Пос: различия между версиями
Ӧньӧ Лав (обсуждение | вклад) (Полностью удалено содержимое страницы) |
Ӧньӧ Лав (обсуждение | вклад) Нет описания правки |
||
| Строка 1: | Строка 1: | ||
А. С. ПОСТԊІКОВ | |||
УҖАЛАН | |||
ВӦЛӦС | |||
ԀӦԄӦРІТӦМ | |||
КОМІГОСІЗԀАТ | |||
СЫКТЫВКАР | |||
1932 | |||
6327 | |||
КЫВВОԆ | |||
Вӧвлӧн, Комі облаԍтувса условіјӧын, вывті ыҗыԁ значеԋԋӧыс. Вӧв основнӧј вын ӧніја каԁ кежлӧ ԋе сӧмын віԇму овмӧсын, но меԁԍа ыҗыԁ вӧрлеԇӧмын. Оз-кӧ ло колана лыԁ вӧвјас ԁа коԉтчам-кӧ омӧԉ рӧԁа (качество-а) вӧвјасӧ, вермас јона тӧԁчыны овмӧс кыпӧԁӧмӧ, хоԅајственно-поԉіԏіческӧј могјас олӧмӧ пӧртӧмӧ, торја-ԋін вӧрлеԇӧмӧ. Колӧ шуны, бӧрја војасӧ, тыԁалӧ вӧвјастӧ пыԃԃі пуктытӧм оз сӧмын јеԃіноԉічԋікјаслӧн. Уна колхозјас чінтісны вӧв лыԁсӧ. Став вӧв лыԁыс Комі облаԍтын 1931 во I /VII лун кежлӧ вӧлі лыԃԃыԍӧ 56060 ԁуш, та піјыԍ уҗалан вӧв 43620 ԁуш. | |||
Сулалӧ могӧн 1932 воӧ вӧв лыԁ соԁтыны 57450 ԁушӧԇ. Сыпіыԍ 43770 уҗалан вӧз, тајӧ лыԁпіԍыс совхозјасын, обозјасын ԁа ԉесозаготовіԏеԉнӧј оргаԋізаціјајасын колӧ лоны 5800 уҗалан вӧв, колхозјасын 18980 вӧв. Соԁӧмыскӧԁ щӧщ колӧ нуӧԁны вӧв рӧԁ бурмӧԁан меропріјаԏԏӧјас; ԁа бура віԇны-ԁӧԅӧрітны, меԁым кыпаліс вӧвлӧн ужалан выныс. | |||
Тајӧ ԋігаыс, аслас гіжӧԁӧн інԁӧ уна уҗ јылыԍ, меԁԍа-ԋін сы јылыԍ кыԇ вӧлӧс бура ԁӧԅӧрітны совхозса ԁа колхозса уҗалыԍ-јаслы. | |||
КОЛАНЛУН ВӦЛӦС БУРА ԀӦԄӦРІТӦМЛӦН | |||
Вӧв бӧрԍа бур ԁӧԅӧрыԁ — јона колана, меԁым віԇтыны вӧвлыԍ олӧмсӧ, ԇоԋвіԇасӧ, вынсӧ. | |||
Бура ԁӧԅӧрітӧмӧн мі вынԍӧԁам вӧлӧс, вӧчам сіјӧс јона віԋолӧн, крепыԁӧн, сіјӧ вермыныҗык понԁас тышкаԍны ывласа ԁа пыщкӧсса ԉоквӧчыԍјаскӧԁ. Кужӧмӧн ԁа вын-ебӧс ԍерԏі уҗалӧмӧн, вӧвјастӧ оз омӧԉт, а мӧԁарӧ — бур вӧчӧ: јонмӧԁӧ, ԇоԋвіԇԍӧԁӧ. | |||
Бур ԁӧԅӧрӧн мі віԇамӧ вӧлӧс унапӧлӧс вуҗана ԁа вуҗтӧм віԍӧмјасыԍ. Ревмаԏізм віԍӧмыс, сӧнјас вісмӧмыԍ, кішка пыщкӧс віԍмӧмјасыԍ і мукӧԁјасыԍ поԅӧ кокԋыԁа мынтӧԁчыны, уҗ берԁас-кӧ кутчыԍан уҗыслыԍ коланлунсӧ тырбурӧн вежӧртӧмӧн. | |||
Аскаԁӧн ԁа колана мерајас пріміталӧмӧн вуҗана віԍӧмјас паԍкалӧмԍыс регыԁӧн сувтӧны ԁај ԇікӧԇ бырӧны. Ставным-кӧ гӧгӧрвоам вуҗана віԍӧмјаслыԍ ԉоклунсӧ ԁа понԁам-кӧ ставӧн ӧтув ӧтырышјаӧн ԁа кужӧмӧн тышкаԍны, вуҗана &вісӧмјасыԁ регыԁӧн бы- | |||
рӧны. Абу ылын каԁ, кор јурԁојјасыԁ ԁа ԁурмӧм віԍӧмјасыԁ лоӧны історіческӧј віԍӧмјасӧн. Јурԁојјасыԁ Гӧрԁ арміјаын ӧні-ԋін јона шоча овлывлӧ, пыравлӧ сетчӧ сӧмын выԉ вӧвјас вајӧмӧн. Оз-кӧ вајны выԉ вӧвјастӧ — Гӧрԁ арміјааԁ јурԁој віԍӧмыԁ важӧн-ԋін еԍкӧ ез петкӧԁчывлы. | |||
Тӧԁчымӧн чінӧ ԍібырскӧј јазва. Меԁым став віԍӧмјассӧ ԇікӧԇ бырӧԁны, колӧ сӧмын јона пыԃԃі пуктыны вӧв ԁӧԅӧрітан ужсӧ ԁа щук нуӧԁны олӧмӧ зоогігіеналыԍ ԁа саԋітаріјалыԍ правілӧјассӧ. | |||
КОԊУШԊА | |||
Бур коԋушԋа, кыԇі петкӧԁлӧны опытјас, віԇӧ вӧвјаслыԍ ԇоԋвіԇасӧ. Вӧвјаслӧн віԍӧмыс јона чінӧ, ԋајта ԇескыԁ ԁа пемыԁ важ коԋушԋајассӧ-кӧ бурмӧԁан, выԉног лӧԍӧԁан. Ԁурк сынӧԁа веԋԏіԉірујттӧм коԋушԋајасԍаԋ артмӧны быԁԍама пӧлӧс віԍӧмјас, віԍмӧ вӧвјаслӧн лолалан тујјасыс, лоӧ ревмаԏізм, рахіт ԁа с. в. Вӧв пеԉшӧрјас бура тӧԁӧны: сещӧм віԍӧмјас, шуам-кӧԏ плевропԋевмаԋіја ԁа інфлуенца, лоӧны ԁа ԍӧкыԁа віԍӧԁӧны ԁурк сынӧԁ пыщкын, пемыԁ коԋушԋаын сулалыԍ вӧвјасӧс. | |||
Коԋушԋа вӧчны бӧрјыԍԍӧ косінјас ԁа поԅӧм ԍерԏі колӧ віԁчыԍны ԉок тӧв інмӧм- | |||
јасыԍ. Оз-ԋін-кӧ поԅ ԁа коԋушԋасӧ век-жӧ лоӧ вӧчны васӧԁінӧ, сек сіјӧ местасӧ војԁӧр колӧ бура коԍтыны ԁа ԁренажірујтны — перјавны вавізувтан канавајас. Коԋушԋа вӧчӧм вылӧ меԁбур маԏеріал — щакӧԍԍытӧм вӧр. Бур вӧрыԍ вӧчӧм коԋушԋа буржыка венԏіԉірутчӧ (бурҗыка сені сынӧԁыс вежлаԍӧ), шоныԁҗык, бур вӧр шоныԁсӧ ас пырыс озҗык леԅ. Пуыԍ вӧчӧм оланінын ԍԏенјасыс јона кӧԇыԁјас ԁырјі омӧԉҗыка варуԅӧны, оз ӧшјыны сетчӧ вабоԉјас, кыԇі сіјӧ овлӧ кірпічыԍ ԁа ізјыԍ вӧчӧм оланінјасын. Пуыԍ вӧчӧм помещеԋԋӧјас омӧԉҗыка кутӧны амміак (кујӧԁыԍ артмӧм газ), пырҗык овлӧны сӧстӧмӧԍ мукӧԁ маԏеріалыԍ вӧчӧм ԍерԏі. Коԋушԋа ԍтен вӧчӧм вылӧ сіԇ-жӧ мунӧны із пластјас, ӧжыгајтӧм кірпіч ԁа сырцӧвӧј цемент. Меԁбур маԏеріалӧн лыԃԃыԍԍӧ ӧжыгајтӧм кірпіч, меԁомӧԉӧн — ӧжыгајтӧм& кірпіч. | |||
Міјан местајасын меԁбурӧн лоӧ пуыԍ вӧчӧм җоҗ. Пуыԍ вӧчӧм җоҗ шоныԁсӧ кутӧ меԁјона ԁај абу віԉыԁ. Колӧ шуны, шӧркоԃ кыз ԁоскаыԍ вӧчӧм ԁа бура топӧԁӧм жӧҗ бурҗык каԉкыԋіка течӧм торцы ԁорыԍ (торцы — путорјас, җеԋыԃіка вунԁалӧмӧн течӧма сувтсӧн). Җоҗлыԍ бӧр кокувлаԋ пӧкатсӧ колӧ сӧмын вӧчны ԋеыҗыԁа 0,044 м-суԁта, ԉібӧ ԋіӧԏік ԋе вӧчны. Јона пӧката җоҗ вылын сулалігас вӧвјас віԍмӧны: торкԍӧ налӧн | |||
бӧркок суставыс, торја-ԋін вермӧны торкԍыны тыра вӧвјас, сещӧмінас најӧ каԁтӧг чаԋаԍӧны. | |||
Кірпічыԍ, ізјыԍ ԁа цементыԍ вӧчӧм җожјасԍаԋ, омӧԉа-кӧ сіјӧс воԉӧсалан, регыԁ вермӧны прӧстуԃітчыны, гыжјасыс віԍмӧны. Пуыԍ вӧчӧм җоҗув колӧ цементавны. Цементавнысӧ колӧ пӧкатӧн, кыті понԁас візувтны кујӧԁ ваыс канавајасӧ. Овлӧ, куԅаланог воԉсалігас увԁорас пукталӧны ԁӧскајассӧ пӧперега& јурлӧсјас ԁа сіјӧ јурлӧсјасыс кутӧны кујӧԁ ва візувтӧмԍыс. Јурлӧсјастӧ колӧ течны первој куԅалаӧн ԁа сеԍԍа сывылӧ вӧԉіԍ воԉсавны пӧперӧгӧн. Секі брусувтјасыс воԍсаӧԍ лоӧны-ԁа, кујӧԁ ваыс вӧԉеју ԁај косӧԇ візувтас. Јона бур вӧчны — лепталан боԍтлан җоҗ, сещӧм жоҗԍыс ԁоскајассӧ поԅӧ боԍтавлыны, мыԍкыны ԁа коԍтыны шонԁі воԇын; секі-жӧ мічаа весавны увԁор җоҗсӧ. Вӧр тырмытӧм вӧсна җоҗсӧ поԅӧ вӧчны ԍојыԍ& сӧмын вӧчнысӧ колӧ рӧвнӧја, јона топыԁа ԁа пыр віԇны сӧстӧма. Ԋекущӧма оз поԅ &жожсӧ вӧчны рышкыԁ муыԍ: сіјӧ јона ваԅӧ ԁај сетчӧ уна чӧжԍӧны быԁ пӧлӧс бакԏеріјајас. Пӧтӧлӧксӧ колӧ вӧчны пуыԍ ԁоскајассӧ мӧԁа-мӧԁыскӧԁ топыԁа топӧԁӧмӧн. | |||
Стрӧјбаыслыԍ меԁвылысса јурсӧ-вевтсӧ вӧчны топыԁа, јонӧс, кокԋіӧс ԁа меԁым вер- | |||
міс віԇны біјасыԍ. Вевтув пыщкӧсыс колӧ шоныԁ: кымын сіјӧ лоӧ шоныԁ, сымын омӧԉа кутас пӧтӧлӧкыс ваԅыны. | |||
Коԋушԋа меԁ вӧлі југыԁ. Тӧԁмалӧма-ԋін, мыј југыԁҗык коԋушԋајасын регыԁӧн чінӧ вӧвјаслӧн віԍӧмјасыс. Торја-ԋін јона шонԁілӧн југыԁыс: шонԁі југыԁ віјалӧ вуҗана віԍӧмјаслыԍ бактеріјајассӧ, оз леԇ вуҗана віԍӧмјасыслы паԍкавны. Шонԁі југӧр інмӧмӧн бырӧны бакԏеріјајасыс-і ваыԍ, ваыс сетӧні лоӧ сӧстӧм. Шонԁі југӧрлӧн бакԏеріјајас олӧм вылӧ мӧртчӧмыс тыԁалӧ со кущӧм опытыԍ: ԍԏекԉанӧј чашкаӧ вӧсԋіа кіԍтӧны кушӧмкӧ кіԍеԉ ԉібӧ стуԃен ԁа кор сіјӧ кынмас, вылысас кӧԇӧны ԏіф баціллајас. Чашка пыԁӧсас увԁорԍаԋыс | |||
1 ԍерп. Ԏіф віԍӧм новлӧԁлыԍ баціллајас тӧжԁыԍлісны сајӧԁчыны шонԁі југӧԁ& сајӧ. | |||
кԉејтӧны ԍӧԁ бумагаыԍ вӧчӧм шынасјас (ԍӧԁ бумагаыс југыԁсӧ озжык леԇ) ԁа пыԁӧссӧ лӧԍӧԁӧны шонԁі воԇӧ часӧнҗынјӧн кежлӧ. Табӧрын чашкасӧ сувтӧԁӧны торја шоныԁ шкапӧ ԁа шоныԁінас рӧԁмӧԁӧны бакԏеріјајассӧ. Тані бакԏеріјајас ӧԁјӧ быԁмӧны сӧмын буква веԍтас. Кытчӧ шонԁі југӧрыс інмӧ вӧлі, сетыԍ став бакԏеріјаыс лоӧ кулӧма. Вӧвјасӧс јурԁој віԍӧмӧн віԍӧԁыԍ бакԏеріјајас шонԁі воԇын кулӧны 24 часӧн: сещӧм-жӧ каԁӧн пӧԁӧ јащур баціллајас. Чахотка разӧԁыԍ баціллајас шонԁі воԇын кулӧны 7 лунӧн. Југыԁ коԋушԋајасын пӧтӧса вешществојас кокԋыԁҗыка сылӧны вӧв ԍувјын, вӧвлӧн выныс петкӧԁчӧ јонҗыка, ещаҗык кӧрым мунӧ гос вылӧ. | |||
Кӧсјан-кӧ вӧвлыԍ віԇны ԍінјассӧ, колӧ меԁым коԋушԋаӧ југыԁыс інміс вӧвјаслы ез веԍкыԁа, а бокԍаԋыс. Ӧшіԋјассӧ-кӧ вӧчӧма вылӧ, секі шонԁі југӧрыс оз кут веԍкыԁа інмыны. Пемӧсӧс вынјӧрԍӧԁӧмыԍ ԁа ԇоԋвіԇа кутыԍ шонԁі југӧрјас — уԉтрафіолетӧвӧј југӧрјас — прӧстӧј ԍԏеклӧ пыр коԋушԋаӧ оз пырны, оз інмыны вӧв ԁінӧԇ. Ӧні міјанын вӧчӧны увеоԉевӧј ԍԏеклӧјас, коԁјас ас пырыс уԉԏрафіоԉетӧвӧј југӧрсӧ леԇӧны кокԋіа. Оз-кӧ поԅ тащӧм ԍԏеклӧсӧ суԇӧԁны, секі ӧшіԋсӧ колӧ лӧԍӧԁны сіԅ меԁым шонԁі југӧрыс інміс ставнас веԍкыԁа вӧвтуша вылӧ | |||
ԁа җоҗас коԋушԋа жынвыјӧԇыс. Коԋушԋа ӧшіԋјасӧс сынӧԁсӧ вежлалӧм могыԍ вӧчӧны воԍтанаӧн. Тащӧм моԁаа ӧшіԋјасыс тыԁалӧны 2, 3 ԁа 4-ԁ ԍерпас вылыԍ. Пӧжар лоӧмјасыԍ, ӧԇӧсјассӧ колӧ вӧчны сіԇ, меԁым најӧ вӧліны порогтӧмӧԍ, воԍԍісны ортсыӧ ԁа меԁым паԍтаыс налӧн ез вӧв аршінӧн җынјӧныԍ векԋіҗык. Ԉаԍԋіјастӧ колӧ вӧчны шеԁанаӧс чугуныԍ лібӧ пуыԍ цінкујтӧмӧн. | |||
Вӧвјасӧс коԋушԋаӧ сувтӧԁлӧны сіԇ, меԁым быԁ вӧвлы сулаланіныс вӧлі 1,50 — 1,80 метра паԍта ԁа 2,75 — 3,90 метр куԅта. Мортјаслы ветланін вӧвјас мыштіыс вӧчԍӧ колӧм ԍерԏі. | |||
Коԋушԋаын колӧ сӧстӧм сынӧԁ. Сынӧԁӧ пырӧны 77,5 мынԁа азот, 20,7 мынԁа кіслороԁ, 0,03 мынԁа угԉекіслота ԁа 1,77 мынԁа мукӧԁ ԍікас газјас. Азот — вӧв лолалӧм вылын оз тӧԁчы мукӧԁ пемӧсјас моз-жӧ азоттӧ вӧлыԁ оз лолав. Сіјӧ сораԍԍӧ мукӧԁ газјаскӧԁ ԁа вынтӧммӧԁӧ налыԍ аскежса ԉоквӧчӧмсӧ. Кіслороԁ — јона коланатор пемӧслыԍ олӧмсӧ кутӧм вылӧ: кіслороԁтӧг ԋіӧԏі пемӧс оз вермы овны. Лолалігӧн сынӧԁыԍ кіслороԁ веԍкалӧ пемӧс тыӧ, сеԍаԋ пырӧ вір-пыщкӧ ԁа разалӧ став оргаԋізм паԍтаыс. Коԋушԋаын-кӧ кіслороԁ мынԁаыс чінӧ 15%-ӧԇ, пемӧслы лолавнысӧ ԍӧкыԁ лоӧ, чінӧ-кӧ 7%-ӧԇ | |||
— пемӧсыԁ секі кулӧ. Колӧ шуны, тамынԁа кіслороԁыԁ вермӧ лоны сӧмын корјасӧ-кӧ. Јонҗыкасӧ сынӧԁыԍ ԁуркмӧ уна-кӧ чукӧрмӧны угԉекіслота ԁа газјас, коԁјас муԇтӧԁӧны вӧвјасӧс. Сещӧм ковтӧм газјасыс чукӧрмӧны ԇескыԁінын, кор картаас олӧны уна вӧв ԇескӧԁчӧмӧн. | |||
2-ӧԁ серп. Сынӧԁ вежлалан труба. | |||
Углекіслота чукӧрмӧ со кытыԍаԋ: 1) јӧз ԁа пемӧсјас лолалӧмыԍ (ӧԏі часын вӧв пӧԉыштӧ 100 — 125 л. углекіслота); 2) став ԍікас шоммӧмыԍ сіԍмӧмыԍ; 3) оргаԋіческӧј вешществојас сотчӧмыԍ. Углекіслота — пемӧсјаслы лоӧ јаԁӧн. Кӧні пемӧсјас сулалӧны | |||
ԇескыԁа ԁа сынӧԁыс-кӧ оз вежлаԍ, оз венԏіԉірујтчы, сені чукӧрмӧм угԉекіслота пӧԁтӧ пемӧсјасӧс. Җуҗыԁ кујӧԁ вылын сулалігӧн вӧвјасӧс пӧԁтӧ кујӧԁыԍ артмӧм угԉекіслота. | |||
Коԋушԋа сынӧԁаԁ пыр-ԋін ем мыјтакӧ-мынԁа ва-ру. Уна ва-ру чукӧрмӧм вӧсна кӧԇыԁјас ԁырјі вӧвјас віԍмӧны, прӧстуԃітчӧны. Коԋушԋаын-кӧ сынӧԁыс вежлаԍӧ омӧԉа, омӧԉа-кӧ венԏіԉаторыс уҗалӧ ԁа чукӧрмӧма-кӧ уна кујӧԁ ва, секі артмӧ амміак газ, коԁі гіԉӧԁӧ вӧвлыԍ ԍінјассӧ ԁа лолалан тујјассӧ: ԍінјасыс ԁа лолалан тујјасыс секі віԍмӧны, воспалајтчӧны. Колушԋааԁ пыр-ԋін овлӧ мыјкӧ-мынԁа бус. Сынӧԁас-кӧ бусыс абу уна, ԉібӧ кӧԏ- | |||
3-4-ӧԁ ԍерп. Коԋушԋа ӧшіԋ. | |||
уна петкӧԁчылӧ ԁа регыԁ кежлӧ, секі торја омӧԉыс оз ло: секі пемӧсыԁ кӧԏ-і лолыштлас буссӧ ԁа регыԁӧн сыыԍ бӧр мынтӧԁчас. Мӧԁ ԃелӧ, кор вӧлыс бус пышкас јона ԁыр сулалӧ ԁа јона бусԍӧм сынӧԁ лолалӧ: секі-ԋін став бусыс, коԁі веԍкалӧ лолалан тујјасӧ, бӧр петны оз вермы — лолалан тујыс секі віԍмӧ. | |||
