ, ԁырӧн повоԁнеја омӧԉтчӧԁӧ најӧс. Јуыԍ-мортлӧн гырк-пыщкӧсыс омӧԉа уҗалӧ. Сіјӧ ԇоԋвіԇа-морт-моз оз вермы ԍојны-јуны, — сы-вӧсна бара-жӧ омӧԉтчӧ. Слабіԋік јӧзыԁлӧн кызыслӧн слабіԋікӧԍ чеԉаԃыс лоӧны, пыр зыԋгӧны. Оз вермыны најӧ венԍыны віԍӧмјаскӧԁ, пыр віԍӧны.
| |
| 5. Ԉоквіԍӧмӧн-віԍӧм-бӧрын, кынтӧм-бӧрын, пӧрӧсјас-бӧрын мортлӧн выныс сіԇ-жӧ бырӧ.
| |
| 6. Војнајасыԁ сеԍԍа јӧзыԁлыԍ вынтӧ јона кыскӧны. Уна-міԉԉонјасӧн-ӧԁ салԁатјасыԁ олісны ва ԁа ԋајт-окопјасын, јона щыгјалісны. Мынԁа вір кіԍԍіс ранајасыԍ. Пԉенын кымын морт песԍіс, ԏурмајасын, баракјаԍын-ԁа.
| |
| | |
| IV
| |
| | |
| Кыԇі веԍкалӧ мортлы чакотка-гаг?
| |
| Меԁ-јона чакотка-гагјастӧ паԍкӧԁӧны аԍныс-жӧ јӧзыс. Чакоткаа-морт-пыщкын чакотка-гагјыс міԉԉіарԁјасӧн. Најӧ петӧны ортсӧ шыжӧн. Сы-вӧсна јона колӧ віԁчыԍны чакоткаӧн-віԍыԍ шыжыԍ. Віԍыԍ быԁлун ԍӧлалӧ шыжӧн міԉԉіарԁ гаг. Шыжыс коԍмас ԁај пӧрӧ бусӧ, кајӧ вывлаԋ, сынӧԁӧ. Сіјӧ-сынӧԁӧн сеԍԍа мі лолалам, гагјассӧ кватлалам тыаным — віԍмам. Мыј сіјӧ збыԉыԍ сіԇі, петкӧԁлӧ со-кущӧм віԍт:
| |
| Ӧԏі-велӧԁчӧм-морт мавтӧма чакоткаа-морт-шыжӧн җоҗԁӧра. Коԍтӧма сіјӧс. Сеԍԍа кос-корӧԍӧн щӧктӧма пыркӧԁны сіјӧс, лептыны бус кроԉікјас-олан-інын. Мыј-жӧ лоӧма? — Ԋеԉамын кӧкјамыс кроԉікыԍ ԋеԉамын ԍіԅімыс віԍмӧмаӧԍ чакоткаӧн.
| |
| Чакоткаӧн-віԍыԍ-јӧз зев уна. Најӧ ԍӧлалӧны кытчӧ-ԍурӧ: җоҗӧ, муӧ, ԍтенӧ. Ԋекущӧм ԁоз шыжыслы оз лӧԍӧԁны. Шыжыс коԍмӧ ԁа бусӧн кајӧ вылӧ, разалӧ ԇоԋвіԇајас-пӧвсын. Чеԉаԃ кыскаԍӧны җоҗын, кӧлалӧны быԁԍама
| |
| ԋајтсӧ, щӧщ і шыжтӧ. Ԋајт-чуԋјассӧ сеԍԍа вомас ԍујӧны — віԍмӧны. Ӧтлаын-олігӧн чакоткаа-морткӧԁ віԍӧмтӧ зев ӧԁјӧ верман кӧлавны: сылӧн ԍорԋітігӧн ԁуԉԉыс вермас вомаԁ резыштны, сіԇ-жӧ ԋесјігӧн, лолалігӧн вермас вуҗны. Вуҗӧны ӧтлаыԍ, ӧԏі-таԍті-паԋӧн ԍоігӧн, окаԍігӧн, чігарка-помјасӧн, кіаԍігӧн (віԍыԍ зев щӧкыԁа асԍыс вомсӧ чышкалӧ кінас). Верман віԍмыны пуԅӧԁлытӧм-јӧв ԉібӧ јона-путӧм-јај ԍојігӧн, веԍкаласны-кӧ најӧ віԍыԍ-мӧслӧн. Сеԍԍа гутјас јона разӧԁӧны віԍӧмтӧ. Најӧ-ӧԁ со быԁлаын лебалӧны. Гӧграласны віԍыԍ-морт-гӧгӧрыԁ, кватлаласны віԍӧԁан-гагјастӧ, сеԍԍа пукԍасны ԍојан-јуан-вылӧ — гагјассӧ сетчӧ і коԉасны.
| |
| | |
| V
| |
| | |
| Чакотка оз став віԍыԍсӧ ӧтмоза віԍӧԁ. Мукӧԁ-чакоткаа-мортыс немыс оз тӧԁлы асԍыс віԍӧмсӧ. Сӧмын ԁокторјас, морт-кулӧм-бӧрас-ԋін, пыщкӧссӧ віԁлалігӧн аԁԇӧны тыԍыс чакотка поз. Мукӧԁсӧ чакоткаыԁ регыԃік, кокԋіԃіка віԍӧԁыштӧ, бурԁӧ сеԍԍа. Мукӧԁсӧ кымынкӧ вежонӧн ԉібӧ тӧлыԍӧн ԋінӧмӧ воштас. Тащӧм-ӧԁјӧ-нуыԍ-віԍӧмсӧ рочӧн шуӧны „скороԏечнеј чакоткаӧн“. Овлывлӧ, чакоткаыԁ віԍӧԁас ԁас-војасӧн, ԁырҗык-ԁа.
| |
| Мыјла чакотка оз ӧтмоза быԁӧнӧс віԍӧԁ?
| |
| Важӧн шулывлӧмаӧԍ, чакоткаыԁ-пӧ нуӧԁӧ гагјас-ԍерԏі: јон аԉі омӧԉ-гаг веԍкалӧ мортлы.
| |
| Сіјӧ абу сіԇі. Јона ԁа омӧԉа-віԍӧԁӧмыс абу гаг-сајын, а морт ԇоԋвіԇалун-сајас: ԇоԋвіԇалуныԁ јона паныԁалӧ віԍӧмтӧ. Ԇоԋвіԇа-мортыԁ ԉібӧ оз тӧԁлы віԍӧмсӧ, ԉібӧ віԍыштас регыԃік. Омӧԉік, слабіԋік-јӧзлы ԍӧкыԁ: віԍӧмыԁ најӧс регыԁӧн вермӧ.
| |
| Морт ас-тӧԁтӧгыс паныԁалӧ віԍӧмӧс уна-ногӧн. Віԍӧԁан-гагјас оз вермыны пырны тыјасӧ ԁругӧн. Војԁӧр ковмас налы мунны нырӧԁ ԁа ловгоршӧԁ. Налӧн кучікыс пыщкӧслаԁорԍаԋыс ԋіԉӧг. Сені быԁмӧны јурԍі-коԃ гӧнјас. Најӧ пӧліԋтчӧмаӧԍ ортсылаԋ. Мыјӧн гагјасыԁ веԍкаласны ловгоршӧ, јурԍі-коԃјасыԁ мӧԁӧԁӧны најӧс бӧр ортсӧ, горшлаԋ. Сетыԍ сеԍԍа ԍӧвԅыԍӧны шыжӧн.
| |
| Гырк-пыщкӧсӧ пырны гагјаслы бара-жӧ абу кокԋі. Ԍувјӧ-веԍкавтӧԇ колӧ налы мунны рушку-пыр. А рушку-пыщкӧс-кучікыԍ ԁугԁывтӧг сӧԇӧ шома-ва — віӧ гагјассӧ.