Бура вӧчӧм коԋушԋаын быԁ вӧв вылӧ колӧ ещапырыԍ 24 кубометр сынӧԁ. Меԁым еԍкӧ тамынԁа сынӧԁыс лоӧ сӧстӧм, коԋушԋаыԍ сынӧԁсӧ колӧ ԁугԁывтӧг вежлавны, колӧ вӧчавны веԋԏіԉаторјас. Веԋԏіԉатор суԇӧԁӧ лолалӧм вылӧ колана кіслороԁ ԁа вӧтлӧ ковтӧм газјассӧ. Бура вӧчӧм венԏіԉаціја кокԋӧԁӧ пемӧслыԍ лолалӧмсӧ, азыммӧԁӧ ԍојӧмсӧ ԁај ԍојӧм кӧрымыс ԍувпыщкас бурҗыка сылӧ-разалӧ. Сынӧԁ вежлалӧм вылӧ јонҗыкасӧ вӧчӧны Муір труба. Тащӧм трубаыс вӧчԍӧ со кыԇі: 50 см. паԍта ԁӧскајасыԍ тувјавлӧмӧн вӧчӧны ԋоԉ пеԉӧса труба. Трубалыԍ пыщкӧссӧ ӧтарԍаԋыс мӧԁар помӧԇыс крестӧн-крестӧн торјӧԁлӧма, вӧчӧма торја ԋоԉ роԅ. Увԁор помсӧ увԁорԍаԋыс ԁа вевԁор помсӧ вевԁорԍаԋыс топыԁа тупјӧма, а быԁ бокԍаԋ увԁор-і вевԁор помјасас, труба ԋоԉнан ԍԏенас, вӧчалӧма гырыԍ роԅјас (ӧшіԋјас). Сіјӧ роԅјас пырыс сынӧԁыс пырӧ-петӧ: тӧвпаныԁа ӧшіԋӧԁыс пырӧ, тӧв ԋылыԁ | |||
— петӧ, сіԇі і вежлаԍӧ сынӧԁыс ԁугԁывтӧг Мӧԁ кык ӧшіԋыс, тӧвԋылыԁлы боксајасыс, сек кежлӧ тупјыԍлӧны. Меԁым труба уҗаліс бура ԁа ԁугԁывтӧг, колӧ вевԁор помсӧ лептыны ԍігӧрыԍ вылӧҗык, а увԁор помсӧ — мыјещкӧ леԇыштны коԋушԋа пыщкӧ. | |||
Меԁбур веԋԏіԉаціјаӧн лыԃԃыԍԍӧ кык вевԍа веԋԏіԉаціја. Ӧԏі трубаыс ԁуркмӧм сынӧԁсӧ петкӧԁӧ ывлаӧ җоҗ берԁԍаԋ, мӧԁыс — сӧстӧм сынӧԁ пыртӧ ԁа разӧԁӧ пӧтӧлӧк берԁԍаԋ. Тащӧм ԍікасԁ веԋԏіԉаціјаыслӧн течан ногыс тыԁалӧ 5-ԁ ԍерпас вылыԍ. | |||
Лун кежлӧ сулавны вӧвјасӧс ԁомалӧны җеԋыԁ повоԁјылӧ, меԁым најӧ ез гартчыны, војкежлӧ ԁомповоԁсӧ леԇӧны куԅҗыка: куԅҗык ԁомповоԁӧн вӧвјас вермӧны воԁыштлыны. Меԁым ез ло ԉішнӧј уҗ ԁомповоԁ җеԋԁӧԁӧм-куԅмӧԁӧм вылӧ лӧԍӧԁӧма вежлаԍан повоԁ. | |||
Куртчаԍыԍ ԁа чужјаԍыԍ вӧвјасӧс коԋушԋаын сувтӧԁӧны мукӧԁ вӧвјасыԍ торјӧн, јур- | |||
5-ӧԁ ԍерп. Кык венԏілаціјаа коԋушԋа. | |||
нас ветлан тујлаԋ, ԁомалӧны кык повоԁ јылӧ. Чаԋјасӧс ԁа тыра вӧвјасӧс віԇӧны торјӧн-жӧ. | |||
Коԋушԋатӧ колӧ віԇны сӧстӧма, пеԉка. Кор коԋушԋаын вӧвјас абуӧԍ, ӧшіԋјассӧ ԁа ӧԇӧссӧ луннас воԍтывлӧны сынӧԁ вежлавны. ԉаԍԋіјассӧ щӧкыԁҗыка весавлӧны коԉӧм ԍојанјасԍыс, ԋајтчӧм, бусԍӧмінјассӧ чышкӧны ва веԏӧкӧн лібӧ бонӧн (швабраӧн). | |||
Ӧні коԋушԋајастӧ колӧ стрӧітны-вӧчны сы вылӧ лӧԍӧԁӧм правілӧјас ԁа нормајас ԍерԏі. Сы јылыԍ ԋігајассӧ зев ԍӧкыԁ суԇӧԁнысӧ-ԁа, татчӧ вајӧԁыштам временнӧј правілӧјасыԍ выԃержкатор. | |||
Інԁустріаԉіԅірујтӧм віԇму овмӧс ԍекторын скӧтлы оланінјас стрӧітӧм вылӧ регыԁ каԁ кежлӧ лӧԍӧԁӧм правілӧјас ԁа проекԏірујтӧм нормајасыԍ боԍтӧмтор. | |||
I ОБШЩӦЈ ПОЛОЖЕԊԊӦЈАС | |||
Коԋушԋајас | |||
15. Коԋушԋа ӧԏі јукӧнӧ поԅӧ сувтӧԁны унапырыԍ 40 пԉеменнӧј вӧв ԁа унапырыԍ 60 уҗалан вӧв. | |||
16. Җуҗыԁҗык коԋушԋа пыщлӧн пере- | |||
веԃінајасӧԇыс вӧчԍӧ рајон ԍерԏі 2,80 ԍаԋ 4,00 м.-ӧԇ. | |||
17. Пӧтӧлӧк течӧм бӧрын җуҗԁаыс оз ков лоны ԉапкыԁҗык 2,5 метрыԍ. | |||
18. Помещеԋԋӧјасын поԅана ԏемпература: уҗалыԍ вӧвјаслы 7-ԍаԋ 9° С, пԉеменнӧј вӧвјаслы 10-ԍаԋ 12° С. | |||
19. Коԋушԋајасӧ вӧчавны-лӧԍӧԁавны колана веԋԏіԉаціја. | |||
20. Сулаланін уҗалыԍ вӧвјаслы вӧчны куԅтаногыс 2,85-ԍаԋ 3,50 м.-ӧԇ сетчӧ-жӧ ԉаԍԋі лӧԍӧԁӧм, паԍтаногыс 1,50-ԍаԋ 1,80 метрӧԇ. Сулаланінлӧн ыҗԁаыс лӧԍӧԁчыԍԍӧ вӧв пӧрӧԁа ԁа вӧв ыҗԁа ԍерԏі. | |||
21. Уҗалан вӧв віԇан коԋушԋаӧ поԅӧ вӧчны торја жырјас (ԃеԋԋікјас) сетӧні 5-10% мынԁа вӧвјас сулӧԁӧм вылӧ. Лунјӧԁаныслӧн куԅтаыс мукӧԁ сулаланіныскоԃ-жӧ (п. 21), сӧмын паԍтанас кык паԍта. | |||
22. Племеннӧј вӧвјаслы ԁа вӧвзавоԁса вӧвјаслы лунјӧԁанјас вӧчны оланіныслы куԅаланог со мыј ыҗԁаӧн: | |||
6-ӧԁ серп. Кык раԁа стојлаа коԋушԋа | |||
Гырыԍ вӧвјаслы Чаналіг кежлӧ ԁа ԋоԋӧԁчыԍјаслы Чаԋјаслы быԁ јур вылӧ кв. м.-ӧн | |||
Погоннӧј метрӧн | |||
Куԅта Паԍта Куԅта Паԍта | |||
3,25 — 3,50 3,25-3,50 3,50 3,50 4,50 | |||
Соԁтӧԁ Лунјӧԁанін ыҗԁа лӧԍӧԁчыԍԍӧ вӧв пӧрӧԁа ԍерԏі ԁа ыҗԁа ԍерԏі. | |||
23. Коԋушԋа җоҗ поԅӧ вӧчны уна ԍікас маԏеріалыԍ, сӧмын меԁ сіјӧ ез віԉԁӧԁлы ԁа ез леԇ ас пырыс валы мунны, пӧкатыс — 0,015 метра. Ва візувтан канавалӧн паԍтаыс колӧ лоны 0,15-ԍаԋ 0,20 м.-ӧԇ, җуҗтаыс — 5,00-8,00 с. м. пӧкатыс — 001 м. | |||
7-ӧԁ ԍерп. Коԋушԋалӧн план, кытчӧ поԅӧ ԋоԉнан ԍтен бокас вӧчны стојласӧ | |||
24. Ветлан костсӧ коԋушԋаын колӧ вӧчны колӧм ԍерԏі ԁа мыј вылӧ сіјӧс лӧԍӧԁӧны. Кујӧԁ петкӧԁан ԁа уҗалан вӧвјасӧс вӧԃітан кост колӧ лоны 2,50-ԍаԋ 2,85 м. ԁа 1,8 м., сулаланінјассӧ-кӧ вӧчӧма ӧԏі раԁӧн. | |||
25. Пыран петан ӧԇӧсјас вӧчԍӧны вӧвјас сулаланін ԍерԏі ԁа лунјӧԁанјас ԍерԏі, меԁым ӧԏі ӧԇӧсыс вӧлі быԁ 20 уҗалыԍ вӧвјур вылӧ ԁа ӧԏі ӧԇӧс быԁ 10 пԉеменнӧј вӧв вылӧ, коԋушԋаӧ-кӧ вӧчӧма кык ӧԇӧс, сіјӧ ԋін лыԃԃыԍӧ меԁещаӧн; ӧԇӧсјассӧ вӧчавны мӧԁа-мӧԁыслы паныԁӧн. | |||
26. Вӧвјаслы пыран-петан ӧԇӧсјас вӧчавны со мыј гырԍајасӧс: | |||
Круг метрӧн | |||
Ужалан вӧвјаслы Рӧԁвӧчыԍ племеннӧј вӧвјаслы | |||
Кык пӧвса ӧԇӧсјас Оԃінарнӧј ӧԇӧсјас Кык пӧвса ӧԇӧсјас Оԃінарнӧј ӧԇӧсјас | |||
2,10 2,10ԍаԋ 2,30-ӧԇ 1,20 2,10-ԍаԋ 2,30-ӧԇ 2,00-2,20 2,80 1,20 2,80 | |||
27. Коԋушԋаӧ југыԁ пырӧм раԃі вӧчӧны ӧшіԋјас — веԍкыԁа вӧвјур веԍтас ԉібӧ бок- | |||
јасас, вој кежлӧ пӧтӧлӧк берԁӧ пукталӧны пӧнарјас. | |||
28. Вӧв завоԁјасын вӧчны торја ӧшіԋјас быԁ торја лунјӧԁанінӧ. | |||
29. Җоҗ плошщаԃ ԍерԏі лун југыԁ пыран паԍтаыс СССР-са војвылын ԁа шӧр полосаын лӧԍӧԁчыԍԍӧ 1/12 -ԍаԋ 1/15-ӧԇ, (быԁ 15 метр паԍта җоҗ плӧщаԃӧ воӧ 1 метра паԍта ӧшіԋ ԉібӧ ԇік ӧткоԃ, вӧчан-кӧ метрҗын паԍта кык ӧшіԋ); лунвыв рајонјасын поԅӧ чінтыԍыштны 1/20-ӧԇ, вӧв завоԁса ԁа пԉеменнӧј вӧвјаслы југыԁ пыран тујыс колӧ паԍкыԁҗык — 1/10-ӧԇ. | |||
30. Җоҗԍаԋ ӧшіԋ увԁор тасӧԇ (пӧԁушкаӧԇыс) ԉаԍԋі вӧчӧм бӧрын колӧ 2,00-ԍаԋ 2,50 метрӧԇ; лаԍԋі костӧԁыс-кӧ вӧчӧма верԁчан туј, секі җуҗԁасӧ поԅӧ чінтыны 1,75 метрӧԇ. | |||
31. Коԋушԋајасын поԅӧ вӧчны со кущӧм вежӧсјас: | |||
а) Збрујајас віԇанін быԁ вӧвјур вылӧ 0,30 кв. метраӧн. Вӧв завоԁса коԋушԋајасын | |||
8 ԍерп. Кык вежӧса гіԁԋа. А — ԃеԋік. В — зӧр віԇанін, С — ԍіјӧс-кӧлуј віԇанін. | |||
колӧ вӧчавны торја ӧтка шкапјас, кытчӧ быԁ вӧвлыԍ ԍіӧс-завоԁсӧ пуктӧны торјӧн урчітӧм шкапјасӧ. | |||
б) Кӧрым віԇанін, лунԍа кӧрым віԇны, быԁ вӧвјур вылӧ 0,15 кв. метрӧн. | |||
в) Вӧв ԁӧԅӧрітыԍјаслы оланін вӧчны коԋушԋаыԍ бокын госуԁарственнӧј нормајас ԍерԏі. Морт оланінјас (ԃежурнӧјлы овны) коԋушԋаӧ вӧчны ԋекущӧма оз поԅ. | |||
32. Віԍыԍ вӧвјаслы (віԍыԍ вӧвјассӧ шӧркоԃԃема арталӧны 3-4% став вӧз пыщԍыс) оланін вӧчԍӧ быр вӧвјур вылӧ 10 — 15 кв. м. | |||
Коԋушԋаын вӧвјастӧ сувтӧԁалӧны сіԇ, кыԇі сіјӧ тыԁалӧ татчӧ інԁалӧм планјас ԍерԏі. | |||
| Сулаланінјассӧ-кӧ лӧԍӧԁӧма | |||
Ӧԏі раԁӧн Кык раԁӧн Ԋоԉ раԁӧн | |||
Ужалан вӧвјаслы ԋе. ун. 20 в. 120 80 180 120 | |||
Племеннӧј 10 10 60 40 Унҗык | |||
Вӧв завоԁса вӧвјас 10 10 60 40 оз поԅ | |||
ВЕРԀӦМ | |||
Вӧлыԁлӧн желуԁокыс ԇоԉа, а ԍувјыс вӧсԋіԃік ԁа куԅ, сывӧсна сылы колӧ ԍојны унаыԍ сӧмын ӧтпырјӧн уна ԍојан ԍетны оз ков (9-ԁ ԍерпас). Он-кӧ нуӧԁ олӧмӧ тајӧ правілӧјассӧ, секі вӧвјаслӧн кынӧмыс ԁа ԍувјыс віԍмӧ. Вӧвјаслы меԁбур кӧрым — зӧр ԁа турун, сыыԍ ӧпріч мукӧԁԁырјі поԅӧ верԁны іԁјӧн, | |||
9-ӧԁ ԍерп. 2 — вӧвлӧн слепӧј кішка, 3 — веԍкыԁ кішка | |||
ԍуӧн, пӧжалӧм наԋӧн, ӧтрубӧн, пыԅӧн, уԉ турунӧн, іԇасӧн ԁа мукӧԁторјасӧн. | |||
Буԁ& зӧр — віжов југыԁ рӧма, туԍ пыщкыс јеҗыԁ, чӧскыԁкӧра, абу пӧԁӧма, абу ԍӧԁ чу- | |||
тӧԍ. Бур зӧр чеԏвертын овлӧ ещапырыԍ 90 кг. (5 1/2 пуԁ). Омӧлік зӧр (10-ԁ ԍерпасын) — пемыԁ, јылыԍ ԍӧԁ чутӧԍ, лӧзовкоԃ, кокԋыԁ (ваын оз вӧј), пыщкыс ԍӧԁ, курыԁ кӧра. Зӧр пыщкӧ веԍкалыштӧм віка кӧјԁысјасӧн зӧр оз-на щыкԍы. Бусԍӧм зӧр омӧԉ вӧчӧ, сыыԍ вӧвјас кызны завоԃітӧны, чаԋјасӧс ԁа уҗалыԍ вӧвјасӧс бурҗык верԁны посԋі туԍа бур зӧрјӧн. Тащӧм зӧр пыщкас зев уна белок; омӧԉтчӧм вӧвјасӧс бурмӧԁӧм вылӧ верԁӧны ԍӧкыԁ веса гырыԍ туԍа зӧрјӧн — сещӧм зӧр | |||
Зӧр:Турун: Іԇас | |||
Мувіԇ ԁорын кокԋыԁа вӧԃітчан вӧвлы суткіӧн 2,45-4,1 кг. 2,45-3,68 кг. 1,22 кг. | |||
Шӧр ԍӧктаа, мувіԇ ԁорын еща уҗалыԍ вӧвлы суткіӧн 3,68-5,73 кг. 3,24-4,9 кг. 1,22-1,63 кг. | |||
Ԍӧкыԁ веса мувіԇ ԁорын ужалан вӧвјаслы суткіӧн 5,73-9,82 кг. 4,9-10 кг. 2,04-3,68 кг. | |||
Мувіԇ ԁорын кокныԁа ужалыԍ вӧвлы суткіӧн 2,45-4,1 кг. 2,45-3,68 кг. 1,2 кг. | |||
Сіјӧ-жӧ вӧлыслы шӧркоԃԃема ужалӧм бӧрын 4,1 кг. 4,1 кг. 1,2 кг. | |||
Ԍӧкыԁа ужалӧм бӧрын сіјӧ-жӧ вӧлыслы суткіӧн 5,32 кг. 4,4 кг. 1,2 кг. | |||
пыщкас вӧв уна тракмалнӧј вешществојас. | |||
Вӧвјаслы зӧр ԍетӧны вӧв ыҗԁа ԍерԏі (ԍӧкта ԍерԏіыс) ԁа уҗалӧм ԍерԏі со кущӧм нормајасӧн: (Віԇ. 22-ԁ ԉб.) | |||
Шӧркоԃԃем веса ԁа шӧркоԃԃем вына вӧвлы, кокԋыԁ уҗӧн лоӧ, ԋоԉ круга, кӧрт чӧрса, ԏелегаӧн 800 кг. груз рӧвнӧј чорыԁ туј-вывті 20 кілометрӧԇ нуӧмӧн. | |||
Шӧркоԃԃем уҗӧн жӧ лыԃԃыԍԍӧ, сіјӧ-жӧ кӧ вӧлыс, сымынԁа-жӧ груз, сыылнаӧԇ-жӧ кыскӧ гырыԍ лыаа вывті, ԉібӧ посԋі гаԉаа вывті. Лыаыс-кӧ пыԁынҗык ԁа посԋіҗык, кӧԏ-і сымынԁа-жӧ груз ԁа ԏеԉегаыс сещӧм-жӧ, секі-ԋін уҗыс лоӧ јона ԍӧкыԁҗык. | |||
Ԋебыԁ му, ԉібӧ лыаа му гӧрӧм, лыԃԃыԍԍӧ кокԋі уҗӧн. Выԉ ежа гӧрӧм сещӧм-жӧ | |||
10-ӧԁ ԍерп. Зӧр шеп шом шептӧн віԍӧм бӧрын. | |||
4 час асылын .... јуктавны ԁа сетны турун 0,41 кг. | |||
4 1/2„ „ .... 1,22 кг. зор&. | |||
5 1/2-ԍаԋ 1/2-ӧԇ .... уҗ. | |||
7 1/2 — 8 часӧԇ .... шојтчӧг ԁа 0,41 кг. турун, | |||
8 — 9 1/2 ч .... уҗ. | |||
9 1/2 ч .... 0,41 кг. турун. | |||
11 1/2 ч .... јуктавны ԁа 0,41 кг. турун. | |||
12 1/2 ч .... 1,22 кг. зӧр ԁа 0,41 кг. турун. | |||
1 1/2 Ч. — 3 1/2 .... ужавны | |||
3 1/2 ч. — 4 час .... шојтчӧг ԁа 0,41 кг. турун. | |||
4 ч — 5 1/2 ч .... ужавны. | |||
5 1/2 — ч .... 0,41 кг. турун | |||
7 1/2 ч .... јуктавны ԁа 0,41 турун. | |||
8 ч .... 1,22 кг. зӧр ԁа 0,41 турун. | |||
10 ч .... 1,22 кг. іԇас. | |||
лыаа мујас лыԃԃыԍԍӧ шӧркоԃԃем ԍӧкыԁ уҗӧн. Ԍӧкыԁ уҗӧн кутас лыԃԃыԍны ԍојӧԁ му гӧрӧм. | |||
Уҗыслыԍ вӧв вылӧ мӧртчӧмсӧ віԇӧԁӧмӧн колхоԅԋік кокԋыԁа каԅалас, кущӧмҗык уҗјас вӧвлы лоӧны ԍӧкыԁӧԍ ԁа кокԋыԁӧԍ. | |||
Суткі кежлӧ зӧр, турун ԁа іԇас норма 7-10 час уҗалыԍ вӧвјаслы ԍетчысԍӧ со кыԇі: (Віԇӧԁ 24-ӧԁ ԉб-ыԍ). | |||
Ԃерт, таног верԁӧмјастӧ совхозјасын ԁа колхозјасын оз-на поԅ пыр нуӧԁны олӧмӧ, но меԁым віԇтыны вӧвлыԍ ԇоԋвіԇасӧ ԁа вынсӧ, колӧ тӧԁны со кущӧм верԁан правілӧјас: оз поԅ ԍетны зӧр, меԁԍа-ԋін іԁ, кык часыԍ воԇҗык уҗ ештӧԁӧм бӧрын; оз поԅ кӧрым пыщкӧ пуктыны ӧтпырјӧ ԁа јона регыԁӧн уна јуктавны колӧ зӧр ԍеттӧԇ, а оз бӧрас. Оз поԅ зӧрјӧн верԁӧм бӧрын пырыԍтӧм-пыр сувтӧԁны вӧлӧс ԍӧкыԁ уҗ вылӧ: Сувтӧԁан-кӧ, секі зӧрјыс оз ешты пуԍынысӧ ԁа пӧԉза ԍеттӧг — сіԍмытӧг — петас рушку пыщԍыс. Сыыԍ ӧпріч рушку пыщкас бура сывтӧг-разавтӧг зӧр вермӧ віԍмӧԁны вӧвјаслыԍ кынӧмсӧ ԁа ԍувјассӧ. | |||
Лунԍа верԁан зӧр норма вӧвлы ԍетчӧ лунын кујім пӧраӧ: асылын, луншӧрын ԁа војкежлӧ. | |||
Меԁым зӧрјыԍ шеԁіс унҗык бур, меԁԍа-ԋін сещӧм вӧвјаслы, коԁјас сіјӧс ԋылыштӧны куртчавтӧг, зӧв пыщкӧ колӧ сорлавны щыщӧм іԇас. Щыщнысӧ колӧ бурещ кык зӧр туԍ куԅаӧн: јона посԋіа щыщӧм іԇас ԉок вӧчӧ, куԅа-кӧ вӧчан, сетыԍ пӧԉзаыс ԋінӧм-жӧ | |||
оз ло. Щыщӧм іԇассӧ пуктӧны зӧр мынԁаыс-жӧ. | |||
Кӧԏ еԍкӧ зӧрјыԁ вӧвјаслы зев бур кӧрымӧн лыԃԃыԍсӧ-ԁа, век-жӧ-ԋін сіјӧн верԁчынысӧ колӧ віԁчыԍӧмӧн: некущӧма оз пӧԅ ԍетны ӧтпырјӧ уна зӧр ԁа ԋеммынԁа оз поԅ сетны уҗтӧг ԁыр сулалыԍ вӧвјаслы; первојја случајнас вӧвјаслӧн віԍмӧны гыжјасыс, бӧрја случајнас — віԍмӧ кынӧмпыщкӧсыс ԁа ԍувјыс. | |||
Верԁас іԁ меԁым вӧлі гырыԍ, віжов југыԁ рӧма, ԁуктӧм. Іԁјыԁ јона пӧтӧса, вӧвјас сіјӧн ӧԁјӧ госԍалӧны, сӧмын сіјӧ ԍув пыщкас ԍӧкыԁа сылӧ — разалӧ ԁа сыпонԁа таыԍ щӧкыԁа вӧвјаслӧн віԍмӧны кынӧм пыщкӧсыс ԁа ԍувјыс. Јукталӧм бӧрын іԁ сетны час мыԍԏі. Іԁјӧн верԁан вӧвјаслы колӧ быԁ лун лоны уҗ вылын. | |||
Вӧвјаслы ԍојӧм вылӧ мунӧ шобԁі ԁа ԍу ӧтруб, верԁӧны мыјӧн-кӧ сорлалӧмӧн ԉібӧ кӧтӧԁӧмӧн ӧтруб кокԋыԁа сылӧ-разалӧ, регыԁӧн вермӧ кішка піын сіԍмыны. Сіјӧн јона бур верԁны запорӧн віԍмывлыԍ вӧвјасӧс, коԁјаслӧн ԍувпыщкас туԍа кӧрымјасыс омӧԉа сылӧны ԁа піԋтӧм пӧрыԍ вӧвјасӧс. Ӧтрубӧн верԁӧм бӧрын туԍ верԁӧмӧ вуҗны віԁчыԍӧмӧн, вочасӧн: ӧԁјӧ-кӧ вужан, вермас вӧвјаслыԍ гырксӧ јӧртны (чорыԁ запор лоӧ). Лоӧ јона бур, ӧтруб ԍетігас-кӧ ӧтруб пыщкас пуктан 2 чајнӧј паԋ тыр сов. Ӧтруб | |||
верԁӧмнаԁ оз-жӧ поԅ ыштывлыны. Уна ӧтруб ԍеталӧмӧн вӧв ԍув пыщкын вермасны артмыны із торјас. | |||
Том вӧвјасӧс — чібӧјасӧс — ӧтрубӧн верԁны оз поԅ, сыыԍ налӧн оз бура сӧвмыны лыјасыс. | |||
Овмӧсаԁ-кӧ абу зӧр ԋі іԁ, секі поԅӧ верԁны мукӧԁ пӧлӧс кӧрымӧн, шуам кӧԏ: ԍуӧн, сӧмын сіјӧс воԇвыв колӧ кӧтӧԁны лібӧ пӧжны ԁа бӧрынас коԍтыштны; таԇісӧ-кӧ-он вӧч, ԍуыс вӧв кынӧмын завоԃітӧ туктыны шоммыны ԁа сыыԍ вӧв вермӧ віԍмыны. Ужпіԋ сора ԍу вӧвјасӧс верԁӧм вылӧ оз шогмы. | |||
Вӧвјаслы бур кӧрымӧн вермӧ лоны пӧжалӧм ԋаԋ, меԁԍа-ԋін кор вӧвтӧ колӧ регыԁҗыкӧн пӧткӧԁны: ԋаԋыԁ јона пӧтӧса, сіјӧс поԅӧ ԍетны повтӧг уҗ вылыԍ воӧм бӧрԍі пырыԍтӧм-пыр. Верԁны ԁугԁывтӧг пӧжалӧм ԋаԋӧԋ ԁа пӧжалӧм ԋаԋсӧ ԍетавны унаӧн оз поԅ. | |||
Вӧвјасӧс поԅӧ верԁны аԋкыща кӧрымјасӧн: бобіӧн ԁа ԉупінӧн. | |||
Аԋкыща кӧрымјастӧ-кӧ ԍеталан шӧркоԃа, најӧ јона віԇтӧны уҗалыԍ вӧвјаслыԍ вынсӧ: најӧ јона пӧтӧсӧԍ. Сӧмын, колӧ шуны, вывті јона верԁӧмыԍ пӧԉзаыс оз-жӧ ло: вывтісӧ јона верԁан& вермас боԍтны кынӧм віԍӧм, віԍмасны сувјасыс ԁа гыжјасыс. | |||
Туԍа кӧрымјасыс-кӧ оз тырмыны, вӧвјаслы верԁӧны путӧм картупеԉ. Сӧмын бара-жӧ картупеԉӧн јона верԁігӧн вӧв кынӧмас ԁа ԍув піас чукӧрмӧны уна газјас, мыј вӧсна пемӧсјас щӧкыԁа кулӧны. Картупеԉӧн верԁӧмтӧ сывӧсна оз ошкыны. | |||
Бӧрја ԁас воӧн заграԋічаын вӧвјасӧс кутісны верԁны коԍтӧм картупеԉӧн,& Тајӧ опытыс петкӧԁліс: кос картупеԉӧн верԁӧмыԍ вӧвјаслы омӧԉыс ԋінӧм абу. Кос картупел ԍувпыщкас бура сылӧ-разалӧ, сіјӧн поԅӧ вежны веԍіг туԍа кӧрымјас, ԍӧкыԁа уҗалігӧн сӧмын ԍетчӧ сорас пыԃԃі колӧ соԁтыны 1/3 туԍ. | |||
Ӧні СССР-ын кос картупеԉ, мукӧԁ ԍікас коԍтӧм овошјаскӧԁ ӧтщӧщ, паԍкалӧма-ԋін јона паԍкыԁа. | |||
Пӧжалӧм картупеԉ аслас својствојас ԍерԏі кос картупеԉкоԃ-жӧ. Картупеԉ пӧжавны абу ԍӧкыԁ, вӧвјас сы ԁінӧ регыԁ велалӧны, ԁај јона чӧскыԁа ԍојӧны. | |||
Картупеԉ коԍтан пачјас абу сложнӧјӧс: кӧрт ԉістјасыԍ вӧчӧма јашщік ԁа ԍујӧны ічӧт пачӧ &поперегӧныс (аԃԇывлан, сещӧм јащікјассӧ вӧчалӧмаӧԍ караԍін бітонјасыԍ-і) меԁым біыс кыщаліс сіјӧс кујім бокԍаԋ — увԁорԍаԋыс ԁа кык бокԍаԋ. Вевԁорас кӧрт ԉістјасыԍ вӧчӧны щын петан туј, кыті щыныс бергӧԁчӧ кык пӧв ԁа вевԁорсӧ воԉса- | |||
лӧны кірпічӧн. Пӧжавны ԍујтӧԇ картупеԉсӧ колӧ мічаа мыԍкавны ԁа течны ва сорнас пачӧ сымынԁа, мыјмынԁа сетчӧ тӧрӧ (шӧркоԃа 1 пуԁ 16,35 кг). Пач ӧԇӧссӧ топыԁа ԍојавны. Ԍојалӧмыс јона колана тор: секі картупелыԍ петӧм вару ставнас колӧ пачас ԁа віԇӧ сотчӧмԍыс. Секі картупелыԁ пачын оз сотчы, ӧткоԃа бура пӧжаԍас ԁа чуԋнаԁ лічкыщтӧмыԍ пазалӧ. Тајӧ пачын ӧԏі порціја картупеԉ пӧжавԍӧ 35 мінутӧн. Пӧжалӧм бӧрын картупеԉсӧ нӧјтыштӧны, сорлалӧны ӧтмынԁа щыщӧм іԇасӧн, солалыштны, бура гуԁравны ԁа ԍетны вӧвјаслы, быԁӧнлы колана мынԁаӧн торјӧԁлӧмӧн. | |||
Вӧвјасыԁ унҗыкыс первојԍаԋ-жӧ велалӧны тајӧ кӧрым ԁінас, но емӧԍ, велалӧны ԁыр мыԍт, вочасӧн. Пӧжалӧм картупеԉ вӧвјасӧс оз віԍмӧԁ, вӧвјас сіјӧ кӧрымӧн вермӧны уҗавны веԍіг ԍӧкыԁҗык уҗјас, сӧмын колӧ ԍетчӧ сорлавны којмӧԁ јукӧн мынԁа туԍа кӧрымјас. | |||
Картупеԉ пӧжалӧмсӧ-кӧ мыјкӧ вӧсна он вермы лӧԍӧԁны поԅӧ вӧвјаслы ԍетны соԁтӧԁ пыԃԃі пуӧмӧн 4 клг. мынԁаӧн. Пуӧм картупеԉтӧ вӧвјас оз окота пырыԍ ԍојны ԁај сіјӧ ԍув пыщкас омӧԉҗыка сылӧ-разалӧ. Ԃерт-жӧ, пӧжалӧм ԁај пуӧм картупеԉ, кыкнансӧ ӧтмоза, колӧ ԍетны кӧԇалӧм бӧрын, кӧԇыԁӧн. Јона бур соԁтӧԁ кӧрымӧн вермас лоны мор- | |||
ков, вӧвјасыԁ сіјӧс зев окотапырыԍ ԍојоны. Лунԍа норма суткіӧн ӧԏі вӧв јурвылӧ 8-10кг. | |||
Тащӧм ԍікаса кӧрымыс торја-ԋін бур, вӧвјасыԁ-кӧ віԍмывлӧны запорӧн. | |||
Туруныԁ вӧвјаслы туԍа кӧрымјаскоԃ-жӧ колана. Сіјӧ овлӧ кык ԍікаса: мујас вылыԍ кӧԇӧм турун ԁа віԇјас вылын быԁман турунјас. | |||
Кӧԇӧм турунјас пыщкыԍ меԁјона паныԁаԍлӧ бобӧԋаԋ. Бобӧԋаԋ (кԉевер) јона пӧтӧса кӧрым, сӧмын сіјӧн верԁчынысӧ колӧ віԁчыԍӧмӧн: бобӧԋаԋыԍ артмӧны зев уна газјас ԁа сывӧсна вӧвлӧн кынӧмыс ԁа ԍувјыс щӧкыԁа ԁунԁывлӧ. Меԁ-ԋін ӧпаснӧ кор бобӧԋаԋыс веж-на, ԇоріԇалӧ-на, сіԇ-жӧ ӧпаснӧ овлӧ жар ԁырјі вӧвјасӧс бобӧԋаԋ вылын јірԍӧԁны; бобӧԋаԋ вӧвлы ԉоктор оз вӧч, сіјӧс-кӧ сорлалӧма мукӧԁ ԍікас турунјасӧн. | |||
Кӧрым пыԃԃі јона бур ԏімофејевка (11-ԁ ԍерпас) сӧмын меԁ абу-жӧ ԇік регыԁԍа коԍтӧм — сыыԍ, сіԇі-жӧ, чукӧрмӧны газјас; вӧвјаслы сещӧм-жӧ бур кӧрым верԁасӧн лыԃ- | |||
11-ӧԁ ԍерп. Ԏімофејевка | |||
ԃыԍԍӧ ԉуцерна, мыјјасӧн верԁӧны шуам кӧԏ, Туркестанын ԁа Кавказын. Век ԍвежӧј ԉуцерна јона бур кӧрым том чаԋјаслы, меԁԍа- | |||
12-13-ӧԁ ԍерп. Зӧріԇ. | |||
ԋін кор ковмӧ јонмӧԁны налыԍ лыјассӧ: тајӧ турунас зев уна іԅвестка, іԅвестка бура сылӧ-разалӧ оргаԋізмас. | |||
Вылынҗык інԁӧм турунјасыԍ ӧпріч вӧвјаслы верԁӧны тащӧм турунјас: ԉітурун, ві- | |||
ка ԁа мукӧԁ, коԁјас мукӧԁ кӧԇа турунјас ԁорыԍ јона пӧтӧсӧԍ. Боԍтны-кӧ вӧвлы верԁан став турунјассӧ, на пыщкын меԁ пӧтӧсајасыс лоӧны експарцет турун, ԉуцерна турун, кԉевер ԁа меԁбӧрын-ԋін віԇвылӧ быԁман турунјас,& | |||
Віԇвыв турунјас пыщкыԍ меԁбурӧн лыԃԃыԍԍӧны вылынінӧ быԁмыԍ турунјас — ԇоріԇалыԍјас: сещӧм туруныс чӧскыԁ кӧра ԁај пӧтӧса; омӧԉ турунјас быԁмӧны улынінјасӧ, ԋурјасӧ, сені уна осока& багуԉԋіча, урбӧж (14-15 ԍерпас) ԁа мукӧԁ ԍојтӧм турунјас. | |||
Тајӧ турунјасыс абу пӧтӧсӧԍ ԁај ԉок вӧчӧны, — віԍмӧԁӧны быԁԍама віԍӧмјасӧн: тащӧм турунјассӧ ԍојӧм бӧрын вӧвјасӧс "щӧкыԁа“ боԍтӧ (пакӧ быщкӧм), рушкуас ԁа ԍувјасас артмӧ катар, завоԃітӧ гӧныс уԍны. | |||
Турун пыщкын веԍкавлӧны со кущӧм јаԁа турунјас: курыԁ купаԉԋіча ԁурмӧԁан пԉевел ԁа мукӧԁјас. Туруныԁлы колӧ лоны ԋе ԍӧмын сортнас бурӧн, сіјӧс сіԇ-жӧ колӧ пӧраӧн ыщкыны ԁа куртны. Ԁыр кок-јылын сулалан туруныԁ іԇасыԍ-на лоӧ омӧԉҗык. Зерулын ԁыр кујлӧм турун воштӧ асԍыс пӧтӧслунсӧ, уԉӧн куртӧм — чукӧртӧм турун пӧԁӧ ԁај сіԍмӧ. | |||
Сещӧм колхозјасын, кӧні туруныс оз тырмы, но сы пыԃԃі ем тырмымӧн іԇас, секі іԇассӧ поԅӧ верԁны. Іԇасыԁ ԃерт-жӧ пӧтӧ- | |||
саҗык-на міјан чајтӧм ԍерԏі. Сені ем тырыс пӧтасаторјас, коԁјас вӧв оргаԋізм пыщкын сылӧны ԁа разалӧны бурҗыка мукӧԁ пемӧсјас оргаԋізмын серті. Јарӧвӧј іԇас ԍу іԇас ԍерԏі пӧтӧсаҗык. Іԇаслӧн меԁпӧтӧса іныс — јылыс, шеп вежӧсыс, іԇаслӧн бурлуныс — сіјӧ лӧԍӧԁӧ колана кӧрым турас, отсалӧ буржыка ԋакԉавны ԁа ԁуԉԅӧԁны туԍа ԁа ԋебыԁ пӧтӧса кӧрымјас. Бура ԋакԉалӧм ԁа ԁуԉԅӧм ԍојан ԍув пыщкас бурҗыка сылӧ разалӧ. Ԁон ԍерԏі ԁа качество ԍерԏі іԇасјастӧ поԅӧ со кыԇі јуклыны: аԋкыщ іԇас, іԁ іԇас, зӧр іԇас, шобԁі іԇас, ԁа ԍу іԇас. Іԇас верԁӧны быԁсанас ԁај щыщӧмӧн. Щыщӧм іԇаслӧн куԅтаыс колӧ лоны кык іԁ туԍ куԅта. Лоӧ-кӧ щыщӧма посԋіԁҗыка, вӧвлы јона ԉоктор вермас лоны& лоӧ бурҗык, щыщӧм іԇастӧ-кӧ соԁтышталан туԍ пыщкӧ җын мынԁаыс ԉібӧ којмӧԁ пајсӧ. | |||
Вӧвјастӧ-кӧ верԁан куш ӧԏі турунӧн, ԉібӧ іԇасӧн ԁа мукӧԁ тураса кӧрымјасӧн, вӧвлӧн кынӧмыс ӧшӧԁчас, ԉібӧ кыԇі шуӧны — лоӧ пурмӧм рушкуа. Кос кӧрымӧн ԁыр верԁчӧмыԍ вӧвјаслӧн вермӧ лоны насос — пыктӧ вӧвлӧн аныс. Ԍіктјасын тајӧс бурмӧԁӧм раԃі піԍкӧԁӧны анԍыс пыкӧссӧ јона кос зӧр, ԉібӧ јона кос кӧрым ԍетӧмӧн. Сӧмын, колӧ шуны: таԇітӧ ԋекущӧма оз поԅ вӧчны — оз поԇ піԍкӧԁны вӧв аныԍ пыкӧссӧ, он-кӧ кӧсјы вӧвтӧ | |||
помӧԇ іԅвеԃітны. Насос віԍӧмыԁ (ан пыктӧмыԁ) регыԁӧн бырӧ, вӧвјастӧ-кӧ сувтӧԁан кокԋі уҗ вылӧ ԁа зӧр пыԃԃі ԍетны ӧтруб ԉібӧ ԋебыԃік турун сола ваӧн кӧтӧԁыштӧмӧн. | |||
Быԁ быԁмӧгын овлӧ сов. Вӧвјаслыԍ ԇоԋвіԇа кутӧм вылӧ сіјӧ щук колана: сов пырӧ вӧв оргаԋізмӧ быԁлаӧ — кіԅерторјасас (вірас) ԁај чорыԁ торјасас (јајас ԁа лыјасас). Ӧні-ԋін щук тӧԁмалӧма, мыј вӧвлы суткі кежлӧ колӧ ԍетны 6-8 грамм сов кос кӧрым вылӧ кіԍталӧмӧн. Сыыԍ ӧпріч солыԁ воԍтӧ вӧвлыԍ ԍојан апеԏітсӧ, отсалӧ ԍојаныслы ԍув пыщкас сывны-разавны. | |||
Јона бур гожԍа пӧраӧ вӧвјасӧс сувтӧԁны веж турун вылӧ јірԍыны, кор туруныс ԇоріԇалӧ-на. Ԇоріԇалан веж турунын уна вітамінјас; вітамінјас сывԁӧны вӧв ԍувпыщкын турунјасыԍ боԍтӧм каԉціј совјас. Веж турун вылын јірԍӧм јона бур нер лыа вӧвјаслы тыра вӧвјаслы, чаԋјаслы, ԍӧкыԁ віԍӧм бӧрын правітчыԍјаслы. Тащӧм кӧрымԍыс јона гажтӧмԍӧны сещӧм вӧвјас, коԁјас шогалӧны гырк јӧртӧмыԍ, еща ужалыԍјас, пӧрыԍјас, щӧгӧмјас, куртчаԍыԍјас. Оз поԅ ԍетны веж турун омӧԉ ԍӧлӧма вӧвјаслы ԁа сещӧмјаслы, коԁјас зев щӧкыԁа віԍмывлӧны гырк јӧртӧмӧн ԁа поносјасӧн. Веж турун вылын јірԍӧм кысԍӧ 4-6 вежӧн. Јірԍӧмԍаԋ кос турун вылӧ ԁај | |||
мӧԁарӧ — кос турунԍаԋ јірԍӧмас — колӧ вуҗӧԁны вочасӧн. Первој ԍетӧны зӧр, сеԍԍа кос турун. Турунсӧ ыщкыны җужыԁҗык местајасыԍ ԁа сымынԁа, мыјта сіјӧ вермас ԍојны 6-12 часӧн. Меԁым ыщкӧм туруныс регыԁӧн ез-на шоммыны, віԇӧны лебулын, вуҗӧр сајын; сетӧны быԁ 2-3 час мыԍԏі 2,45 — 3, 27 кг-ӧн. Выԉ кӧрым вылӧ вуҗігас-кӧ вӧвјасӧс мыт віԍӧм боԍтас, сек вуҗӧмсӧ наԇмӧԁӧны, мытыс-кӧ боԍтӧма чорыԁа — секі турунӧн верԁӧмыԍ ԇікӧԇ ԁугԁӧны. Куш ӧԏі турунӧн вӧвјас оз вермыны ԁыр пӧткӧԁчыны, торја-ԋін уҗалӧ-кӧ ԍӧкыԁ уҗјас вылын, сы вӧсна веж турунӧн верԁӧны сӧмын кос турун ԁінӧ соԁтӧԁ пыԃԃі. Пӧтӧс ԍерԏі ӧтава абуҗык потӧса первојја турун ԍерԏі, сіјӧс ԍојӧм бӧрын вӧвјас завоԃітӧны јона пӧԍавны ԁај гыркпыщкӧсса уҗыс торкԍӧ. | |||