| |
| Ԇоԋвіԇа-кучік-пыр чакотка-гаг јајӧ оз-жӧ вермы пырны. Сіјӧ пырӧ сӧмын кущӧмкӧ ԁојӧԁ ԉібӧ гыжна-тујјасӧԁ.
| |
| Віԍӧԁан-гагјаскӧԁ јона воԇсаԍӧ вір.
| |
| | |
| VІ
| |
| | |
| Кыԇі віԁчыԍны чакоткаыԍ?
| |
| Кытчӧ-ԍурӧ ԋекоԁлы оз ков шыж ԍӧлавны. Мі-ӧԁ унаыԍ аԍным ог тӧԁӧ віԍам аԉі огӧ чакоткаӧн. Колӧ быԁ-керкаӧ лӧԍӧԁны ԍӧлавны
| |
| ԁоз, ва тырӧн, меԁ шыж оз коԍмы. Ветліг-мунігӧн вӧԃітны ԅептын ічӧԏік вевта-банка ԁа сетчӧ ԍӧлавны. Чукӧртӧм-шыжтӧ оз ков кіԍтавны кытчӧ-ԍурӧ, колӧ сіјӧс сотны пачын. Ԁозсӧ весавны пӧјімӧн, мыԍкавны пуан-ваӧн. Віԍыԍлы колӧ лӧԍӧԁны торја-воԉпаԍ, таԍті-паԋ, кічышкӧԁ, паԍкӧм. Сылыԍ паԍкӧмсӧ колӧ мыԍкыны торјӧн мукӧԁыԍ, јона пуны. Керкатӧ колӧ віԇны сӧстӧма, пеԉка. Быԁ-лун пызан-лабічтӧ ԁа ӧшіԋ-вывјастӧ колӧ чышкавны лапыԁ-веԏӧкӧн, җоҗтӧ — ва-корӧԍӧн, меԁ бус оз кај. Гутӧԍ-во-кӧ, наыԍ колӧ јона віԁчыԍны, бырӧԁны најӧс. Гутјасыԁ-ӧԁ зев јона новлӧԁлӧны віԍӧмтӧ.
| |
| Чеԉаԃтӧ колӧ бурҗыка віԇны-ԁӧԅӧрітны, унҗыкыԍ мыԍԍӧԁны, меԁԍа-ԋін кіјассӧ. Оз ков леԇны најӧс кыскаԍны ԋајт-җоҗӧԁ. Верԁны колӧ пуԅӧԁлӧм јӧлӧн.
| |
| Кыԇі бурԁӧԁчыны віԍӧмыԍ?
| |
| Сӧстӧм сынӧԁ — меԁ-бур-ԉекарство чакоткаыԍ. Оз ков повны кӧԇыԁыԍ, колӧ быԁ-лун ывлавылын ветлӧԁлыштны. Керкатӧ быԁ-лун-жӧ колӧ тӧлӧԁны, воԍтывны ӧԇӧс ԉібӧ ӧшіԋ, меԁ пырас сӧстӧм-сынӧԁ. Сеԍԍа шонԁі зев бур віԍыԍ-мортлы. Гожӧмын быԁ-лун колӧ кујлыштны шонԁі-воԇын.
| |
| Чакоткаа-мортлы колӧ овны југыԁ-кыпыԁ-керкаын. Ӧшіԋјасыс меԁ вӧліны лунвылӧ-банаӧԍ, ԁа оз ков најӧс ԋінӧмӧн тупкавны: југыԁінын гагјас ӧԁјӧҗык кулӧны.
| |
| Ԍојны-јуны колӧ бура, пӧтӧса-ԍојан: јӧв, јај, коԉк. Јај-кӧ абу, колӧ пуны аԋкыщ. Јӧлыԍ-кӧ уман, колӧ вежны рыԍӧн, нӧкјӧн, выјӧн. Быԁ-ԍојан колӧ щӧкыԁҗыка вежлавны. Верԁны віԍыԍӧс ічӧԏікаӧн ԁа унҗыкыԍ, меԁ сіјӧс оз восӧԁ. Быԁ-лун колӧ весавны піԋсӧ мел ԉібӧ кыԇ-пу-шом пыԅӧн. Быԁ ԍојӧм-бӧрын вомсӧ пожјавны ԁебыԁ-ваӧн. Оз ков леԇны овмӧԁчыны гагјаслы вомын. Коԁԇӧԁан-јуан віԍыԍлы ԋекущӧма оз ков ԍетны: сіјӧ сылы сӧмын јаԁ.