Вовјаслы јона бур луԁ вывті ветлӧм. Луԁ-вывті ветлігӧн вӧвјас јірӧны сещӧм турунјас, коԁјасӧс оз ло ыщкӧма ԁа сывӧсна веԍшӧрӧ вошӧны. Пӧскӧԏіна вывті ветлігӧн вӧвјаслӧн сӧвмӧны-јонмӧны мускулјасыс, сӧнјасыс ԁа кусмӧсјасыс. Сӧстӧм сынӧԁ пыщкын вӧвлӧн бурмӧ ԇоԋвіԇаыс, бурҗыка завоԃітӧ ԍув пыщкас вежлаԍны& сывны-разавны ԍојаныс, јонмӧ ԍӧлӧмыс ԁа лолалан органјасыс. Повоԃԃа вежлаԍӧмјас јонмӧԁӧны кучіксӧ, чорԅӧԁӧны оргаԋізмсӧ, вӧвлӧн оргаԋізмыс | |||
озҗык понԁы ԍетлаԍны ывлавывса ԏемпература чорыԁа вежлаԍӧмјаслы, сыыԍӧпріч луԁ-вылын ветлігӧн крепаммӧ вӧвлӧн кок гыжјасыс. | |||
Вӧвјаслы меԁбур пӧскӧԏінаӧн лыԃԃыԍԍӧны вылынінјас. Увтас васӧԁінјас вӧвјасӧс віԇӧм вылӧ оз &щогмыны, сеԍаԋ вермӧ паԍкавны уна ԍікас віԍӧмјас: кынӧм віԍӧм, ковјас, ԍібырскӧј јазва ԁа мукӧԁ. | |||
Сещӧм вӧвјасӧс, коԁјас велалӧмаӧԍ петкӧԁчыны ԉаԍԋі сајԍаԋ, кынмалігӧн, кӧԇыԁ рујас ԁырјі, лысва вылӧ ԁа зерігӧн. Торја-нін колӧ таыԍ віԁчыԍны ебӧстӧм ԁа ԋоԋӧԁчыԍ вӧвјаслы. Кынмыԍ вӧвјасӧс коԋушԋаӧ вајӧԁӧм бӧрын колӧ зыравны кос&іԇасӧн ԁа сувтӧԁны кос воԉӧс вылӧ сіԇ-жӧ вӧвјастӧ оз ков леԇны пӧжан жарјас ԁырјі: секі вӧвјас ԇугыԉмӧны. | |||
Вӧраінјас пӧскӧԏіна вылӧ вӧвјаслы омӧԉа-жӧ шогмӧны. Вӧраԁ гожӧмјасын паԍкалӧны зев уна гагјас, коԁјас куртчалӧны вӧвјасӧс, куртчігас коԉӧԁӧны параԅітјасӧс ԁа вӧлӧс зев чорыԁа віԍмӧԁӧны (віԍӧмыс шуԍӧ піроплазмӧзӧн&). | |||
Жар пӧраӧ пӧскӧԏіна вылын вӧвјасӧс јона куртчалӧны ӧваԁјас, коԁјас вӧв кучік-вылӧ течӧны быԁман коԉкјас. Коԉкјасыԍ бӧрынҗык петӧм ԉічінкајас луԁԇӧԁӧны вӧлӧс. Луԁан местасӧ вӧв ԋулӧ ԁа ԋулігас ԉічінкајасыс веԍкалӧны вом пыщкас ԁа ԍув пыщ- | |||
кас. Ԍув пыщеас лічінкајас овмӧԁчӧны ԁа віԍмӧԁӧны (лоӧ воспаԉеԋԋӧ). | |||
Ӧвоԁјас паскӧԁӧны ԍібырскӧј јазва,& пӧрӧс, пукԍӧны јазваыԍ кулӧм скӧт вылӧ ԉібӧ зараԅітчӧмінјасӧ, боԍтӧны кокјаснас, ԉібӧ-& борԁјаснас заразасӧ ԁа нуӧны сіјӧс пемӧсјас вылӧ. | |||
Вӧвјасӧс ԉічінкајасыԍ віԇӧм могыԍ колӧ щӧкыԁҗыка весавлыны налыԍ вывсӧ — кучіксӧ. | |||
Опытјас ԍерԏі тӧԁмалӧма, меԁбур среԁствоӧн ӧваԁјасыԍ віԁчыԍӧмын лоӧны ԁука ԉекарствојас, торја-ԋін креоԉін, кӧр ԍур выј ԁа соԉіцілӧвӧј меԏіл. Меԁбӧрјаыс — соԉіцілӧвӧј меԏілыс — лоӧ меԁбурӧн. | |||
Тајӧ торјасӧн вӧԃітчӧны со кыԇі: боԍтӧны 6-8 пај ваԅеԉін, ԉібӧ порԍ гос ԁа ӧԏі пај вылынҗык інԁӧм ӧԏі пӧлӧс среԁствојасыԍ, бура сорлалӧны ԁа кокԋыԃіка мавтышталӧны шԉејајас ԉібӧ вӧвлыԍ кучіксӧ меԁԍа-ԋін сіјӧ местајас, кытчӧ јонжыка пукԍӧны ӧваԁјас: кокјасас, ԍпінаас морӧсас ԁа мукӧԁлаӧ. | |||
Ӧваԁјасыԁ тајӧ торјасԍыԁ јона полӧны. Најӧ кымӧр моз чукӧртчӧны скӧт гӧгӧр& но сывылӧ оз пукԍыны. | |||
Он-кӧ кӧсјы шԉејатӧ ԉібӧ вӧвтӧ тајӧ ԉекарствојасӧн пачкајтны, поԅӧ вӧчны со кыԇі: кыз шӧртыԍ кыӧны тыв ԁа сіјӧн тупкӧны вӧвлыԍ јурсӧ, ԍпінасӧ ԁа став вывкоԃ- | |||
сӧ. Ԍетка кӧтӧԁчыԍԍӧ креолінаын& лібӧ веԍіг пуӧԁчыԍԍӧ сені, а бӧрас коԍтӧны вӧв вылын паԍкӧԁӧмӧн. Ԍеткаыс-кӧ оз веԍкав зер увтӧ креоԉіныслӧн выныс ԋужалӧ, 7 лун чӧж віԇӧ ӧваԁјас ԍібӧԁчӧмыԍ. Вын вештӧм бӧрын сіјӧс креолінын вылыԍ кӧтӧԁӧны. Номјасыԍ ԋекоԁнан стреԁствоыс оз віԇ. | |||
Совхозјаслы ԁа колхозјаслы, коԁјас вермӧны пемӧсјасӧс верԁны унҗык пӧлӧс кӧрымјасӧн, вајӧԁам татчӧ разнӧј пӧлӧс верԁан ногјас. | |||
Лунԍа верԁан норма шӧркоԃа уҗалыԍ 500 кг. ԍӧкта вӧвјасӧс верԁны: | |||
Зӧр .... 3,1 кг | |||
Сур раб .... 0,6 „ | |||
Щыщӧм бобі .... 0,5 „ | |||
Віԇвывса турун .... 6,0 „ | |||
Зӧр .... 2,0 „ | |||
Кукуруза .... 1,5 „ | |||
Коԍтӧм картупеԉ .... 1,5 „ | |||
Віԇвыв турун .... 5,0 „ | |||
Зӧр турун .... 2,0 „ | |||
Зӧр .... 3,0 „ | |||
Пӧжалӧм картупеԉ .... 1,5 „ | |||
Щыщӧм іԇас .... 0,5 „ | |||
Турун, кык столӧвӧј паԋ сов сорӧн .... 6,0 „ | |||
Зӧр .... 1,5 „ | |||
Коԍтӧм картупеԉ .... 1,0 „ | |||
Морков .... 2.0 „ | |||
Шобԁі ӧтруб .... 0,5 „ | |||
Турун .... 6,0 „ | |||
Зӧр .... 2,0 кг. | |||
Кукуруза .... 2,0 кг. | |||
Клевер турун .... 4,0 „ | |||
Зӧр іԇас .... 2,0 „ | |||
Іԁ .... 2,0 „ | |||
Кукуруза .... 7,0 „ | |||
Сур раб .... 0,5 „ | |||
Віԇвыв турун .... 4,0 „ | |||
Іԇас .... 2,0 „ | |||
Кукуруза .... 2,0 кг. | |||
Зӧр .... 0,5 „ | |||
Бобі .... 0,2 „ | |||
Ӧтруб .... 1,0 „ | |||
Турун .... 6,0 „ | |||
Кукуруза .... 3,0 кг | |||
Зӧр .... 0,5 „ | |||
Бобі .... 0,2 „ | |||
Турун .... 4,0 „ | |||
Аԋкыщ .... 0,2 „ | |||
Іԁ іԇас .... 2,0 „ | |||
Вӧвјаслӧн-кӧ лоӧ кокԋыԁҗык, ԉібӧ ԍӧкыԁҗык, тајӧ нормајасыс вермасны вежлавны таԇі тураса кӧрымјас (турун ԁа іԇас) коԉӧны: вежлавтӧг, (табԉ. мӧԁ јукӧныс). Ԍӧкыԁ уҗ ԁырјі соԁтыԍԍӧ 1/3-ӧԇ г. | |||
Кокԋыԁ уҗ ԁырјі — поԅӧ чінтыны 1/3-ӧԇ. Тулысын, кор ковмӧ вӧвјаслыԍ омӧԉтчӧм тушасӧ крепаммӧԁны ԁа кор налӧн гӧныс вежԍӧ, поԅӧ ԍӧкыԁ уҗјас ԁырјі верԁассӧ 3-ԁ јукӧныԍ мынԁа унҗык-на соԁтыны, коктԋыԁ уҗ ԁырјі — чінтыны ещаҗык 3-ԁ јукӧныԍ. | |||
ВАӦН ЈУКТАЛӦМ | |||
Ва пырӧ пемӧс тушаӧ быԁлаӧ& бӧрлаԋ сеԍаԋ петӧ ԋылӧмӧн, куԇӧн, ԍінваӧн, лолалӧмӧн ԁај мукӧԁ ԍікас тујјасӧԁ-і. Сы вӧсна пемӧсыԁлы колӧ ԁугԁывтӧг тыртны ва-петӧм местасӧ. | |||
14-ӧԁ ԍерп. Пԉевел. | |||
Сіјӧ вӧчԍӧ јукталігӧн. | |||
Пемӧсыԁ ва вӧсна јона гажтӧмчӧ, боԍтам-кӧԏ вӧвјас кокԋыԁжыка ԏерпітӧны щыгјалӧм ԁа куԅҗыка олӧны щыгјалӧмӧн ватӧг олӧм ԁорыԍ. Пріроԁаын ем уна пӧлӧс ва: зерва, мувежӧсва, кԉучва, јукмӧсва, візувтан ју ва, тыјасын, пруԁјасын, віԇјас вылын, ԁа мореын. Зерва артмігас овлӧ нач сӧстӧм, сӧмын &мунежӧсвывса сынӧԁ пыщті летчігӧн сетчӧ кӧлаԍӧны уна быԁ пӧлӧс мікрооргаԋізмјас, уна ԋајт ԁа бус. Сынӧԁыс меԁвоԇԇа зер војтјаснас весаԍас-ԁа, секі бӧрынжык кіԍԍан зер ва лоӧ-ԋін нач сӧстӧм. Зер ваын еща газјас, міԋерала сорасјас, ԁа сы вӧсна ваыс абу кӧра, ԁубыԁ ԁај сіјӧ омӧԉа ԍвежмӧԁӧ. Грунт ваын, коԁі ԍурӧ веркӧсса муԍінјас пыщкыԍ, ем уна ԍінмӧн аԁԇытӧм мікрооргаԋізмјас, ков ԍікасјас, быԁԍама пӧлӧс віԍӧм разӧԁыԍјас. | |||
Вӧвјаслы тащӧм ваыԁ оз шогмы: сыԍаԋ зев уна віԍӧмјас артмӧны. Пыԁыԍ петан ваын (кԉуч ваын) оргаԋіческӧј сорасыс ԁа мікрооргаԋізмјасыԁ јона еща ԉібӧ нач абу, сы пыԃԃі сені зев уна міԋерала веществојас ԁа быԁ пӧлӧс газјас, меԁјонасӧ іԅвестка, совјас ԁа угԉекіслота. Іԅвестка сорасыс-кӧ ԁа угԉекіслотаыс-кӧ ваас шӧркоԃԃема, секі ваыс лоӧ чӧскыԁ кӧра, пӧԉезнӧј. Вермасны лоны і мукӧԁ ԍікаса міԋерала вещество сорасјас — бурвӧчыԍјас ԁај омӧԉ вӧчыԍјас, кӧр | |||
бурмӧԁыԍјас ԁај кӧр щыкӧԁыԍјас; ԉоквӧчыԍ сорасјас &паныԁавлӧны ещажык, чӧскыԁ кӧра ва овлӧ унҗык, чӧскыԁтӧм ԁорыԍ. Сы ԍерԏі, кущӧм муԍін слӧјыс сіјӧ воӧ — | |||
15-ӧԁ серп. Мікроскоппыр омӧԉ валӧн војт. | |||
вылысаҗыкыԍ аԉі јона пыԁіԋікԍаԋ, ԉібӧ лоӧ веркӧсса ваӧн ԍерԏі торјалӧма, ԉібӧ кԉуч ваӧн. | |||
Ју чукӧрмӧ уна пӧлӧс вајасыԍ — кԉучԍаԋ пызыртчыԍ вајасыԍ ԁа зер ваыԍ, коԁјас візувтӧны муверкӧсӧԁ јујасӧ. | |||
Јујасӧ мукӧԁ ԁырјі візувтӧны карјасыԍ, ԍіктјасыԍ, фабрік-завоԁјасыԍ быԁпӧлӧс пежыс ԁа сы вӧсна ју ва вермас лоны бурӧн ԉібӧ омӧԉӧн, сорасјас лыԁ ԁа бурлун ԍерԏі. | |||
Ва гырыԍ тыјасын, петӧны-кӧ сетчӧ уна кԉуч вајас, овлӧ бурӧн ԁа шогманаӧн. Ва посԋі тыјасын, јујасын моз-жӧ, качество ԍерԏіыс вермас лоны уна пӧлӧс. Пруԁ ваӧ чукӧрмӧны быԁԍама сіԍмыԍ вешществојас, бакԏеріјајас ԁа сы вӧсна лыԃԃыԍԍӧ омӧԉ ваӧн. Гӧп вајас јуктаԍӧм вылӧ &ԋеммынԁа оз шогмыны; торја-ԋін ԉоктор вермас лоны, јукталан-кӧ шабԁі ԁа пыш тыӧԁан гујасыԍ: сещӧм гујасас ԉоквӧчыԍ бакԏеріјајасыԍ ӧпріч емӧԍ нӧшта јаԁовітӧј вешществојас-ԁај. | |||
Јунытӧ ваыԁ меԁым ез вӧв јона пӧԍ-ԋі, кӧԇыԁ-ԋі. Вӧвјаслы быԁ 2/5 кг. кос кӧрым вылӧ ковмӧ 1 кг. гӧгӧр ва. Кӧрым пыщкын кымын уна ва, сымын еща колӧ ва јуӧм вылӧ і мӧԁарӧ. Вӧвлы колана ва повоԃԃа ԍерԏі, кос ԉібӧ васӧԁа сынӧԁыс, кущӧм уҗ сіјӧ нуӧԁӧ ԁа кущӧм ачыс вӧлыс. Шоркоԃԃема арталӧмӧн-кӧ 4-6 1/2 центԋер ԍӧкта вӧв јуӧ 40-48 ԉітра ва лун кежлӧ. | |||
Вӧлӧс јукталӧны лунын кујімыԍ туԍа кӧрым ԍеттӧԇ. Горша јуыԍ вӧвјаслы веԁраас јуігас пуктышталӧны турун чірјас. Сещӧм вӧвјаслы, коԁјас јуӧны уна ԁа сы вӧсна уҗа- | |||
лігас пӧԍалӧны, васӧ ԍетӧны ещаҗык, мыјта сылы колӧ ԁа вермӧ јунысӧ. | |||
Вывті уна ва јукталӧмыԍ омӧԉ лоӧ: сіјӧ ԍӧктӧԁӧ ԍӧлӧмыслыԍ уҗалӧмсӧ, пӧԁтыны понԁӧ, вывті јона пӧԍалӧ ԁај вермӧ прӧстуԃітчыны. Воԇӧ — прӧстуԁа-а вӧв воштӧ вірсӧ, торкԍӧ ԍувпыщкӧсас ԍојӧм разалӧмыс. | |||
Уҗ бӧрын вӧвјасӧс јукталӧны ԋе воԇҗык 1 1/2-2 часыԍ. Меԁԍа-ԋін колӧ вітчыԍны вӧлӧс јона кӧԇыԁ ваӧн јукталӧмыԍ. Регыԁҗык-кӧ вӧлӧн колӧ мунны уҗ вылӧ, сек ва поԅӧ ԍетны час җын мыԍԏ уҗ вылыԍ воӧм бӧрын, щук шоныԁ ваӧн, сӧмын меԁ ваыс јуԍіс ԁа меԁ ез сот вӧвлыԍ парсӧ. | |||
Тујвылын мунігӧн вӧлӧс поԅӧ јуктавны таԇі: јуктавтӧԇ војԁӧр мыјԁа-кӧ мынԁа мунны воԍлӧн. | |||
ВОԈӦС | |||
Торф воԉӧс абу омӧԉ волӧс: сіјӧ аспыщкас уна кујӧԁ ва вермӧ јуны. Торф воԉӧсыԁ торја ԋін бур секі, кор кӧсјӧны, меԁым вӧвјас оз ԍојны воԉӧссӧ. Вӧрпіԉітан завоԁјас ԁорын воԉӧс вылӧ поԅӧ вајны ԁа воԉсавны піԉіпыԅсӧ, піԉіпыԅ вылаԁ сулавнысӧ кӧԏ еԍкӧ зев ԋебыԁ, но сіјӧ омӧԉа аспыщкас јуӧ кујӧԁ ва ԁај сені зев кокԋіа артмӧны амміак газјас. Сыыԍ ӧтԁор, ԇескалігјасӧн | |||
воԉӧс вылӧ поԅӧ воԉсавны стружкі чаг, пу ԉістјас, том лысјас, ԋекущӧма оз поԅ воԉсавны сіԍман турун, осока, камыш ԁа мукӧԁ ԍікас ԋурвыв турунјас. Меԁбур воԉӧсӧн лоӧ іԇас. Сӧмын меԁ абу сіԍ, бакԍалӧм іԇас. | |||
ВЕСАЛӦМ | |||
16-ӧԁ ԍерп. Вӧв весалӧм | |||
Вӧвтӧ щук колӧ быԁ лун весавны. Весалӧмыс колӧ ԋе міч вӧсна, а вӧвлыԍ ԇоԋвіԇалун кутӧм вӧсна. Весалӧмӧн мі воԍтам кучікпыр мунан роԅјассӧ, коԁпыр петӧны вӧв пыщԍыс ковтӧм вешществојас, бурмӧԁам куыслыԍ лолалӧмсӧ, кыпӧԁам бурҗыка ужалӧм вылӧ ԍувјассӧ, віԇам вӧвјасӧс уна пӧлӧс | |||
ежвыв віԍӧмјасыԍ, вӧтлам сетыԍ быԁԍікас параԅітјассӧ (луԁԇӧԁыԍ-куртчаԍыԍјасӧс, тојјасӧс ԁа с. в.). | |||
17-ӧԁ ԍерп. Кулӧн торјӧԁана железкајас. | |||
Оз-ӧԁ веԍ каваԉерістјас шуны, вӧлӧс весалӧмыԁ-пӧ мӧԁ кӧрым, вӧвтӧ кӧԏ-і бура верԁан-ԁа, он-кӧ сіјӧс весав — оз-жӧ ԋін јонмы. | |||
Вӧвјасӧс весалӧны щӧткаӧн, іԇас гӧрӧԁӧн, трапјӧӧн ԁа нојторјасӧн, щӧткасӧ весавны колӧ торја гырыԍ піԋасынан. Став тајӧ торјассӧ колӧ лӧԍӧԁны быԁ вӧвлы торјӧн ԁај віԇны | |||
торјӧн, торја урчітӧм местаын. Вӧлӧс весалӧны ывлавылын, сӧмын-ԋін гежӧԁа, омӧԉ повоԃԃајас ԁырјі поԅӧ весавны коԋушԋаын. Весавны завоԃіттӧԇ первој ԋіралӧны іԇасыԍ вӧчӧм гӧрӧԁӧн сіјӧ местајас, кыті ԋајтӧԍԍӧма ԁа пӧԍалӧма, сеԍԍа весалӧны щӧткаӧн. Щӧткасӧ гӧн ԋылыԁ ԁа паныԁ новлӧԁлӧны; щӧткаыс гӧнԅас-ԁа гӧнсӧ сывылыԍ уԍкӧԁӧны нарошнӧ лӧԍӧԁӧм сынанӧн. | |||
Весалӧм бӧрын вӧлӧс ԋіралӧны кӧтӧԁыштӧм нојӧн, сӧстӧм ваӧн мыԍкӧны ԍінјассӧ, нырроԅјассӧ ԁа гыж кусыԋјас. Торја-ԋін сӧстӧма ԁа коса колӧ віԇны коквож кост кучіксӧ, меԁым сеті ез шуԅы ԁа ез воԍԍы. Бӧрја каԁјассӧ вӧвјасӧс ԁа мӧсјасӧс весавны завоԃітісны нарошнӧ лӧԍӧԁӧм бус кыскан насосјасӧн — бусԋоԋалыԍјасӧн. Таног весалӧмтӧ поԅӧ јона ошкыны ԁај сыногҗык-і колӧ весавны: секі вӧв вывԍыԁ став бусыс мынӧ ԁај оз разав, кыԇі паԍкалӧ щӧткаӧн шарӧԁігӧн, а веԍкалӧ нарошнӧ ԁозјӧ ԉібӧ мешӧкӧ. Бусԋоԋалыԍӧн вӧв весавны поԅӧ коԋушԋаын. Ангԉіјаын, весалӧм пыԃԃі, вӧвјаслыԍ гӧнсӧ шырӧны ԁа сеԍԍа мыԍкалӧны. | |||
КУПАЈТӦМ | |||
Шоныԁ пӧраӧ вӧвјаслыԍ ежсӧ сӧстӧммӧԁӧм — ыркӧԁӧм могыԍ вӧлӧс колӧ мыԍкавны ԉібӧ купајтӧԁны. Купајтӧԁӧны візувтан јуја- | |||
сын, тыјасын, мореын лунԍа шоныԁ пӧраӧ, ԉібӧ нӧшта бурҗык — рытја вылын. Купајтанін колӧ лажмыԁ, ӧтја ԁа топыԁ мупоԁја; вӧлӧс ваӧ пырттӧԇ војԁӧр колӧ мыԍкыны јурсӧ ԁа &гоԉісӧ; купајтӧԁны уна пырыԍ 10-15 мінут. Купајтӧԁанінӧ мунны воԍколӧн, бӧрлаԋсӧ, меԁԍа-ԋін кор каԅалан вӧвлыԍ кынмӧмсӧ, мунны рӧттӧмӧн бусԍытӧм ежаа туј вывті. Воӧм мыԍԏ вӧлӧс колӧ чышкыны косӧԇ ԁа сувтӧԁны коԋушԋаӧ. | |||
Купајтанін абутӧм вӧсна вӧвјас вылӧ поԅӧ кіԍкавны ва веԁра помыԍ, ԉејкаыԍ ԉібӧ вӧсԋіа петан пӧжарнӧј насосыԍ, татчӧ вӧвјас регыԁӧн велалӧны, ԉібӧ мыԍкалӧны губкајасӧн, трапјӧӧн ԁа кіјаснас. | |||
Оз-поԅ мыԍкавны ԁа купајтны вӧвјасӧс чорыԁа мунӧмјас бӧрын, шонԁі пӧжігӧн, зӧрјӧн верԁӧм бӧрын ԁа кӧԇыԁ пӧраӧ. | |||
ШОЈТЧӦГ | |||
Ԋеԁыр уҗалӧм мыԍԏі вӧвлы колӧ ԍетны шојтчӧг. Ԁугԁывтӧг ԁыр уҗалӧмыԍ вӧвлӧн омӧԉа кутас ветлыны вірыс, сылӧн ԍӧлӧмыс, тыыс ԁа мускулјасыс ԍӧкыԁ уҗын оз шојтчыны. Сыыԍ ӧтԁор, шојтчӧг колӧ нӧшта ковтӧмторјасыԍ мезԁыԍӧм раԃі, коԁјас уна чукӧрмӧны пемӧс пыщкын уҗ ԁырјі. | |||
Вӧлӧс-кӧ сувтӧԁан ԍӧкыԁ уҗвылӧ віт-квајт час кежлӧ, секі щук колӧ 2 1/2-3 час бӧрын вӧчны кост, шојтчыны 2 1/3-ԁ час кежлӧ, ԁа сыыԍ ӧтԁор јешщӧ колӧ вӧчны 2-3-ыԍ кост 20 мінутӧн быԁ сувтыштӧм вылӧ. Вӧвјасӧс куԅа шојтчӧԁігӧн колӧ ԍетны зӧр ԁа корԍурӧ турун, регыԁа шојтчӧԁігјасӧ колӧ ԍетны сӧмын куш турунсӧ. | |||
Уҗ помаԍӧм бӧрын вӧлӧс колӧ сувтӧԁны сулӧԁанінӧ, кӧԇыԁ пӧраӧ — вӧвјасӧс шебрӧԁны. Колӧ віԇӧԁны, меԁым коԋушԋа пыр ԋеммынԁа тӧв ез ветлы. Вӧлыс-кӧ пӧԍавлӧма ԉібӧ кӧтаԍӧма зерыԍ-ԉі лымјыԍ ԉі, секі сіјӧс колӧ зыравны косӧԇ іԇасӧн, ԋајтӧԍԍӧм кокјассӧ мыԍкыны ваӧн, гыжјассӧ лымјыԍ ԁа ԋајтыԍ весавны. | |||
Уҗ вылыԍ сувтӧм бӧрын вӧв вылыԍ ԍіјӧс кӧлујсӧ пырыԍтӧм-пыр боԍтӧны ԁа іԇас гӧрӧԁӧн &сіјӧс-ԍіԃелка увсӧ бура зыралӧны косӧԇ, сіԇі-жӧ вӧчӧны кокјассӧ-і. Вӧвлӧн гӧныс коԍмас-ԁа, секі завоԃітӧны весавны. | |||
Ԍӧкыԁ уҗ бӧрын вӧвјаслӧн кокјасыс-кӧ кутасны тірԅыны, вӧвлыԍ кокјассӧ колӧ мыԍкыны ԁа гыж вежӧссӧ тӧбны ва рузумӧн. 1-2 час бӧрын кокјассӧ зыравны іԇас гӧрӧԁӧн улысԍаԋыс вевԁорлаԋ, ԁа сыбӧрын лапаԍаԋыс вевԁорја кусыԋӧԇыс кӧртавԍӧ ԉічыԃіка ној бінтӧн. Пыктӧм кока вӧвјасӧс јуктавны ещажык ԁај шоныԁ ваӧн. | |||
Уҗ помаԍӧм ԁа весалӧм бӧрԏі вӧвлы сетчӧ тыр шојтчӧг; секі коԋушԋаын ԋеммынԁа оз поԅ шумітны, оз поԅ вӧрӧԁны кокув пӧвјассӧ ԁа весавны ԉаԍԋіјассӧ, сіјӧн мі мешајтам вӧвлы вын чукӧртӧмыԍ, огӧ сетӧ сылы шојтчӧг. Скӧр вӧвјасӧс — куртчаԍыԍјасӧс ԁа чужјаԍыԍјасӧс, коԁјас оз леԇны мукӧԁ вӧвјаслы шојтчыны, сувтӧԁны торјӧн. | |||
Ӧткымын вӧвјаслӧн коԋушԋаын сулалігӧн овлӧны торја шогаԍӧмјас: куртчаԍӧм, ӧԏі кокнас мӧԁ коксӧ таԉалӧм, шатлалӧм, воԁавлӧм ԁа мукӧԁ тор. | |||
Куртчаԍыԍ вӧвјас — мыјԍурӧ піԋнас суԇӧԁӧны ԁа куртчалӧны, гыԋлалігас щӧщ апалӧны сынӧԁсӧ-і. Куртчаԍыԍ вӧвјастӧ, меԁым налӧн ковтӧм прівычкаыс ез вуҗ мукӧԁ вӧвјас вылӧ, колӧ торјӧԁны мукӧԁ ԇоԋвіԇа вӧвјас ԁорыԍ ԁа віԇны ԁомалӧмӧн. Куртчаԍыԍ вӧвјасӧс ԁомалӧны кык повоԁ јылӧ ԉаԍԋіыслы бӧрӧн, зӧрсӧ сетӧны торбаӧн, турун кӧрым ԍетӧны соԁтӧԁӧн. Сещӧм вӧвјастӧ колӧ јонҗыка уҗӧԁны. | |||
Ӧԏі кокнас мӧԁӧс таԉалӧмӧн вӧв вермас ԁојԁны кок гыж ԉек ԁоріассӧ& ԁа сіԇнас вермас ԇікӧԇ щыкӧԁны гыжсӧ. Меԁым тащӧм ԉок торјыс ез ло — меԁым гыжјасыс ез ԁојмавны — сетчӧ пуктыԍсӧ кучікыԍ вӧчӧм кӧртӧԁ. Вӧвјас шатлалӧны таԇі: вӧлыс воԇԇа кокјассӧ паԍкыԁа паԍкӧԁӧ ԁа шујга кокнас сіјӧс | |||
воԇлаԋ вештітас, талалӧ веԍкыԁсӧ лібӧ шујгасӧ — коԁ кокнас лоӧ тувтчӧма. Тушаыслыԍ воԇлаԋсӧ ӧтарӧ мӧԁарӧ шатлӧԁлӧмнас кыпӧԁӧ коԋушԋаын шум ԁа кокнас жугӧԁӧны ԍојыԍ вӧчӧм җоҗјассӧ. Таног віԍыԍ вӧвјассӧ шуӧны „качај вӧвјасӧн“, рочӧн-кӧ — „ткачӧн“. Меԁым вӧвјас воԇ кокјассӧ сещӧмӧԇыс ез паԍкӧԁны, вӧвјаслы коканыс ԍујӧны кӧртӧԁ, коԁјас кутӧны кокјассӧ паԍкоԁӧмыԍ, воԇлаԋ ԋужӧԁӧмыԍ ԁа тащӧм ногнас ԁугӧԁӧны шатлалӧмыԍ. | |||
ԀОԂԂАԌАН КӦЛУЈ | |||
Меԁым вӧлыс бура ԁа ӧԁјӧҗык уҗаліс ԁа меԁым віԇны сылыԍ вынсӧ ԁа ԇоԋвіԇалунсӧ, щук колӧ бура лӧԍӧԁны ԁоԃԃаԍан кӧлујсӧ ԁа ԁоԃсӧ. | |||
Ԍіјӧс-завоԁлы колӧ бура лаԁмыны лӧԍӧԁӧм местаас. Ԍіјӧслы колӧ пукавны бурещ воԇԇа лопатка вылас мічаа, бурыԍ јылас колӧ муртса інмыны, ԁа морӧсас — ступон кысканінас — меԁым вӧлі кык чуԋ тӧрмӧн кост. Ԍіјӧсыԁ меԁым ез ԇескӧԁ лопаткасӧ вешталӧмԍыс, меԁым ез топӧԁ лолалан тујсӧ — горшсӧ. Мі тӧԁам, мыј абу быԁ вӧвлӧн ӧткоԃӧԍ бурыԍ јылыс ԁа лопатка гӧгӧрыс; сіԅкӧ — быԁ вӧвлы колӧ лӧԍӧԁны торја лӧԍалана ԍіјӧсјас. Таԇінаԁ абу выгоԁнӧј-ԁа, сы раԃі лӧԍӧԁӧны вешјаԍана ԍіјӧсјас. Сені ем мӧԁа-мӧԁыԍ тор- | |||
јалана ԁа топӧԁана кујім торјас, коԁјасӧс поԅӧ кокԋыԁа ыҗԁӧԁны лібӧ чінтыны — лӧ- | |||
18-ӧԁ серп. Ԋемечнога чінтан соԁтана ԍіјӧс вӧвјаслӧн | |||
ԍӧԁны быԁ вӧвлы ԍерԏі. Пеԉпомӧ інманін — ԍіјӧслӧн гынјыс — колӧ ԋебыԁ, меԁыы ез ԁојԁ | |||
ԁа інміс быԁ местаӧ ӧткоԃа. Ԍіјӧс гын колӧ віԇны пыр сӧстӧма. | |||
19-ӧԁ ԍерп. Ԋемечнога чінтан-соԁтана ԍіјӧс вӧвјаслы | |||
Ԉокног лӧԍӧԁӧм ԍіјӧс оз ӧткоԃа топӧԁ, ԉокыԍ топӧԁӧ. Ԉок ԍіјӧслӧн гыныс зыртӧ | |||
кучіксӧ. Ԋајта ԍіјӧс гын вермӧ вајӧԁны віԍӧмӧԇ. Зыртӧмԍаԋ вӧв воӧ уҗвылӧ ԁоԃԃавны поԅтӧмӧԇ. | |||
20-р& ԍерп. Вӧввылын лучкіапукалан ԍіјӧс | |||
21-ԁ ԍерп. Вӧввылын ԉок ногапукалан ԍіјӧс | |||
ԍеԃелкатӧ ԍіјӧсӧс моз-жӧ, колӧ мышку вылас лӧԍыԁа лаԁмӧԁны. Вурны ԋебыԁ гынјыԍ. Чорыԁ гына ԍіԃелка топӧԁӧмысла сіԇ-жӧ регыԁӧн зыртӧ кучіксӧ. Кокԋі уҗјас ԁырјі ԁа коԁыр ԍіјӧсјасыс ԁојԁӧны, колӧ ԍіјӧссӧ | |||
вежны ԁа лӧԍӧԁны сіјӧс шԉеја, сіјӧ кӧԏ-і ԇескӧԁӧ лопатка ԁа пеԉпом суставјассӧ, но вӧԃітчыны поԅӧ, сӧмын меԁ шԉејаыс ԋебыԁ ԁа сӧстӧм вӧлі-а. | |||
22-ԁ ԍерп. Ԁоԃԃалӧм ног пукалӧм вӧвԍурсалывылын (скеԉет) шлејаа ԍіјӧсӧн ԁоԃԃалігӧн. | |||
Мегыр — рочног ԁоԃԃаԍӧмын-кӧ, лыԃԃыԍԍӧ вын віԇтыԍӧн сіјӧ віԇӧ вӧвјасӧс локногӧн чорыԁа јӧткӧмыԍ, шатлӧԁлӧмыԍ ԁа сіјӧн омӧԉҗыка інмӧ пеԉпом суставјасас. Ԏопка- | |||
нӧԍ туј куԅа груз кыскігӧн сіјӧ віԇӧ весшӧрӧ вын воштӧмыԍ. Јона сӧкыԁа мунігӧн, гура- | |||
23-ԁӧ& серп. Швеціјаса вын віԇан. | |||
нӧԍ тујјас вывті мунігӧн ԁа скачӧн мунігӧн ԍіјӧсыԁ јонҗыка вермас ԁојԁны. Вӧвсӧ-кӧ ԁоԃԃалӧны мегыртӧг ԁышлӧјасӧ, секі пуктыԍԍӧ швеԁскӧј вын віԇтыԍ (23-ԁ серпас). | |||
Ԍԏажлыԍ ԉібӧ вожлыԍ куԅтасӧ колӧ лӧԍӧԁны вӧв ыҗԁа ԍерԏі ԁа вын ԍерԏі. Тӧԁмалӧма: вӧвсӧ-кӧ ԁоԃԃалӧма матӧҗык (җе- | |||
ԋыԁҗыка, секі кыскӧм вылӧ выныс мунӧ ещаҗык; вылын кӧԉӧсаа ԏеԉега кыскӧны кокԋыԁҗыка ԉапкыԁ кӧԉӧсаа ԏеԉега ԁорыԍ. Віԇмууҗалан машінаӧ куԅҗык ԏага јылӧ ԁоԃԃалӧмӧн уҗавны бурҗык җеԋыԁа лӧԍӧԁӧм ԁорыԍ. | |||
Мукӧԁ уҗалан вӧвјасыԁ оз мунны бура ԁа ԁојԁалӧны асԍыныс кокјассӧ, сыпонԁа лӧԍӧԁӧны нароԍнӧ преԁохраԋіԏеԉјас кујасыԍ, реԅінаыԍ ԁа мукӧԁ пӧлӧс маԏеріалыԍ. | |||
ВӦВЈАСӦС УҖВЫЛӦ ВЕЛӦԀӦМ | |||
Меԁым вӧвјас уҗалісны ԁај коԉіны ԇоԋвіԇаӧԍ, колӧ нуӧԁны олӧмӧ колана інԁӧԁјас. Кор міјан уҗ вылӧ бур каԁа уҗалан вӧвјасыԁ оз тырмыны, секі ковмывлӧ боԍтлыны кујім арыԍ томҗык вӧвјасӧс. Сещӧм вӧвјасыԁ ез-на вынԍавны-ԁа, сывӧсна воԇ уҗӧԁӧмыԍ налӧн ԁугԁӧ быԁмӧмыс, віԍмӧны лыјасыс, суставјасыс, сӧнјасыс ԁа ӧԁјӧн лоӧны уҗ вылӧ шогмытӧмӧԍ. | |||
Кокԋыԁ віԇмууҗалан уҗ ԁорӧ вӧвјасӧн завоԃітӧны вӧԃітчыны кујім арԍаԋ. Велӧԁны колӧ ԋӧжјӧԋік, термаԍтӧг, меліа ԁа быԁ уҗ бӧрын ԍетны ԋаԋтор ԉібӧ зӧр, сӧмын ԋе горзӧмӧн ԁа скӧрӧн, кыԇі міјан унаыԍ овлӧ ԁа мыјвӧсна быԁмыԍ вӧвјас щыкԍӧны. Вӧвјасӧс велӧԁіг меԁпервој ԍујӧны сылы ԍіјӧс | |||
ԁа ԍіјӧсјаснас новлӧԁлӧны, сеԍԍа бӧр боԍтӧны ԁа боԍтӧм бӧрас пыр-жӧ ԍетӧны ԋаԋ кусӧк ԉібӧ зӧр. | |||
Мӧԁыԍ велӧԁӧмын бара ԍіјӧсалӧны ԁа бӧрас ԋужӧԁӧны гез, гез помӧԁыс кутчіԍӧмӧн кык морт кокԋыԃіка бӧрлаԋ кыскӧны ԁа сіԇӧн велӧԁӧны вӧлӧс паныԁавны ԍӧкыԁ торјӧн. Бӧрлаԋ кыскан вынсӧ быԁ лун соԁтӧмӧн ԋоԉӧԁ-вітӧԁ луннас поԅӧ-ԋін ԁоԃԃавны кокԋыԁ ԁоԃ помӧ ԁа новлӧԁлыны повоԁӧԁыс кутӧмӧн. | |||
Меԁвоԇԇаыԍ вӧвјасӧс велӧԁігӧн колӧ ветлыны воԍлӧн ԁа віԁчыԍны орсӧн (пԉеԏӧн) шенаԍӧмыԍ. Первојја вонас уҗӧԁны кокԋыԁа (піԋовтны, кыскавны кокԋі торјас ԁа с. в.) ԁа регыԁ каԁјасӧн. Ԋоԉӧԁ вонас поԅӧ-ԋін ԍӧкыԁҗык уҗјас вӧчны. Ӧԁјӧ быԁмыԍ вӧвјасӧс, боԍтны-кӧԏ — беԉгііаса ԏажеловозјасӧс, бура верԁӧмӧн кокԋыԁ уҗјас вылӧ поԅӧ боԍтны арӧсԍаԋ, којмӧԁ вылӧ воігӧн колӧ-ԋін велӧԁны ԍӧкыԁ уҗјас вылӧ. | |||
Бур віра вӧвјасӧс уҗ вылӧ велӧԁны ԍорӧнҗык: сещӧм вӧвјасыԁ прӧстӧј вӧвјас ԍерԏі сӧвмӧны ԋӧжјӧнжык. | |||
Ужалігӧн вӧвјастӧ оз ков термӧԁлыны вынԍыс вывті. Колӧ быԁӧнлы тӧԁны: уҗалыԍ вӧвјасӧн меԁбур воԍлӧн ветлӧԁлыны. Тащӧм уҗӧн сіјӧ вермӧ уҗавны быԁ лун куԅҗыка, сіԇінас ԁырҗык оз муԇ. | |||
УҖ | |||
Вӧв тушаын основаыс — ԍурса. Бур вӧвлӧн ԍурсаыс паԍкыԁ, кыз, куԅ, јон. Сӧмын бур лыысла вӧвјас тӧԁчымӧн крепыԁӧԍ, вынаӧԍ. | |||
Вӧвлӧн лыыс тупјыԍӧма јајӧн, ԉібӧ кыԇі шуӧ наука — мышцыӧн. Куԉыштан кӧ вӧв вывԍыс кусӧ, мі аԁԇам: ку увтас јај праԏјас быԁпӧлӧс кызтаӧԍ: кі кызта, вӧсԋіҗык — кызҗык, ставыс сіјӧ ԍінмӧн аԁԇымӧн тӧԁчӧны ԁај мӧԁа-мӧԁ ԁінԍыԍ& кокԋіа торјалӧны. Мышцыыԍ быԁ ыҗыԁ праԏ ӧтар помнас јітчӧма ӧԏі лыӧ, мӧԁар помнас — мӧԁ лыӧ. Пемӧс кӧсјӧм ԍерԏі мышцыјас вермӧны ԉібӧ җеԋԋавлыны, ԉібӧ ԋужавны ԁа сіԇӧн новлӧԁлӧны лыјассӧ. Мышцылӧн выныс јона ыжыԁ. Тащӧм мышцыјас пемӧс тушаын јона уна ԁај уҗыс налӧн уна ԍікаса. Ӧԏікјас на пыщкыԍ кокјассӧ кыпӧԁӧны вевԁорлаԋ, мӧԁјас-воԇлаԋ нуӧны, којмӧԁјас — боклаԋ вештӧны. Емӧԍ мышцајас — пуктӧны — воԍтӧны роԅјас ԁа с. в. Ԇоԋвіԇа тушаын мышцыјас јона ӧԁјӧ уҗалӧны, уҗалӧны — асԍыныс уҗсӧ вежӧрттӧг ԁа мӧԁа-мӧԁыскӧԁ шенԅымӧн стӧча лаԁмӧԁчӧмӧн. | |||
Мышцыԍаԋ јурвемӧ ԁа јурвемԍаԋ мышцыјасӧ мунӧны вӧсԋі шӧрткоԃ ԉібӧ шнурјаскоԃ ԋервјас. Ԋервјас куԅа, ԏеԉеграф куԅта моз, мунӧны мышцыјасӧ колана щӧктӧм- | |||
јас, вӧрасјас. Вӧвтӧ-кӧ мі быщкыштам јемӧн, сіјӧ бырскӧбтас бокӧ ԁај чужјыштчас. Сіԇкӧ інӧ пемӧс пыщкын нарошнӧ лӧԍӧԁӧм кыԇ „ԏеԉеграф" куԅта ԁугԁывтӧг разалӧны — мунӧны ԁа вежлалӧны щӧктӧмјас ԁа вӧрасјас. Ӧткымын вӧвјаслӧн сещӧм вежлаԍӧмыс артмӧ ԋӧжјӧ. Сещӧм вӧвјасыԁ ԋӧжмыԁӧԍ. Мукӧԁјаслӧн артмӧ ӧԁјӧ. Сещӧмјасыс — ӧԁјӧ вӧрасаӧԍ, ловјаӧԍ. Овлӧ, ԋервјасыс-кӧ віԍмӧны, секі вежлаԍӧмыс ԇікӧԇ бырӧ, вӧрасыс сувтӧ. Віԍмылӧны сіԇ-жӧ ӧтка мышцыјас ԉібӧ ӧтпырјӧ уна мышцы. | |||
Мышцаыс кымын кызжык, сымын сылӧн выныс лоӧ унҗык. Мышцаыс кымын куԅҗык, сымын јонҗыка (куԅҗыка) сіјӧ понԁас җеԋԁаммыны ԁа ԋужавны. | |||
Чуԋјаснымӧс топӧԁӧма-кӧ кулакӧ ԁа кінымӧс кусыԋтам, міјан сој мышцыыԁ пыктас коԃ: мышцыыс җеԋгӧртчас. | |||
Бур јон мышцыјас артмӧны секі, кар ем налы тырмымӧн пӧтӧсторјас ԁа кор налы ем колана уҗ. Вына јон мортјас — ԍілачјас вермӧны лоны секі, кор најӧ кутасны бура пӧткӧԁчыны ԁа ԁугԁывтӧг упражԋајтчыны — ԁугԁывтӧг асԍыс јонлунсӧ јонмӧԁны. Сещӧм условіјӧјас ԁырјі мышцы праԏјас ӧԁјӧ быԁмӧны, кызмаммӧны, мортлӧн выныс сӧԁӧ. | |||
Кӧԏ-і јона понԁам вӧвтӧ верԁны ԁа огӧ-кӧ сіјӧн ужалӧј, секі кӧрымыс оз мышцы- | |||
јас быԁмӧм вылӧ мун, а тушаас ԉішка гос чӧжӧм вылӧ. Ԉішка гос пемӧслы сӧмын ԉок тор вӧчӧ. Бара-жӧ понԁам-кӧ мі выныԍ вывті вӧлӧс уҗӧԁны ԁа омӧԉа верԁам, секі вӧлыԁ понԁас омӧԉтчыны, чінны, пемӧслӧн сӧмын лыјасыс коԉӧны. | |||
Бура уҗ нуӧԁӧм вылӧ јона тӧԁчӧны ԍӧлӧм, ты, вӧрк ԁа мукӧԁ органјас, сіԇ-жӧ пемӧслӧн ԇоԋвіԇалун ставнас. Ԍӧломыс-кӧ ԁа вӧркыс омӧԉӧԍ, вермӧны артмыны пыкӧсјас, віԍӧ-кӧ тыыс — артмӧ оԁышка ԁа с. в. Віԍігӧн вӧв воштӧ асԍыс вынсӧ ԁа уҗавны вермӧмсӧ. | |||
Сіԇ-кӧ, меԁым вӧв вӧлі јон, колӧ јон лыԍӧм, бур кӧрым ԁа ԁугԁывтӧм уҗ ԁа меԁым пемӧсыԁ пыр вӧлі ԇонвіԇа. | |||
Бура верԁӧмӧн, ԁа ебӧс серԏі уҗ воԍтӧны пемӧслыԍ азымлунсӧ, бурмӧԁӧны ԍувпыщԍыс кӧрым пуԍӧмсӧ, ӧԁԇӧԁӧны пӧтӧсторјаслыԍ ԍувпышкас сылӧм разалӧмсӧ ԁа ковтӧмторјаслыԍ ывлаӧ петӧмсӧ, бурмӧԁӧ лолалӧмсӧ, јонмӧԁӧ ԁа соԁтӧ мускулјассӧ. Сіԇ-кӧ, умереннӧј уҗыԁ щук колана меԁым віԇны вӧвлыԍ &ԇонвіԇасӧ ԁа меԁым соԁтыны сылыԍ уҗвынсӧ. Ужалыԍ вӧвтӧ колӧ быԁ лун ужӧԁны, сӧмын меԁ уҗалӧмысла ез-жӧ вывті жебмы. Таног ужалігӧн вӧв меԁбура вічмӧ. | |||
Уҗалыԍ бур вӧвлӧн мышцыјасыс турасаӧԍ ԁај бура тӧԁчӧны ку пырыс. Мышцыја- | |||
сыс кымын кызжыкӧԍ, сымын јонҗык вын лоӧ ужалыԍ вӧвлӧн. | |||
Уҗалыԍ вӧлӧс меԁшогмана уҗӧԁны воԍколӧн вӧтлӧмӧн. Вӧвлӧн скеԉетыс, мышцыыс морӧсыс ԁа кокјасыс быԏԏӧ нарошнӧ воԍлӧн уҗавны лаԁмоԁӧма — сіԇі зіԉӧма пріроԁа.Воԍколӧн вӧтлігӧн ԁа бура верԁігӧн вӧв вермӧ уҗавны 8-10 час. Бур туј вывті ԁа шојтчышталӧмӧн вӧв вермӧ кыскыны 100 пуԁја ԁоԃ 20 кілометр сајӧ 5 часӧн. Понԁам-кӧ та ԍӧкта ԁоԃсӧ кыскігӧн вӧтлыны ӧԁјӧнҗык, секі сіјӧ муԇас ԁај сувтны вермас. | |||
Уҗалыԍ вӧв рӧттӧ ԍӧкыԁа, жугӧԁлӧ гыжјассӧ, ӧԁјӧ пӧԍалӧ, завоԃітӧ пӧԁны, муԇӧ. Став ԍікас мукӧԁ вӧвјаслы рӧттӧмыс воԍколӧн мунӧм ԁорыԍ кыкмынԁа ԍӧкыԁҗык, а уҗалыԍ вӧвлы — нӧшта-ԋін ԍӧкыԁ. | |||
Вӧлыԁ-кӧ јона госԍалӧма, секі первојја пӧранас лоӧ уҗавны віԁчыԍӧмӧнҗык. Госа вӧвтӧ јона кокԋі тӧԁмавны: сіјӧ гӧгрӧс, мускулјасыс оз тыԁавны. Уҗ вылын первојсӧ сіјӧ зев јар, ышмывлӧ, но ӧԁјӧ муԇӧ, пӧԍалӧ, пӧԁӧ. Тащӧм вӧлӧн уҗавны колӧ завоԃітны кокԋіҗык уҗӧн ԁа уҗсӧ вочасӧн ԍӧктӧԁны. Уҗавны быԁ лун. | |||
Ԁыр сулалӧмыԍ тащӧм вӧлыслы ԉок кыԋԇі ԋекущӧм бур абу. Госԍалсм ԁа јона верԁаса вӧвјаслӧн щӧкыԁа јурыс бергӧԁчӧ — ԁурмӧ. | |||
Госа вӧлӧс верԁны еща бӧрјыԍӧмӧнҗык, зӧр ԍетны посԋіӧс, іԁ ԍетӧмыԍ еновтчыны& госа гӧрԁјур турунӧн пыԃԃі верԁны віԇвыв турунӧн. | |||
Нӧшта-на віԁчыԍӧмӧнҗык колӧ вӧԃітчыны пӧԍалыԍ — пыктыԍ вӧлӧн. Пыктӧмыс вӧвлӧн артмӧ оргаԋізм (ԍӧлӧм, ты,-мус, вӧркјас ԁа с.в.) суԇԍытӧм раԃі. Пыктыԍ вӧв ӧтпырјӧыԍ јона уна ва јуӧ, уҗавны завоԃітчытӧԇ кажітчӧ гӧгрӧс тырбура. Уҗалігӧн ӧԁјӧ ԁај јона пӧԍалӧ ԁа борыннас кажітчӧ омӧԉтчӧмӧн. Первојсӧ, кор вӧлыс ез-на пӧԍав, сіјӧ ԍӧкыԁа лолалӧ, шкоркјӧԁлӧ, ныр роԅјасԍыс шочыԋіка петышталӧны ва војтјас. Бӧрынҗык тајӧ прізнакјасыс бырӧны ԁа вӧв завоԃітӧ ужавны шогмана. Уҗ ештӧм бӧрын сіјӧ горша уԍкӧԁчӧ ва ԁінӧ ԁа јона ԁыр оз вермы јуӧмԍыс еновтчыны. | |||
Тащӧм вӧлыслӧн-кӧ збоԃерлуныс вошӧ секі сылӧн кокјасыс, меԁса-ԋін бӧрјајасыс, ԁа мошонкаыс пыктӧны, гӧгрӧсмӧны. Сылӧн кокԋіа петӧ кашеԉ, ревмаԏізм ԁа мукӧԁԍікас віԍӧмјас. Тащӧм вӧвтӧ колӧ щӧкыԁҗыка ԁа ещаӧнҗык јуктӧԁны. Меԁым артавны, уна-ӧ тащӧм вӧлыслы ԍетны ва, колӧ тӧԁны уна-ӧ сіјӧ јуӧ пыр уҗалігӧн ԁа сіјӧс јукны кык пеԉӧ — сы ԍерԏі кык мынԁа ещаҗык ва ԍетны. Кӧԏ мыј, а пыктыԍ вӧлыԁлы оз поԅ ԍетны. суткіӧн кык кујім веԁраыԍ унҗык ва. Тащӧм | |||
вӧвјаснаԁ первојја каԁсӧ уҗавны кокԋіԁҗык уҗ вылын, бӧрыннас ԍӧкыԁҗыкын. Кӧԇыԁ ԁырјі, ыҗыԁ тӧв ԁырјі ԁа зер ԁырјі, ԋекущӧма оз поԅ вӧлӧс пӧԍӧԁны: пӧԍалас-кӧ, щук прӧстуԃітчас. Јона щӧкыԁа тащӧм вӧлыслӧн лоӧ опој. | |||
Віԍыԍ вӧвјасӧс оз поԅ сувтӧԁны уҗ вылӧ ветврач щӧктытӧг, оз поԅ — веԍіг кӧԏ еща віԍмӧмаӧԍ лолалан тујјасыс ԁа первојјаԍыс веԍіг оз-на-і торкны уҗалӧмԍыс: сувтӧԁан-кӧ, секі лолалан тујыс пыктас, тырӧ ԋіԉӧг ԁуԉӧн ԁа сынӧԁыс оз понԁы тыјасас пырны — вӧвлы регыԁ артмӧ „запал“. | |||
Тыра вӧвјасӧн, меԁԍа-ԋін меԁбӧрја тӧлыԍнас, колӧ уҗавны віԁчыԍӧмӧнҗык. Секі ԁоԃ ԍӧктасӧ чінтыштны, уҗавны җеԋыԁҗык каԁӧн. Чаԋаԍтӧԇ меԁбӧрја кык вежоннас поԅӧ на-& уҗны& сӧмын јона кокԋі уҗјас, ԉібӧ нӧшта бурҗык — ԇікӧԇ еновтны уҗӧԁӧмԍыс ԁа віԇны вӧԉа вылын кукјӧрын. | |||
Овлӧ, чаԋаԍтӧԇ кӧбыласӧ 2 — 3 вежӧн чӧж сулӧԁӧны коԋушԋаас ԁомалӧмӧн. Таԇітӧ ԋекущӧма оз поԅ вӧчны: сулалӧм бӧрын чаԋсӧ вајны вӧвлы ԍӧкыԁҗык. | |||
Вӧлӧн ужалігӧн колӧ боԍтны тӧԁвылӧ воыслыԍ каԁсӧ ԁа повоԃԃа бурлун. Гожӧмын, јона жар шонԁіа лунӧ, ԍӧкыԁ уҗ вылын вӧлӧс шонԁі жарыс кучкӧ. | |||
Рытыв војвыв облаԍтын шонԁі жар куч- | |||
кӧмјасыԁ овлӧны шоча, лунвыв облаԍтјасын — јона щӧкыԁа. | |||
Чорыԁа повоԃԃа вежлаԍӧмјас — шоныԁ бӧрын јона кӧԇыԁ повоԃԃа пукԍігӧн ԁа мӧԁарӧ — вӧвјас јона кокԋіа вермӧны прӧстуԃітчыны. | |||
Толын кӧԇыԁ-кос повоԃԃа ԁырјі вӧвјасыԁ озҗык прӧстуԃітчыны арԍа ԁа тувсовја уԉсалан повоԃԃа серԏі, сӧмын віԁчыԍнытӧ і секі-на колӧ. Емӧԍ вӧвјас, кынмыԍӧԍ: шоналыштӧм бӧрын муртса-кӧ сувтӧԁан пыр і завоԃітӧны кынмыны, тірԅыны. Меԁԍа-ԋін јона кынмӧны омӧԉ гӧна вӧвјас; сещӧм вӧвјассӧ колӧ тупкыны вевтӧн важ оԃејалоӧн, паԍӧн, ԉібӧ мыјкӧ мӧԁторјӧн. Тащӧм-жӧ кынмӧм — тірԅӧм лоӧ кӧԇыԁ ваӧн јукталӧм бӧрын. Сещӧм вӧвјастӧ ванас колӧ јуктавны ещаԋікаӧн ԁа, поԅӧ-кӧ, васӧ шонтыштны. Уҗ бӧрын гыӧрԅӧм-лымԅӧм вӧлӧс колӧ чышкыны іԇас гӧрӧԁӧн. Јона кӧԇыԁјас ԁырјі вӧвлӧн вермасны кынмыны мошонкаыс ԁа куԇаԍаныс оз-кӧ сіјӧ мічаа тупкыԍ, сіԇ жӧ пеԉјасыс. Кынмӧмсӧ каԅалан-ԁа, кынмӧмінјассӧ колӧ пырыԍтӧм пыр зыравны лымјӧн. Зыравны кытчӧԇ сетјастіыс оз шонавны. | |||
Гожԍа уҗјас пыщкын вӧвлы меԁԍӧкыԁ уҗ — ԍӧԁ муа ԁа ԍојӧԁ муаінјас гӧрӧм. Сещӧм ԍікас муԍінјас гӧрны ковмӧ ыжыԁ вын. Ԍӧлӧма вӧв сещӧм уҗ вылас ӧԁјӧ муԇӧ ебӧстӧммӧ. | |||
Ебӧстӧм вӧвлӧн мышцыјасыс віԍмӧны-пыталӧны. Јона ебӧстӧммӧм бӧрын ԍӧлӧмсӧ вермас параліч боԍтны. | |||
Лыаа муԍінмын уҗавны абуҗык ԍӧкыԁ, вӧв сещӧм уҗ вылын озҗык муԇ. Сӧмын кыскыны ԍӧкыԁ груз лыа вывті ԍӧкыԁ, ԋоԉ мынԁа ԍӧкыԁҗык шоԍԍе вывті кыскӧм ԍерԏі. | |||
Улынҗык інԁӧм табԉіца петкӧԁлӧ, уна-ӧ груз уна ԍікаса муԍін вывті вермӧ кыскыны вӧв. | |||
Шӧркоԃԁем вӧв вермӧ кыскыны шылыԁ туј куԅа Реԉса вывті Міртуј Грунт Лыаа тујјас | |||
11,2 — 1,28 — 0,48- 0,32 — | |||
14,4 т. 1,6 т. 0,64 т. 0,4 т. | |||
Ыҗыԁ вӧв вермӧ кыскыны 14,4 — 1,92 — 0,64 — 0,48 — | |||
19,2 т. 2,88 т. 0,96 т. 0,64 т. | |||
Лыаа муԍін вылын уҗалігӧн лоӧ щӧкыԁа віԇӧԁлывлыны, меԁым кок гыж ԁінԍыс ез чукты пыԁӧс куыс, поԁошваыс. Пырҗык вӧвјасыԁ выныштчӧны кок гыж јылас, тувтчӧ сӧмын кокԋіԃіка кок пыԁӧс вылас. Лыаа муԍін вылын уҗалігӧн кок гыжјыс ставнас вӧјӧ пырӧ лыа пыщкас ԁа пырігӧныс кок пыԁӧс гӧптсӧ јона зелӧԁӧ ԁа чуктӧԁӧ гыж ԁінԍыс поԁошвасӧ, коԁі сыбӧрын тувтчалігас паԍкалӧ гӧгӧрбок. Кучікыс гыж ԁінԍыс чуктӧ јеҗыԁ віԅјасӧԁыс, кыԇ сіјӧ ԋебыԁҗык ԁа омӧԉҗык. Чуктӧм ԁа потӧм костјасас пырӧ ԋајт | |||
ԁај вермас сіјӧ пежаԍны; сынонԁа зев јона вӧвјасыԁ понԁасны чотны ԁа зев ԁырӧн оз вермыны уҗавнысӧ. Меԁым тащӧм потӧмјасыс ез лоны, колӧ шочҗыка ԁа омӧԉҗыка весавны кок пыԁӧссӧ, ԁорӧԁны паԍкыԁ поԁковјасӧн, бурҗык нӧшта кучік пыԁӧсаӧн. | |||
Коԁыр вӧвлы ковмас уҗавны ԋурја ԁа васӧԁ муԍін вылын, сылӧн гыжјыс зев јона рыжмӧ, вушјӧ ваԉкыс, а коԁыр гыжјыс коԍмас лоӧны зев уна потасјас. Меԁым віԇны гыжсӧ рыжмӧмыԍ ԁа воԉк вушјӧмыԍ зев колана гыжсӧ мавтны выјӧн ԉібӧ ваԅеԉінӧн уҗавны завоԃіттӧԇ, а уҗ вылыԍ воӧм бӧрын коԋущԋаӧ јӧрттӧԇ чышкӧмӧн косӧԁны кок гыжсӧ косӧԇ. | |||
Кор вӧвјаслы ковмас уҗавны стрӧітчанінын ԉібӧ кер чукӧртӧм вылын, колӧ віԁчыԍны кӧрттувјӧн зургыԍӧмјасыԍ. Ԋајтӧԍ кӧрттувјасӧм зургыԍӧмыс полана сіјӧн, мыј ԁојмӧмыԍ кынԇі-на вермӧ лоны зев щӧкыԁа столбԋак. Віԍмӧмыс тајӧн пырҗык ԋужалӧ 5 — 12 лунӧԇ. Тӧԁчан торјасыс талӧн со кущӧмӧԍ: вӧлыс сулалӧ, кокјассӧ ԋеуна паԍкӧԁыштӧма ԁа оз-і вӧрԅыв, бӧжсӧ ԋеуна лептыштӧма, гоԉісӧ& ԋужӧԁӧма; јурсӧ лептыштігӧн ԍінјассӧ куԋӧ, вӧвјас зев шоча бурԁӧны тајӧ віԍӧм помыԍ, унжыкыс на пыщкыԍ кулӧ. | |||
Меԁым віԇны вӧвјасӧс зургыԍӧмыԍ, бурҗык уҗавны кучік пыԁӧсӧн ԁорӧм кока вӧвјасӧн. Лоӧ-кӧ тащӧм зургыԍӧмыс, кӧрттувсӧ пырыԍтӧм-пыр колӧ перјыны ԁа мавтны бура јоԁӧн, кыԇі поԅӧ пыԁітіҗык, корны отсӧг вылӧ (ветврачӧс) скӧтԉечітыԍӧс. Регыԁҗык ԁај јонҗыка лоӧ столбԋакыԁ уҗалыԍ вӧвлӧн сулалыԍ ԁа шојтчыс вӧв ԁорыԍ. | |||
Зев колана уҗыштӧԁны быԁ вӧлӧс быԁлунја уҗ вылын. Вӧвјасӧс ԁырӧн уҗтӧг сулӧԁӧмыԍ ԋекущӧм бур абу, а мӧԁарӧ, уҗтӧм вӧвјаслӧн секі пыктӧны кокјасыс, мошонкаыс ԁа мукӧԁлаті, ԍӧктаммӧ лолалӧмыс, омӧԉа уҗалӧ ԍӧлӧмыс ԁа завоԃітӧ госԍавны. Таԇнас зев регыԁӧн вермӧ воны вӧлыс ԋекытчӧ тујтӧмӧн. | |||
Мукӧԁ вӧлыс уж ԁырјіыс ԁурӧны — шуам, чужјаԍӧны, чој горувјас летчігӧн ԁоԃсӧ оз кутны, гӧԋітӧны, зев јар вӧвјас ԁа с. в. Чужјаԍыԍ вӧвјаслы лӧԍӧԁӧны лӧԋӧԁана шԉејка, коԁі кутӧ кокнас чужјаԍӧмыԍ. Чој горулӧԁ ԁоԃ куттӧм вӧвјасӧн уҗалігӧн колӧ лӧԍӧԁны ԁоԃ кутӧԁјас (тормоз) јар вӧвјасӧн уҗалігӧн, мыјвермӧмыԍ омӧԉжыка колӧ горзыны (пԉеԏ боԍтны кіӧ ԋекоԁыр оз ков) јона ԍӧкыԁа кыскаԍны тащӧм вӧлӧн сіԇ-жӧ ԋекоԁыр оз ков. Зев бур тащӧм вӧвсӧ ԁоԃԃавны параӧн бур лаԁа вӧвкӧԁ, меԁ абу ԁыш, ԁа меԁԍа-ԋін веԍкӧԁлыны тащӧм паранас бура, горзытӧг | |||
ԁа скӧравтӧг. Меԁым кыԇ-поԅӧ јар ԁа лаԁа паралы ӧткоԃавны кыскам& ԁоԃԃыслыԍ ԍӧктасӧ. | |||
Ем-кӧ колхозын ԉібӧ совхозын унҗык вӧв, сек сывылӧ, меԁым уҗыс налӧн муніс тырӧн ԁа бурҗыка, зев колана најӧс торјӧԁны аслас пӧлӧс уҗјас вылӧ быԁӧнӧс. | |||
Груз кыскалан уҗ вылӧ колӧны вӧвјас јонӧԍҗык, ԍӧкыԁ ԍӧктааӧԍ, лаԁаӧԍ ԁа бур ԇоԋвіԇаајас. Вӧвјасыс-кӧ уҗалӧны ԇоԋ транспортын, сек ӧткоԃ-ӧткоԃ вына, лаԁа ԁа воԍласа вӧвјасыԍ поԅӧ боԍтны зев ыҗыԁ проізвоԃіԏеԉноԍт ԁа сыкӧԁ щӧщ ԋе щыкӧԁны мукӧԁ вӧвјасӧс. | |||