| |
| | |
| VII
| |
| | |
| Кущӧм јӧзӧс меԁ-јона віԍӧԁӧ чакоткаӧн?
| |
| Меԁ-јона чакоткаӧн віԍӧны ԁа кулӧны гӧԉ-уҗалыԍ-јӧз. Озыр-піыԍ чакоткаӧн-кулыԍ еща. Паріжын (Франтсіјаын стоԉітса) быԁ ԁас-ԍурс-мортыԍ быԁ-во чакоткаыԍ кулӧ со кыԇі: озыр-јӧз-піыԍ ԁас, гӧԉ-уҗалыԍ-јӧз-піыԍ ветымын-ԋоԉ морт. Гӧԉ-уҗалыԍлы шојтчӧг прамеја оз ԍурлы. Уҗалӧ сіјӧ асја-пемыԁԍаԋ рытја-пемыԁӧԇ. Ԍојӧ-јуӧ омӧԉа. Сеԍԍа уҗалыԍјасыԁ ӧԏі-вежӧсын олӧны морт ԍіԅім-кӧкјамысӧн. Најӧ велӧԁчытӧмӧԍ, оз тӧԁны, мыј віԍыԍ-шыжын емӧԍ гагјас, оз віԁчыԍны сыыԍ ԁа і віԍыԍыс ачыс оз віԁчыԍ: ԍӧлалӧ кытчӧ-ԍурӧ. Тӧԁтӧмысла ԁа ештытӧмысла оланінсӧ ԁурка, ԋајта віԇӧны. Ԋајԋ-җоҗӧԁыс чеԉаԃјасыс кыскаԍӧны. Ставныс ԍојӧны ӧԏі-таԍтіыԍ,
| |
| уԅлӧны ӧԏі-воԉпаԍын віԍыԍкӧԁ ԁа сіԇ воԇӧ. Венԍыны віԍӧмӧн гӧԉ-уҗалыԍ-јӧзлы зев ԍӧкыԁ.
| |
| Важӧн ԁокторјас сӧмын вӧлі бурԁӧԁӧны віԍыԍӧс, а ӧні, бурԁӧԁӧм-кынԇіыс, велӧԁӧны, кыԇі віԍӧмјасԍыс віԁчыԍны.
| |
| Креԍԏаԋінӧс сіԇ-жӧ топӧԁӧ чакотка. Сылӧн вывті-ԍӧкыԁ-уҗ. Гожӧмын уҗалӧ кыԅ-часӧԇ суткјнас, лун-ԋі-вој шојтчӧг оз аԁԇыв. Сіјӧс кор шонԁі знӧітӧ лунтыр, кор кӧԇыԁ-тӧв пӧԉтӧ, вывԍаԋ зер швучкӧ. Буса-уҗ налӧн зев-жӧ уна. Вартігӧн, тӧлӧԁчігӧн, куԃеԉ-вӧчігӧн ныр-вом тырӧ бусӧн. Ԍојан налӧн омӧԉ, ԁај кущӧм-ԍурӧ. Унаыԍ уҗ-вылын куш-ԋаԋ ԁа ваӧн пӧткӧԁчӧны.
| |
| Керкаын креԍԏаԋінлӧн сӧстӧм-сынӧԁ сӧмын гожӧмын. Тӧлын сіјӧ ԋекыт оз убеԉіт воԍтыны: керкаыԍ шоныԁӧс оз леԇ! Ӧԏілаын керкаын олӧны унаӧн. Сені-жӧ коԍтӧны ԋамӧԁјассӧ, кага-рузумјассӧ, кукаԋ-кујассӧ. Со-кущӧм-сынӧԁӧн најӧ лолалӧны.