Віԇмувывса уҗјас сіԇ-жӧ корӧны торјӧԁны вӧвјастӧ. Піԋовтӧм вылӧ поԅӧ бӧрјыны кокԋіҗык, омӧԉҗык вӧвјасӧс ԁа воԍласаӧсжык. Тащӧм-жӧ вӧвјасӧс поԅӧ боԍтны лажмыԁҗыка кокԋіԁҗык муԍінма інјас, кокԋіԁҗык плугјӧн, куртан, ыщкан, турун бергӧԁлан уҗјас вылӧ (тујӧны фінка рысакјас, верԅӧмӧн ветлан вӧвјас). Тајӧ уҗјассӧ поԅӧ нуӧԁны ӧԏі шԉејаӧн пӧԉзујтчӧмӧн, ԍіјӧстӧг. Ԍӧкыԁҗык местајас гӧрігӧн, меԁым ещаҗык муніс каԁыс бергалӧмӧ, колӧ поԉзујтчыны җеԋыԁҗык гырка јон вӧвјасӧн, ӧԁјӧҗык бергалыԍјасӧн (гырыԍ арԃенјас, шӧркоԃԃем беԉгејечјас). Ԍӧкыԁҗык муԍінма гӧранінјасӧ плугјӧн, вунԁан машінаӧн, кӧԇан машінајасӧн ԁа мукӧԁӧн | |||
бӧрјӧны јон вӧвјасӧс, ровнӧј ԁа лаԁа вӧԍласајасӧс. | |||
Вӧла прівоԁјасын уҗалігӧн бурещ пыԃԃі,& лоӧ, воԃілӧ куԅтаыс-кӧ 1 1/2 м. гӧгӧр. Җеԋыԁ воԃілӧӧн уҗалігӧн вошӧ уҗыслӧн проізвоԃіԏеԉноԍтыс. Бергалӧмјасын ԁа мунігӧн-кӧ ԇескыԁ вӧлыслы тувтчавныс, јона паԁмӧ вӧлыс, бергӧԁчӧ јурвежӧрыс. Јона куԅ воԃілӧӧн ԋӧжмаммӧ уҗыс. | |||
Му-віԇ уҗалан уҗјас вылын мукӧԁ ԁырјіыс лоӧ ԁоԃԃавны 2, 3 ԁај 4 вӧлӧԇ. Сывылӧ вӧвјасӧс бӧрјӧны кыԇ поԅӧ ӧткоԃӧаҗык, лаԁӧн ԁа воԍласӧн. Меԁлӧԍыԁ ԁоԃԃаԍан ног — раԁӧн ԁоԃԃалӧм. Лыԃԃыԍԍӧ, мыј кымын уна ԁоԃԃалӧма вӧв, сымын бурыс уҗыслӧн лыбӧ. Сӧмын оз лыб ԁоԃԃалӧм вӧв лыԁ мынԁаыс, а лыбӧ ещаҗык прӧчентӧн. Шӧркоԃа поԅӧ лыԃԃыны, мыј ӧтвыв ԁоԃԃалӧмӧн уҗног мунӧмыс чінӧ быԁ вӧвлӧн 6 прӧч. мынԁа, мыјпонԁа-і ԋоԉ вӧлӧс ԁоԃԃалӧмыԍ пӧԉзаыс абу. Мехаԋіческӧј ԁвігаԏеԉјаслӧн ем зев ыҗыԁ вічмӧԁана значеԋԋӧ, ԁа колӧ кыԇ поԅӧ пуктыны сіјӧс уҗ вылӧ. Кык вӧлӧн ԉібӧ кујімӧн вожјас пыщкӧ ԁоԃԃалӧмас выгӧԁаыс сӧмын секі, коԁыр вӧвјасыс ӧткоԃ вынаӧԍ ԁа кыскӧны ӧткоԃа. Кӧреԋса вӧлыс-кӧ кыскӧ бура, а пріԍԏажнӧјыс — омӧԉа, буржык җеԋԁӧԁны, чінтыны ԏага гезсӧ, меԁым сіјӧ бӧрвывтчіс кӧреннӧј ԁорԍыс јурҗын мынԁаыс кымын | |||
ԁај сіԇ-жӧ &җенԁӧԁны повоԁсӧ. Шӧрын вожја ԁоԃԃаԍӧм бурҗык роч нога параӧн, ԉібӧ кујім вӧлӧн ԁоԃԃалӧм ԁорыԍ, сыпонԁа, мыј тані кыкнан вӧлыс кыскӧны ӧткоԃа. Звӧјкіӧн (мӧԁа-мӧԁ бӧрыԍ) ԁоԃԃалӧм оз ԍет јона ыҗыԁ пӧԉзасӧ, кыскан выныс оз ло ӧткоԃ, веԍкӧԁлынысӧ ԍӧкыԁ. Таԇі ԁоԃԃаԍігӧн бурҗык ԁоԃԃавны куԅ кока, перыԁ, кокԋі, јар вӧвјасӧс. | |||
Ԁвуколкаӧ звојкіӧн ԁоԃалӧмӧн уҗ нуӧԁны бурҗык чукԉӧԁлана тујјас вылын, кӧні колӧны кокԋіԁҗыка бергалыԍ ԏеԉегајас. Ԁвуколкаӧ колӧ ԁоԃԃавны бур, јон ԍпінаа вӧвјасӧс, чӧрс воԇла ԁорас грузыс унҗык ӧшјӧ ԁа ставыс мунӧ вӧв ԍпіна вылас. Тащӧм нога ԁвуколкаа ԁоԃԃаԍанјасыс бурӧԍ сіјӧн, мыј первој-кӧ, ӧԏі чӧрсысла омӧԉҗыка паныԁалӧ щупӧԁјасӧԁ, мӧԁ-кӧ, җуҗыԁ кӧԉӧсаысла кокԋіҗык кыскыны ԉок тујјасӧԁ, омӧԉжыка вӧјӧны кӧԉӧсајасыс ԋајтӧ ԁа лыаӧ, којмӧԁ-кӧ тащӧм ԏеԉеганас кокԋіҗык бергавны мӧԁ пӧлӧс ԏеԉега ԁорыԍ ԁај ԋоԉӧԁ кӧ, бурҗыка вічмӧԁӧ вӧвјаслыԍ вын. | |||
Вӧвјасӧн ԁа тракторјасӧн ӧтлаын уҗалӧм лоӧ торја ԋін выгоԁнӧј ԁа бур. Петкӧԁлӧм вылӧ поԅӧ вајӧԁны Хоперскӧј округса, Ԋіжԋе-Волжскӧј крајса, машінно-коннӧј станціјалыԍ уҗ мунӧмсӧ. Тајӧ округыс коԉԉекԏівіԅірујтчӧма-ԋін 100 прӧч. вылӧ. Посԋіжык кол- | |||
хозјаслы уҗ нуӧм вылӧ округаын& лӧԍӧԁӧма рајонувса машінно-коннӧј колоннајас быԁын 120 — 150 плугјӧԇ. Тајӧ колоннајасыс гӧрісны ставыс ӧԏі бӧрӧзԁа віԅӧн. Машінно-коннӧј колоннајаслӧн уҗ проізвоԃіԏеԉноԍтыс кыпті кык мынԁа. 1928-ӧԁ воын, іԇапоԁ гӧрігӧн коԁыр јешщӧ ез-на вӧвны машінно-коннӧј колоннајас, округас 30 лунӧн гӧрісны 212 ԍурс гектар, а 1929 воӧ, іԇапоԁ гӧрігӧн-жӧ, 20 лунӧн колоннајасӧн вӧлі гӧрӧма 433 ԍурс гектар. Ԁај 1928-ӧԁ вонас уҗавліс 135 (ԏагӧвӧј јеԃіԋіца) вӧла ужлыԁ, 1929 воӧ сӧмын 102 ԍурс уҗ лыԁ. Ужалан каԁыс чінӧ којмӧԁ пајыс, вӧла уҗыс чінӧ ԋолӧԁ пајыс, а проізвоԃіԏеԉноԍтыс соԁіс кык мынԁа. Вӧла колоннајас раԃі-жӧ соԁі проізвоԃіԏеԉноԍтыс і віԇ-му уҗалан машінајаслӧн. (Н. Поппни. "Обобществим рабочий скот“. Книгосоюз, 1930 г.) | |||
КЫԆІ ԀӦԄӦРІТНЫ КОК ГЫЖ | |||
Вӧлӧс весалігӧн, а сіԇ-жӧ уҗ вылыԍ воӧм борын, гыжыс бура весавԍӧ ԋајтыԍ і кујӧԁыԍ. Кок пыԁӧсԍыс ԋајтсӧ весалӧны ԁај мыԍкалӧны, а гыж вылыссӧ сӧмын бура мыԍкавԍӧ. Вуштыны ԋајт кӧрта кӧлујӧн кок гыжјыс& ԋӧԏі оз поԅ, сыпонԁа, мыј щыкӧ кок гыжԍыс велԁорја шыԉыԁ ліцӧыс (глазурь), а сыкӧԁ шӧщ і кок гыжјыс. | |||
Торја-ԋін косӧн ԁа сӧстӧма колӧ віԇны кок гыжԍыс стрелкасӧ. Тајӧс ԁӧԅӧріттӧг ԁа правілӧ вылас віԇӧԁтӧгыԁ, сіјӧ вермӧ сіԍмыі&ны. Кок гыжјыс-кӧ зев кос, сіјӧс ԋебԅӧԁӧм могыԍ зев бур кӧртавны кок гыжјас кӧтӧԁӧм рузум, а вој кежас, кујімыԍӧн вежонын мавтны кок гыҗԍыс венчіксӧ маԅӧн, коԁӧс вӧчӧма 2 пај ԉіноԉіныԍ, 2 пај чері (выјыԍ) госыԍ ԁа 1 пај гԉіцеріныԍ. Ӧԏіыԍ мавтӧм вылӧ боԍтӧны тајӧ маԅсӧ чајнӧј паԋ мынԁа. мавтӧм бӧрын гыжјыс ԋебԅӧ. | |||
Ковмас кӧ уҗавны вӧлӧн ԋурја ԁа васӧԁ местајас вылын, зев бур, уҗавны завоԃіттӧԇ кок гыжсӧ мавтны кущӧмкӧ госӧн, а ԁугԁӧм бӧрын косӧԁны гыжсӧ косӧԇ. Вузалан маԅӧн мавтны, сылыԍ составсӧ тӧԁтӧг, оз ков сыпонԁа, мыј ӧткымыныс најӧ пыщкыԍ щыкӧԁӧны гыжсӧ. | |||
ԀОРӦԀЧАН ПРАВІЛӦЈАС | |||
Сывылӧ, меԁым віԇны вӧвлыԍ кок гыжсӧ лішнӧј зыртчӧмыԍ ԁа ԁојмалӧмыԍ, а сіԇ-жӧ сы вылӧ, меԁым вӧвјас езҗык віԉԁавны мунігас јонҗыкасӧ віԉіԁ тујјас вывті, колӧ ԁорӧԁны вӧвјаслыԍ кокјассӧ. Бура ԁорӧԁӧм, вӧвјасӧс зев колана, меԁым віԇны налыԍ ԇоԋӧн гыжјассӧ. Ԋеԉучкіа ԁорӧԁӧм унҗыкыԍсӧ овлӧ уна пӧлос віԍӧмјаслы помкаӧн кок гыжјын. Вӧвлӧн кок гыжјыс сулалӧ со кущӧм тор- | |||
јасыԍ: &перној-кӧ, — гыжја лекԍаԋыс гыжјыс, коԁӧн торјалӧ гыжјаіныс, пыԁӧсыс, јеҗыԁ віԅыс, &борвывԍаԋыс гыжја кусыԋыс; мӧԁ-кӧ, јајыс ԁа лы течасјасыс гыж пыщкас, скоморјасыс ԁа кок пыԁӧсас мунан веԋеч лыјасыс, кытчӧ воӧ кокчер лыыс, коԁі оз-ԋін пыр кок гыж пыщкас, но ем ыҗыԁ значеԋԋӧ ԁорігӧн. | |||
Вӧв кок гыжјыс ԇік кӧзырӧк моԁаа, коԁлӧн помјасыс кусыԋтчӧма кокпыԁос пыщлаԋыс. Сылыԍ торјӧԁӧны: јітан торјассӧ, кык боксасӧ ԁа кык бӧрвывсасӧ, бергӧԁчӧм пеԉӧсјасыс ԁа бергӧԁчӧм ԍԏенка, вевԁорја веԋечыслӧн ԁа увԁорја пыԁӧсыслӧн ԁорышјасыс, гыж веркӧсыс, ԉіцӧыс гыжјыслӧн, ԁа пыщкӧссаыс, коні емӧԍ јај пԉеԏеԋјас. Увԁорја течасыс кокыслӧн сулалӧ гыжја поԁошваԍыс, јеҗыԁ віԅԍыс, гыжја стрелкаԍыс. Гыжја бокыс быԁмӧ јаја пԉеԏеԋјасԍыс; поԁошваыс быԁмӧ сіԇ-жӧ кок пыԁӧсса, јаја пԉеԏеԋјасԍыс, а гыжја стрелкаыс быԁмӧ јаја стрелкаԍыс-жӧ. Веԋечԍаԋыс поԁошва ԁорышӧԇыс гыжјыс быԁмӧ 9 — 11 тӧлыԍӧԇ, кок бӧр пјатаас — 3-4 тӧлыԍӧн. | |||
Кок гыж лапаыс зермӧ лоны правіԉнӧјӧн ԉібӧ сещӧмӧн, коԁлӧн воԇлаԁорыс гыжјас ԋорӧма пеԉӧс ногӧн 45 50 граԁусӧԇ, воԇыс гыжјаыслӧн кујім мынԁа вылынҗык пјата ԁорԍыс, пыԁӧсыс ԋеуна гӧптакоԃ, а пыԁӧсыслӧн ԁорышыс гӧгрӧс; правіԉнӧј бӧрја кок- | |||
лӧн гыжјыс ӧтвывтчанінԍаԋыс ԋорӧма 55 — 60 граԁусӧԇ, ӧтвывтааніныс& 2 1/3 мынԁа вылынҗык кок бӧж ԁорԍыс, пыԁӧсыс јонҗыка гӧпта стрелкалаԋыс, пыԁӧсыслӧн моԁаыс ԇік коԉккоԃ. | |||
Ԋеправіԉнӧј кок гыжјас со кущӧмӧԍ: плавкӧсӧԍ, коԁлӧн гыж вежӧсыс јона ԋора, пыԁӧсыс ԇік рӧвнӧј, пјатаыс улын, лажмыԁ; торцӧвӧј, коԁлӧн гыжјыс јона крутӧ, гыж вежӧссаԋыс пјатаыскӧԁ ӧтжуҗта; топалӧм, коԁлӧн пјатаыс векԋыԁ пјатаыслӧн бокыс бергӧԁчӧма, стрелкаыс векԋыԁ, шӧрас гӧпкоԃыс абу; пӧла коԁлӧн ӧԏі кок гыжҗынјыс правіԉнӧј коклӧн коԃ, а мӧԁ жынјыс топалӧмлӧн коԃ. | |||
Коксӧ вӧвлыԍ весавны колӧ со кыԇі: кок весалан пуртӧн пыԁӧсԍыс боԍтԍӧ важмӧм ԁа рыжмӧм гыжјыс ԁај віԁлалан кԉешщіӧн віԁлавԍӧ тырмымӧн-ӧ вӧсԋӧԁӧма кок пыԁӧссӧ. | |||
Кок гыжјыс бокыс боԍтԍӧ јеҗыԁ віԅ куԅаыс сіԇ, меԁым гыж вежӧсыс ԁа пјатаыс вӧліны правіԉнӧјӧԍ ԁа меԁым лы вежӧсјасыс, веԋеча ԁа кок гыжја лыјасыслӧн артмӧма мӧԁа-мӧԁыскӧԁ. Стрелкаԍыс вунԁавԍӧны сӧмын лапмӧм рыжјасыс; бергӧԁчан бокјасыс оз вунԁавԍыны ԁај воргајасыс сіԇ-жӧ оз җуҗԁӧԁԍыны. Кок пыԁӧс весалан пуртӧн весалӧм бӧрын гыжлӧн ԁорышјасыс шыԉгӧԁԍӧны рашпіԉӧн. | |||
Колӧ топӧԁны поԁковсӧ кок гыж ԁінас, а | |||
оз ков кок гыжсӧ поԁков ԁінас, коԁӧс ԁӧрԍыԍјас унаыԍ вӧчӧны мӧԁарӧн. Ԁорӧԁӧмыс лоӧ бура топӧԁӧма секі, коԁыр поԁковыс топыԁа ԁа бура інмӧ кок гыж ԁінас, мыԉкԍыс кынԇі; ортсыла ԁоршыс& поԁковыслӧн меԁ вӧлі гыж ԁорԍыс паԍкыԁҗык гыжјӧн віԅкԋітӧмӧн; пјатала ԁортіыс поԁковыс топӧԁԍӧ сіԅ меԁым гыж бергӧԁчан пеԉӧсыс воіс поԁков полотна шӧрас; гыж бергӧԁчан пеԉӧс бӧрвылас поԁковыс ԋужӧԁԍӧ 1/8 — 1/18 вершӧк мынԁа. Ԍіктса вӧв ԁорӧԁчӧмјасын щӧкыԁа поԁков топӧԁӧмјасын унҗыкыԍсӧ со кыԇі: чорыԁа вунԁалӧм кок гыж ԁінӧ пуктӧны кеԉыԁӧԇ ԁонӧвӧм& поԁковсӧ, коԁі і сотӧ став шыԉӧԁӧмінсӧ гыжԍыс. Тащӧм топӧԁӧмыԁ ԃерт, зев кокԋі, но јона щыкӧԁӧ гыжсӧ. | |||
Поԁковыс тувјавԍӧ кок гыж ԁінас поԁков тувјалан кӧрттувјӧн. Быԁ корттув& меԁ петӧ кок гыж вевԁорас увԁорԍаԋыс 1/3 куԅта. Сӧмын меԁкуԅа меԁ петас гыжјывԍыс, шӧрсаыс ԁа пјатала ԁорсаыс — улӧҗык, но меԁ ставыс ӧтвеԍтынӧԍ. Пріԍԏажса вӧвјасӧс ԁорӧм вылӧ колӧны кӧрттувјас кок гыж ыҗԁа ԍерԏіыс №№ 7, 8 ԁа 9 меԁыҗыԁ ԁа меԁічӧт номерјасысҗык, ковлывлӧны. | |||
Выԉ пӧв ԁорԍӧны вӧвјас квајт вежон бӧрын. Щӧкыԁҗыка ԁорӧԁны вӧвјасӧс оа поԅ сыпонԁа мыј уна кӧрттув туј роԅјас понԁаыс гыжјыс вермӧ чегјаԍны, а квајт ве- | |||
жоныԍ ԁыржык кутны ӧԏіыԍ ԁорӧԁӧмӧн бара-жӧ оз поԅ, сыпонԁа, мыј гыжјыс оз вермы быԁмыныс, а топалӧ. Мыјлаколана ԁорӧԁны выԉпов, поԅӧ тӧԁмавны со кущӧм тӧԁ- | |||
24-ԁ ԍерп. Вӧв воԇкок гыж. | |||
25 ԍерп. Вӧв бӧркок гыж. | |||
чан торјас ԍерԏі: кок гыжјыс ыҗԁӧ, пјатаыс җуҗԁаммӧ, поԁколыс щеԉԁӧма, кок гыж ԁінԍыс, стрелкаыс му ԁінԍаԋыс кыпалӧма, поԁковыс векԋаммӧма, &җенԁаммӧма, кӧрттувјасыс 1/8 пајԍыс улынҗык гыжԍыԍ | |||
Абу-кӧ віԉыԁ ԁа ізја уҗалан местаыс ԁа кок гыжјыс-кӧ сылӧн јон ԁа бур, зев бур ужыштны кок гыжјаслы пӧԉзаыԍ раԃі ԁорӧԁтӧг. | |||
Пыр ԁорӧԁӧмыс јона векԋӧԁӧ кок гыжсӧ ԁај сіјӧн жӧ омӧԉтӧ вӧвлыԍ кок вынсӧ, поԁковтӧг уҗалӧмыс јона отсалӧ кок гыжјыслы вӧԉаа быԁмыны паԍкавны. | |||
Но ԁорӧԁтӧм вӧлӧн уҗалігӧн колӧ віԇӧԁны, меԁ гыжјыс сылӧн ез потлы, мыјвылӧ і ужавны завоԃігігӧн рашпіԉалӧны кок гыж јывсӧ гӧгӧр јонҗыка. Кок пыԁӧсыс ԋӧԏі оз весавԍы. | |||
Вӧв уҗзлігӧн јона віԇӧԁӧны сы вылӧ, меԁым гыжјыс ез јона зыртчы, сӧмын кыԇі понԁас бырны кок гыж јывԍыс вовлӧн јеҗыԁ віԅыс лібӧ кок пјата гӧгӧрыс понԁӧма гӧрԁӧԁны, колӧ пырыԍ-пыр гӧгӧрвоӧм бӧрын сіјӧс ԁорӧԁны ԁа кок гыжсӧ кӧртавны кӧтӧԁӧм рузумӧн, быԁ 20-30 мінут бӧрын сіјӧс кіԍкавны ваӧн. Тащӧм ыркӧԁӧмсӧ вӧчӧны 2-3 л. | |||
Оз поԅ уҗӧԁны ԁорӧԁтӧг вӧвјасӧс, коԁлӧн гыжјыс тыр-ԋін, вӧсԋі пыԁӧса ԁа плавкӧс, потлаԍӧм ԁорышаӧԍ. | |||
Сіјӧ вӧвјассӧ, коԁјас мунігас ԁојԁалӧны кокнысӧ, колӧ ԁорӧԁны сіԇі, меԁым поԁковыслӧн пыщлаԁор вожјыс јоԍыс ԋӧԏі ез вӧв петӧма ортсылаԋыс, ԁа сыыԍ кынԇі, меԁым тајӧ јоԍыс вӧлі кусыԋтчӧма пыщлаԋ ԁај увԁорлаԋыс. Тащӧм кераԍыԍ вӧвјассӧ бурҗык ԁорны увԁор пыщлаԋӧ ԋукыԉтӧм јыла поԁколӧн. Кыті ԁојмалӧны кокјасыс, пырҗык віԇӧны кӧртӧԁӧн. | |||