| |
| Керканыс зев пемыԁ: ӧшіԋјас посԋіӧԍ, нӧшта мукӧԁыслӧн тырӧмаӧԍ бусӧн.
| |
| Креԍԏаԋін јона-раԃејтӧ коԁԇӧԁана-јуан ԁа табак. Чајтӧ, на-помыԍ ԁолыԁлун шеԁас. Еԍкӧ — јаԁ. Самӧкурјасыԍ ԁа вінаыԍ ԋекущӧм-бур абу.
| |
| Віԍмасны-ӧ, ԁојмасны-ӧ креԍԏанаыԁ, ӧԁјӧҗык мунӧны „тӧԁыԍ“ ԉібӧ ,,веԍкӧԁчыԍ“-орԁӧ. Сені најӧс вежаваӧн јуктӧԁыштасны, пывԍӧԁасны, ԋімвіԇасны, уԋҗык быԁԍама-віԍӧмсӧ
| |
| ԍујасны. Ԁоктор-ԁінӧ бурԁӧԁчыны мунӧны кор-ԋін ԇікӧԇ пӧгібӧ-воасны, кор-ԋін оз поԅ бурԁӧԁныс.
| |
| Колӧ став гӧгӧрвоана-јӧзыслы ԍіктын — велӧԁыԍјаслы, агрономјаслы, комсомоԉечјаслы-ԁа — ӧтувтчыны ԁа унҗыкыԍ чукӧртчывны креԍԏанакӧԁ ԍорԋітны віԍӧмјас-јылыԍ. Колӧ велӧԁны најӧс віԇны асԍыныс ԇоԋвіԇалунсӧ.
| |
| | |
| VIII
| |
| | |
| Ӧні мі тӧԁам-ԋін, чакотка меԁ-уна нуӧ уҗалыԍ-гӧԉ-јӧзӧс. Сы-вӧсна Сӧвет-влаԍт зев-јона тӧжԁыԍӧ кокԋӧԁны, бурмӧԁны уҗалыԍ-
| |
| | |
| [Санаторіја. Віԍыԍјас кујлӧны шонԁі-воԇын.]
| |
| | |
| -јӧзлыԍ олӧмсӧ, оланінјассӧ. Віԍыԍјасӧс-бурԁӧԁны воԍталӧны санаторіјајас. Бурԁӧԁӧны сені сӧмын сӧстӧм-сынӧԁӧн ԁа бур-ԍојан-јуанӧн. Санаторіјаын віԍыԍ велалӧ кыԇі аԍсӧ гортас віԇны, меԁ віԍӧмыс мукӧԁлы оз паԍкав. Регыԁ-кӧ віԍмӧм-бӧрын віԍыԍ веԍкалас санаторіјаӧ — бурԁас ԇікӧԇ.
| |
| Санаторіјајас воԍтӧны пожӧм-вӧраа, вылі местаа, кос-інӧ. Јӧз-оланінјасԍаԋ ылӧ.
| |
| Санаторіјајас ӧні, тӧԁӧмыԍ, еща-на. Міјан, Комі-облаԍтын, сӧмын ӧԏі — Пӧԁԃеԉнејын. Быԁ-віԍыԍ, ԃерт, сетчӧ он-на веԍкав. Бурԁӧԁчыны чакоткаыԍ поԅӧ і санаторіјатӧг, гортын. Сӧмын ов ԁа ԍој-ју кыԇі ԁокторјас щӧктӧны ԁа ставсӧ пыԃԃі пукты, мыј тані віԍталӧма.
| |
| Ен вунӧԁ, чакоткаыԍ зев поԅӧ бурԁӧԁчыны. Каԅалан-кӧ віԍмӧм, ен еновтчы, регыԁҗык бурԁӧԁчы — бурԁан.
| |
Быль ли, небыль... Важын ни эта вӧлӧм. Сэк и тӧв пӧ абу вӧлӧм таланьын. Ыджыт Шонді абу и вешшывлӧм эна местаэзісь. Пыр вӧлӧма мича да гажа. Быдмӧма сэк татӧн басӧк лапья вӧр - Парма. Олӧмась вӧрас зверь-пӧткапӧлӧс. Отир эшӧ абу на вӧлӧм. Уна ли, етша ли чулалас кад - Пармаыс чужтас зонӧс. Шуасӧ сійӧ Пераӧн. Бытшӧм да кодя быдмас хозяин - и вӧрыслӧ, и муыслӧ. Керас сія аслыс ньӧв, лӧсьӧтас ёссез. Ветлӧтӧ пӧ аслас му кузя, видзӧтлӧ, медбы и пуэс быдмисӧ бура, медбы и зверь-пӧткапӧлӧс оліс бытшӧмика, медбы и чериыс уяліс сӧдз ваэзын. Ӧтпыр Пераыс лэдзчас Кӧсва дорӧ, аддзӧ: мышкыртчӧма кымӧрсянь сизим рӧма Енӧшка да юӧ васӧ. - Тэ мыля юан менам юись васӧ? - юалӧ Енӧшкаыслісь Пера. - Мун татісь. - Ме эг тӧд, что ваыс тэнат, - шуӧ Енӧшка, - а ютӧг ме ог вермы овны. Сет юны пӧттӧдз. - Сета, ежели тэ менӧ кайӧтан кымӧрас. Ме бы видзӧта, мый сэтчин керсьӧ. - Пуксьы, - шуӧ Енӧшка, - сюррезӧ вылӧ. Пера пуксяс сы сюррез вылӧ, мӧтыд и лэбтас сійӧ кымӧрас. Сувтас кымӧрас Пера, и оссяс сы одзын Енма. Кытчӧ оз видзӧт, быдлаын городдэз да городдэз - дӧс алмазісь да чар изісь керӧмась. Быдлаын биэз сотчӧны: ыджытӧсь и учӧтӧсь, гӧрдӧсь, лӧзӧсь и вежӧсь. А шӧрас сотчӧ медыджыт би, Шонді-Би. Охота лоас Пераыслӧ босьтны кӧть неыджыт би тор да лэдзчӧтны сійӧ му вылас. Локтас сія Шонді-Биыс дынӧ да кватитас бы... Сэтчӧ кыдз гымыштас, кыдз вирдыштас - и чапкач Перасӧ ылӧ-ылӧ Би дынсяняс. Пондас усьны Пераыс тартарарыӧ. Но вот кутас кинкӧ сійӧ, лэбтас и пуксьӧтас мыйӧкӧ небытӧ. Видзӧтӧ Пераыс - аддзӧ: пукалӧ сія кымӧровӧй подушкаэз вылын, золотӧй додьын, а кыскӧ сійӧ серебрянӧй вӧв. Бокас сыкӧт пукалӧ басӧкся-басӧк нывка. Синнэс сылӧн лӧз кымӧрись, рожабаннэс - асывся зарниись, юрсиыс - чистӧй золотоись, а паськӧмыс свиттялӧ, нельки синнэз янӧтӧ. - Тэ кин сэтшӧмыс? - юалӧ нывкаыслісь Пера. - Ме Зарань, Шонділӧн ныв. Быд асылӧ ме сайма одзджык Шондіысся и быд рытӧ вода сысся сёрӧнжык. Ме дозирайта, медбы Шондіыс некинӧс эз сот. А тэ мыля павкин Шонді-Биас? - юалӧ сія Пераыслісь. - Ме мӧді лэдзчӧтны сійӧ му вылас, - шуӧ Пера. - А мыйлӧ сія тэныт му вылас? - Медбы городдэз сэтшӧмӧсь жӧ гырисьӧсь да басӧкӧсь быдмисӧ, кыдз Енмаас. - А кин пондас нія городдэзын овны? - юалӧ Зарань. - Миян тэкӧт челядьным. Эд ме тэныт, тыдалӧ, гленитчи, раз тэ менӧ дорйин, - шуӧ Пераыс. - О-о, смев тэ, зонка. Смев да удав, - шуӧ Зарань, - эшӧ некин эз на лысьт кайны татчӧ, а тэ вот кайин. Эшӧ некин эз на лысьт павкӧтны Шонді-Бисӧ, а тэ павкӧтін. Дорйи бы ме кӧть кинӧс, но тэнӧ эшӧ и радейта. - Сэк лэдзчам мекӧт му вылас, - шуӧ Пера. - Ме мыччала тэныт ассим богатствоэз: керӧссэз да вӧррез, юэз да тыэз, видззез да ыббез. И иньдӧтас Зарань ассис серебрянӧй вӧвсӧ увлань, муыслань. Лэдзчасӧ нія му вылӧ, и Пера пондас мыччавны Зараньыслӧ ассис богатствоэз: вылын мыссэз-керӧссэз да гажа вӧррез, сӧстӧм юэз да басӧк тыэз, цветитан видззез да веж ыббез. Гленитчӧмась нія Зараньыслӧ, и согласитчас сія кольччыны Пераыскӧт му вылас. Сэк окалас Парма-Вӧрлӧн зоныс Шонділісь нывсӧ. Казялас этӧ кымӧрсянь Шондіыс, лӧгасяс Зараньыс вылӧ и пышшас эна местаэзісь: ась пӧ кынмӧны кӧдзытсяняс. Му вылас сэк жӧ лоӧма кӧдзыт да пемыт, пондӧмась пӧльтны ойся тӧввез, кынмӧмась юэз да тыэз, лым столаэз тыртӧмась быд пельӧсок. Лёк тӧвчик пондӧма гӧрдззыны ассис кузь бӧж, каляннэз пондӧмась уннявны-повзьӧтчыны. Сэк Пера лэбтас Зараньсӧ киэз вылас да пыртас вӧрӧ. И Парма-мамыс примитас нійӧ ласкова и дзебас аслас лапъя да небыт уввез увтӧ. Сизим год сьӧрна абу вовлӧма талань Шондіыс, сизим год сьӧрна олӧмась Пера да Зарань вӧр пытшкын. Сы коста Зарань быдтас ни Пераыслӧ сизим зонӧс - вынася-вынаэзӧ да сизим нылӧс - басӧкся-басӧккезӧ. Зоннэс пондасӧ вӧравны ни, и ныввес - гортовисявны. Ветлӧтас-ветлӧтас кытӧнкӧ Шонді и охота лоас сылӧ видзӧтны, мый ни лоис нылыскӧт. Локтас сія талань бӧр. Сэк жӧ лоас бӧра шоныт да югыт. Пышшасӧ тӧввез и каляннэз, дзебсисяс тӧвчик. Сыласӧ юэз да тыэз, пондасӧ цветитны быдмассэз. Енӧшка мышкыртчас Кӧсва весьтӧ юны. Пондас корны Шондіыс Зараньсӧ, медбы кайис сія бӧр кымӧрас, кытӧн пыр шоныт да гажа, кытӧн быдӧс тырмӧ, мый бы эз ков. Зарань оз бы кай. - Меным, - шуӧ, - татӧн бур. Сэк Шонді пондас грӧзитчыны: - Ме бӧра пышша татісь, ась ті кынматӧ. Зарань и баитӧ: - Сизим год олім - эг кынмӧ. Вӧр шонтіс. - Сэк сота быдӧннытӧ ӧтлаын вӧрыскӧт, - повзьӧтлӧ Шонді. Повзяс Зарань и шуӧ Пераыслӧ: - Только кымӧрас ме верма видзны сійӧ, медбы эз сот. Колас кайны. Каям быдӧнным. Пера и шуӧ: - Ме татӧн чужи, быдми, татчӧ и кольчча. Торйӧтасӧ сэк нія челядьнысӧ кык торйӧн - мукӧдсӧ кольны му вылӧ, мукӧдсӧ кайӧтны кымӧрӧ. Но лӧгасяс сэк Парма-вӧр: - Ме нійӧ шонті, верді, а нія пышшӧны бы. Ась мунӧ Зараньыс ӧтнас, кысянь локтіс, а челядьыс ась кольччӧны му вылӧ! И лӧсьӧтас сія говк: ӧтӧрын ыкӧстан - мӧдӧрын кылӧ. Пондас Зарань кытсавны челядьсӧ, медбы кайӧтны Енмаас: ыкӧстас ӧтӧрӧ - мӧдӧр кылӧ. Сідз нія и янсӧтчасӧ: Зарань мунас лунлань, челядьыс - ойлань. Дыр горзас, корас челядьсӧ Зарань, но нія озӧ кылӧ. Эта коста Шондіыс сыбурна пондас сотны ни, нельки ваэз косьмасӧ, муыс потласяс, быдмассэз кельдӧтасӧ. Нем керны - Зарань каяс кымӧрас ӧтнас, медбы не сетны Шондіыслӧ сотны челядьсӧ. Лишь коляс му вылас ассис серебрянӧй вӧв да золотӧй додь, медбы кӧр-нибудь кайисӧ челядьыс сы дынӧ Енмаас. Эта кадӧ Пераыс ӧктас ассис зоннэсӧ, сетас нылӧ ньӧввез да кайӧтас медвылын керӧс вылӧ мыччавны Шондісӧ. - Видзӧтӧ, - шуӧ сія нылӧ, - вон ыджытся-ыджыт би, Шонді-Би; сысянь быдӧс бурыс: шоныт и югыт, сыснь городдэз быдмӧны. Но сысянь жӧ и быдӧс умӧльыс: сія сотӧ и сія кынтӧ, сія янсӧтіс быдӧннытӧ тіянӧс и менӧ мамныткӧт. Ме пондылі сыкӧт вермасьны, но ӧтнам эг вермы. А ӧні мийӧ унаӧсь. Лэбтасӧ сэк сизимнан зоныс ньӧв и лыясӧ веськыт Шонді-Биас. Ӧтдруг ныкӧт лыяс Пера аслас медыджыт ньӧлісь. Зэгалас быдӧс Шонді-Би, чеччӧвтас сы бердісь ыджыт би тор да киссяс бичиррезӧн омӧн му кузяс. Ӧзъясӧ Пармаын сэк биэз, ыджытӧсь и учӧтӧсь, лӧзӧсь и вежӧсь. И пондасӧ быдмыны городдэз, сэтшӧмӧсь жӧ гырисьӧсь да басӧкӧсь, кыдз Енмаас. Нія городдэзын важся каддэзсянь олӧ отир - Пералӧн да Зараньлӧн челядь. Шуӧны нійӧ пермяккезӧн да зырянаӧн. Кодя отир. И шоныт, и гажа эта странаын. Вылын мыссэз-керӧссэз да гажа вӧррез, сӧстӧм юэз да басӧк тыэз, цветитан видззез да веж ыббез, а сідзжӧ городдэз да посаддэз - ыджыт богатствоэзӧн тырӧма край. Шонді бы и ӧні пышшӧ татісь (быд годӧ сы коста тӧввез овлӧны), но оз вермы, раз ыджыт тор сылӧн мусӧ шонтӧ. Сія бы и сотӧ гожумнас, но Зарань оз сет. Сія сё медодз чеччӧ асывнас и медбӧръя водӧ рытнас - дозирайтӧ, медбы некинӧс эз сот Шондіыс. Только быд гожумся асылӧ мусӧ да вӧрсӧ вевттьӧ кыз сӧстӧм лысва. Этӧ Зарань одз асывнас, кӧр эшӧ быдӧнныс узьӧны, горзӧ - гажтӧм сылӧ челядьыстӧг. Да и челядьыс сылӧн частожык баитлӧны, кыдз бы адззыны серебрянӧй вӧвсӧ золотӧй додьнас да кайны Енмаас. Одзжык эз веритлӧ, а ӧні веритӧны ни тай, что кымӧрас туйӧ кайнытӧ. Ме бы кайла жӧ сэтчин.