Воԇԇа коксӧ бӧрја кокјасӧн таԉалыԍ вӧвјасӧс ԁорӧԁӧм нуӧԁԍӧ сіԇі: бӧрја кок гыж јылыс җеԋԁӧԁԍӧ, а поԁколыслон гыжјыв местаыс кусыԋтчӧ увԁорлаԋ ԁај бӧрвылӧ, поԁколас ӧԏі отворот пыԃԃі вӧчӧны кыкӧс, бокјасас. Сіԇ-жӧ, коԁыр вӧлыс ԁојԁӧ воԇԇа поԁков щыпнас бӧр коксӧ, поԁколԍыс чінтыԍԍӧ паԍкыԁ җуҗыԁ отворотсӧ, коԁӧн і віԇԍӧ ԁојмӧміныс. Воԇԇа кокјассӧ кералыԍ вӧвјаслыԍ, ԁорӧны щыпјассӧ җеԋԁӧԁӧмӧн ԁа воԇлаԋ кусыԋтӧмӧн. | |||
Воԇԇа кок пјатајассӧ (коԁі таԉалӧ бӧрја кокјаснас) гыжсӧ весалігӧн колӧ щӧщыԁа вунԁыны стрелкајассӧ, сыпонԁа, мыј куԅ җуҗыԁ пјатајасыс јонҗыка кераԍԍӧны. | |||
Вӧлыслӧн-кӧ гыжјыс потӧма куԅала ногыс, сек сіјӧ помыс вунԁыԍԍӧ гӧгыԉҗын моԁаӧн, меԁым сіјӧ местаӧԁыс гыжјыс оз пукԍы поԁкол вылас. Мӧԁ потас помас сіԇ-жӧ вӧчԍӧ гіжтӧԁ сыпыԁна, мыј пыԁна ачыс трещінаыс, меԁым ез кыпав потасыс вывлаԋӧ; поԁколас, гыж вунԁӧм бокјасԍаԋыс, вӧчԍӧ отворотӧн. Потӧмыс-кӧ пыԁын, зев колана сылыԍ ԁорышјассӧ воча вурыштны вӧсԋіԃік, поԁкол тувјалан кӧрттувјӧн. Потӧмсӧ вурыштӧмыс мунӧ со кыԇі: потом бокјасас, вурыштан местаӧԁыс, вӧлышталӧмӧн вӧчӧны щупӧԁ ӧтарас і мӧԁарас, воча щупӧԁ веԍтсӧ кыз шылаӧн вомӧн роԅӧԁӧны роԅ. Сыбӧ- | |||
рын керыштӧны поԁкол тувјалан кӧрттув, шԉапасӧ ԋеуна вӧсԋӧԁыштӧны сіјӧс, ԍујӧны роԅјас,ԁај помјассӧ ԋукԉӧԁлӧны сещӧма, меԁым кыԇі поԅӧ топыԁжыка матӧԁны потӧм щеԉ ԁорышјассӧ. Потӧм щеԉԉыс-кӧ гыжјас куԅ ԁа буржыка колӧ сіјӧс топӧԁны, сек тащӧм потӧм вылас бурҗык пуктыны тащӧм скрепкасӧ кыкӧс. Топӧԁны-кӧ тащӧм ногнас &пӧтӧм гыж щеԉјассӧ ԁа оз-кӧ ԉегԅы кок гыж вежӧсыс коԁыԍ быԁмӧ гыжјыс, сек тащӧм потӧмсӧ поԅӧ зев лоԍыԁа, кокԋіа бурԁӧԁны. Потӧм гыж вежӧссӧ зев колана быԁ вежонӧ мавтны кујімыԍӧн ланоԉінӧвӧј ԋебԅӧԁыԍ маԅӧн, коԁлӧн течасыс петкӧԁлӧма-ԋін выліын. | |||
Бура вӧв кок ԁӧԅӧріттӧг ԁа ԋеԉучкіа-кӧ сіјӧс ԁоран, оз ещаыԍ коксӧ вӧвлыԍ топӧԁлы. Ԁорӧмнас топӧԁӧм кокыс ԇік-жӧ сещӧм, кущӧм мортлы ԇескыԁ кӧмкот, сапӧг: сіјӧ пыр ԇескӧԁӧ топӧԁӧ коксӧ вӧвлыԍ ԁа щӧкыԁа вӧвјас сыпонԁа чотӧны. Ԇескыԁ ԁојԁыԍ сапӧгын ԁа топӧԁана ԁорӧԁӧм вӧв кокјн торјалӧмыс сіјӧ, мыј сапӧгӧс поԅӧ пӧртчыны, а ԁорӧм поԁковсӧ вӧвлыԍ пӧртчыныԁ оз поԅ. Но век-жӧ мі вермам выԉыԍ паԍкӧԁны вӧвлыԍ кокгыжсӧ, кык ногӧн: аслыс пӧлӧс ԁорӧԁӧмӧн ԁа аслыс пӧлӧс весалан ногјасӧн ԁортӧм вӧлӧн уҗалігӧн. | |||
Меԁвоԇын кык гыж паԍкӧԁӧмыс нуӧԁԍӧ ԍіԇ: лӧԍӧԁӧны гӧгрӧс поԁков, поперега крес- | |||
та ветка, коԁ ԁінӧ кԉепајтӧны кучік, поԁковлы колана ыҗԁа. Сыпонԁа, мыј векԋі гыжјыслӧн топалӧма бокјасԍаԋыс стрелкаыс, сек, сылы отсӧг могыԍ пакԉаыԍ кыӧны кујім жгут, коԁӧс і пуктӧны шӧрја ԁа бокса щупӧԁјасас стрелкаԍыс; жгут помјассӧ кок пыԁӧсас кујлыԍјассӧ паԍкӧԁӧны пыԁӧс паԍтаыс ԁа бура кыпӧԁӧны ԏерпенԏінӧн, кԉеітӧны, ԉамӧԁӧны пыԁӧсас. Сіјӧ вевԁорӧ пуктӧны кучік пыԁӧс ԁај поԁколнас ԁорӧны. Праԏјас улас стрелкаас, меԁ сіјӧ оз сіԍмы ԁа буржыка быԁмас, коԁі кокԋіа вермӧ лоны кок топӧԁігӧн, ӧԏіыԍ ԉібӧ кыкыԍ вежон кіԍтӧны ԋеуна ԃӧгӧԃ. Таԇінас стрелкајасыс паԍкӧԁӧны кок гыжсӧ вӧвлыԍ ԁа топалӧм гыжлы ԍетӧны быԁмыныс кущӧма сылы колӧ. Кыкыԍ ԁорӧмӧн поԅӧ леԇны быԁмыны гкжлы 1-11/3 см. паԍтаӧԇ, выԉ стрелкаыс быԁмӧ паԍкыԁ, тыр ԁај ԇоԋвіԇаа. | |||
Мӧԁ ногӧн бурмӧԁны гыжсӧ поԅӧ ԁорӧԁтӧм вӧлӧн ԋебыԁ му вылын уҗалігӧн. Тащӧм ԁырјіыс бура кок гыжсӧ ԋебԅӧԁӧны кӧтӧԁӧм рузумӧн компресс вӧчӧмӧн, сыбӧрын кок гыжсӧ ԋеуна весалӧны, ԁа пјатала ԁорсӧ, гыж бергӧԁчан пеԉӧсас вӧчӧны ԋівта щупӧԁ сіԇ, меԁым гыжјыс верміс паԍкавны ԋебыԁ муԍін вылын уҗалігас. Кок гыж вежӧссӧ 2-3 вежоннас мавтӧны выліын віԍталӧм ԋебԅӧԁан маԅӧн. Кык тӧлыԍ бӧрын кок | |||
гыжјыс пјатала ԁортіыс павкалӧ 1 1/2 — 2 сан. паԍта, коԁі бурещ тырмана сывылӧ, меԁым верміс уҗавны вӧлыс. Тащӧм ногӧн бур ԁорԍыԍлы колӧ велӧԁчыны курс вылын, меԁым бура ԁорны вӧвјаслыԍ кокјассӧ. Тащӧм курсјасыс воԍԍывлӧны колхоԅԋікјаслы Ԉеԋінграԁса веԏерԋарнӧј Інԍԏітутын. | |||
ВӦЛӦС ВІԀЛАЛАН НОГ | |||
Вӧв ԁорӧ пыр колӧ матӧԁчыны сіԇ, меԁ вӧлыс аԁԇіс. Матӧԁчыны колӧ повтӧг, но пыр-жӧ колӧ віԇӧԁны сы бӧрԍа. Вӧв ԁінӧ воӧм бӧрын, пырыԍ пыр-жӧ колӧ сіјӧс малыштавны гӧгӧрбок, лапкӧԁны ԁа поԅӧ-кӧ нӧшта гіԉӧԁыштны щӧка увсӧ, коԁӧс вӧвјас зев раԃејтӧны, сы бӧрын раммӧны. Вӧлыс-кӧ ԉок ԁа сіјӧс-кӧ ті онӧј тӧԁӧ, колӧ віԇӧԁны сіјӧ пеԉјас бӧрԍа, коԁі шыԋгӧԁӧмнас петкӧԁлӧ сіјӧс, мыј вӧлыс лӧԍӧԁчӧ куртчыны ԉібӧ чужјыны. Мукӧԁ ԁырјіыс тащӧм тӧԁчан пасыс мунӧ сіԇі, мыј вӧлыс бергӧԁчӧ бӧрла ԁорнас віԁлалыԍ мортлаԋ ԉібӧ ергӧ пінјаснас. Торја-ԋін јона колӧ віԁчыԍны тащӧм вӧвјас ԁінас матӧԁчыны коԋушԋаын вӧв сулаланінӧ, сыпонԁа, мыј емӧԍ најӧ пӧвсын сещӧм вӧвјас, коԁјас топӧԁӧны ԍтен ԁорас тӧԁтӧм мортсӧ ԁа секі, кор некытчӧ воштыԍны мортыслы, завоԃітчӧны сіјӧс чужјавны ԁа куртчавны. | |||
Сывылӧ, меԁым ез ло тащӧм торјыс віԁлалігӧн, колӧ віԁлалӧмсӧ нуӧԁны ԋӧжјӧԋікӧн јурԍаԋыс завоԃітны ԁа віԁлавны пеԉјассӧ, пеԉјасԍаԋыс ԍінјассӧ, ԍінјасԍаԋыс нырроԅјассӧ, парјассӧ, гоԉасӧ, ԍпіна вывсӧ, лопаткајассӧ, пеԉпом суставјассӧ ԁа с. в. Бокԍаԋыс вӧлӧс віԁлалӧм бӧрын, віԁлалӧны сіјӧс воԇԍаԋыс, сыбӧрын віԁлалӧны і бӧрԍаԋыс. Таԇі віԁлалӧмӧн міјан оз коԉ нӧԏі віԁлавтӧм места, кыті еԍкӧ вӧлі ԁоја ԉібӧ віԍанаін вӧвлӧн. | |||
Колана-кӧ віԇӧԁлыны вӧвлыԍ мунӧмсӧ сіјӧс колӧ нуӧԁны куԅ повоԁӧн, меԁ мунас ас вӧԉаԍыс; җеԋыԁ повоԁӧн вермас кажітчыны мыј сіјӧ чотӧ. Нуӧԁігӧн оз ков бергавны нуӧԁыԍлы ԁа віԇӧԁны вӧв ԍінјас вылас, сыпонԁа сувтӧ вӧлыс ԁа бӧрыԋтчӧ бӧрвыв. | |||
Вӧвлыԍ вомпыщсӧ віԁлалӧм вылӧ ԁа арлыԁсӧ тӧԁмалӧм могыԍ піԋјассӧ віԁлалӧм вылӧ ковмӧ воԍтыны вӧвлыԍ вомсӧ. Унҗыкыԍсӧ тајӧ вӧчԍӧ јона кужтӧма — воԍтӧны вомсӧ щӧкасӧ кіӧн вежԋӧԁлӧмӧн. Ԃерт, таԇіԁ вежԋӧԁлӧмӧн шоч вӧв воԍтас вомсӧ, кор тајӧс вӧчныԁ зев кокԋі, уліын віԍталӧм ногјас ԍерԏі. Віԁлалыԍыс-кӧ сулалӧ вӧв шујгала бокас, секі сіјӧ ԍујӧ веԍкыԁ кіԍыс кык чуԋсӧ воԇ ԁа шӧр чуԋјассӧ піԋтӧм местаӧԁыс вӧвлы вомас ԁа боԍтӧ сылыԍ кывсӧ ԁај кыскӧ ортсыас, мыј понԁа і вӧлыс воԍтӧ вомсӧ. | |||
Вом воԍтӧмыԁ абу-на тырмана, секі кыв кутан шӧр чуԋнас кокԋіԃіка лептыштӧны кывсӧ вом каԉічас вӧвлы ԁај вӧԉіԍԏі паԍкыԁа паԍкӧԁӧ вӧлыс вомсӧ. Вевԁорја піԋјас бурҗыка віԁлалӧм вылӧ, колӧ-кӧ бергӧԁӧны вӧвлыԍ парсӧ, а увԁорја піԋсӧ віԁлалӧм вылӧ бергӧԁӧны улԁорја парсӧ. Кывсӧ кыскігӧн оз ков јона ԁа чорыԁа кыскыны ылӧԇ, зев кокԋіа верман орӧԁны кыв вужсӧ ԁа чегны кыв увԍыс лысӧ (33-ӧԁ ԍерпас). | |||
Секі, кор зев колана віԁлавны вӧвлыԍ бӧрла ԁорсӧ& кабрӧԁлыны, ԉібӧ кӧртавны ԁа мукӧԁ, но вӧлыс оз ԍет сіјӧс вӧчныс, чужјалӧ, сек віԁлалыԍыслӧн отсаԍыԍыс лептӧ вӧлыслыԍ воԇԇа коксӧ, ԋугыԉтӧ, піԇӧсӧԁыс ԁај оз леԇ сетчӧԇ, кытчӧԇ оз помаԍ віԁлалӧмыс. Таԇінас віԁлалӧмыс ԋӧԏі абу полана, сыпонԁа мыј вӧлыс оз вермы чужјыны воԇԇа коксӧ лептӧмӧн. | |||
ВӦЛӦС КРЕПІТӦМ ԀА ЧӦЛӦԀӦМ | |||
Вӧвлыԍ јурсӧ крепыԁа кутӧм вылӧ, лӧԍӧԁӧны ԁомјас (узԁа) сіјӧ тырмана сывылӧ, меԁым вӧлыс гӧгӧрвоіс, мыј сылӧн став вӧрԅӧԁчӧмыс колӧ лоны морт щӧктӧм ԍерԏі. | |||
Меԁым вӧлыс омӧԉҗыка бергаліс кутӧны повоԁсӧ ԇік щӧка увтіыс. Вӧвсӧ-кӧ лоӧ ԁомавны кытчӧ-кӧ, сек оз ков пӧԉзујтчыны | |||
ԁомӧн ԁа петԉа вӧчӧмјасӧн, піԋтӧмінӧ вомас пуктӧмјасӧн-ԁа, а сіԇ-жӧ і нырјылӧ петԉаӧн | |||
26-ӧԁ ԍерп. Вӧв вом віԁлалӧм. | |||
шыртыштӧмјасӧн, сыпонԁа мыј кыкнан ногыс вермас лоны ԉібӧ ныргӧчыс ԁојмас, ԉібӧ повоԁыс кывсӧ вунԁас, вермас-на чегны ныр лыыс. | |||
Коԁыр ковмас вӧвлы вӧчны кӧрталӧмјас, мыԍкавны ранајас, ԉібӧ мукӧԁ тор, коԁјас вермӧны ԁојԁны вӧлӧс, секі лоӧ прімітны уна | |||
пӧлӧс маԋітана торјас. Тајӧ маԋітана торјас пӧвсас лоӧны: закрутка пуктӧм, губнӧј кԉӧщіјас, цыганскӧј ԁом ԁа ԋеԁыр кежлӧ тупкывны ԍінсӧ. | |||
Кыԇі кԉешщіӧс, сіԇ-жӧ-і закруткаӧс 20 мінутыԍ ԁырҗык віԇны ԋӧԏі оз поԅ, сыпонԁа мыј вермас сувтны вірыс. Парсӧ мезԁӧм бӧрын, закруткаыԍ кӧԏ кԉешщіыԍ, кокԋіԃіка ԋіралӧны, меԁым бӧр завоԃітіс уҗавны вірыс. | |||
Ношта-ԋін јона маԋітӧ ԁа раммӧԁӧ цыганскӧјӧн шуԍан ԁом. Сіјӧ лоӧ: чаԉ кыза гӧгӧр ԁа метра куԅа гез ԁа паԉіч, куԅтанас 22-26 см. Сіјӧс пуктӧны со кыԇі: гезсӧ ԍујӧны шӧрӧԁыс гӧгӧр вӧвлы вомас, а помјассӧ нуӧны јур вылас пеԉ сајтіыс ԁа кӧртыштӧны сіԇ, меԁым пекԉаыс вӧлі шӧркоԃа зелалӧма. Сыбӧрын паԉічсӧ ԍујӧны щӧка бокԍаԋыс гез увтас ԁа бергӧԁӧны сіјӧс сіԇ, меԁым гез пекԉаыс понԁіс зелавны. Гезсӧ паԉічнас гартӧмыс җеԋԁӧԁӧ пекласӧ ԁа сіјӧ зелӧԁӧ вомкаԉічјассӧ. Сыпонԁа јона ԁојмӧ вӧлыслӧн вомкаԉічјасыс, щӧктӧ вӧвсӧ раммыны, оз понԁы секі четчавны вӧлыс. Коԁјас закрутканас оз раммыны, секі цыганскӧј ԁом отсӧгӧн зев кокԋі раммӧԁны тащӧм вӧј ԁа скӧр вӧвјассӧ. | |||
Цыганскӧј ԁомӧн колӧ пӧԉзујтчыны јона віԁчыԍӧмӧн, сыпонԁа, мыј вӧсԋіԁҗык-кӧ гезјыс ԁа јонҗыка лоӧ зелӧԁӧма гезсӧ, верман коԍавны вӧалыԍ вомкаԉічсӧ. | |||
Ӧткымын вӧвјас зев регыԁӧн раммӧны, тупкыны-кӧ најӧлыԍ ԍіннысӧ мыјӧн-кӧ, кущӧм-кӧ ԁӧраӧн. | |||
Тырԍӧԁігӧн-кӧ кӧбылаыс јона чужјаԍӧ, сек ужӧс чужјалӧмыԍ віԇӧм могыԍ сылы пуктӧны бӧрја кок пјатајасас ремеԋјас, кыԍаԋ нуӧԁӧны кык воԇ кок костӧԁыс ԁа гӧгӧртӧԁӧны кок гӧгӧрыс, кыԍаԋ нуӧԁӧны помјассӧ ԍылі вывлаԋыс. Кокԋіԃіка гезјӧн кутыштӧмӧн кӧбылалыԍ коксӧ ужыс мынӧ чужјалӧмыԍ. | |||
Кор кӧбылаыс ԁа ужыс јона ыҗыԁӧԍ, сек вӧчӧны тырԍӧԁчӧм вылӧ торја станок (віԇӧԁ 28-ӧԁ серпас вылыԍ). | |||
Сывылӧ, меԁым ԍетчіс вӧлыс ԁорӧԁны аԍсӧ, јонҗыкасӧ, коԁјас первој-на ԁорԍӧны, велӧԁӧм могыԍ быԁ лунӧ вӧвлыԍ лептылӧны кокјассӧ ԁа лапӧԁӧны мыјӧн-кӧ кокпыԁӧсас; јонҗыкасӧ тајӧс колӧ вӧчны туԍа ԍојан ԍеттӧԇ. Унҗык вӧлыс зев кокԋіа велалӧны таԇінас ԁорԍыныс, но паныԁаԍлӧны најӧ пӧвсын і сещӧмјас, коԁјасӧс воԇвылыс вӧлі ԁорӧма-ԋін ԁа сіјӧс најӧ век-на тӧԁӧны ԉібӧ сещӧмӧԍ і ԉокӧԍ чужӧмԍаԋыс, коԁјасӧс ԁорнысӧ поԅӧ сӧмын станокјасын ԁа ӧшӧԁӧмӧн. | |||
Ԋекущӧм ногӧн ԁӧзмыԍ вӧвјасӧс ԁорӧм вылӧ оз ков ԁомавны, ԍурја ԁінӧ-ԋі, коԉчаӧ, &гоԉіӧԁыс гезјӧн јона зелӧԁӧмӧн, сыпӧнԁа, мыј унаыԍ овлӧ вӧлыс &пеԍԍыгӧн чегӧ асԍыс гоԉіԍыс ԍурсалысӧ ԁа вӧвјас кулалӧны. | |||
Мукӧԁ ԁырјіыс овлӧ быԏ лоӧ коԇӧԁны вӧлӧс. Зев уна емӧԍ вӧлӧс пӧрӧԁан ногјас, | |||
27 ԍерп. Случка ԁырјі вӧлӧс чужјаԍӧмыԍ кӧрталӧм | |||
но мі вајӧԁам сӧмын роч пӧрӧԁан ног, меԁԍа прӧстӧј, оз ков јона ԁаԍтыԍӧм мукӧԁ торјасӧн ԁа сіԇ-жӧ абу јона полана мортлы ԋі вӧвлы. | |||
Тајӧ ногнас пӧрӧԁӧм вылӧ колӧ гез лібӧ ремеԋ 8-9 метра куԅта гӧгӧр. Ӧԏі помас сетчӧ вӧчԍӧ пекԉа, коԁі пуктыԍԍӧ вӧвлы &гоԉі вылас пеԉпомӧԇыс, вӧлаа сіјӧс шымыртӧмӧн. Увԁорја петԉа помас пуктыԍԍӧ коԉча гезԍыс лібӧ кӧрт коԉча. Петԉаԍаԋыс арканыс нуԍӧ | |||
вӧвлы кынӧм улас ԁа пуктыԍԍӧ гыжја ԉек вежӧсас бӧрја кокас, кӧрталӧм коԉча паныԁаас, а гыжја ԉекԍаԋыс арканыс мунӧ бӧр ԁа | |||
28 ԍерп. Случка ԁырјі гырыԍҗык вӧлӧс пощӧм | |||
нуӧԁԍӧ коԉчаас, а коԉчаԍаԋыс ԍпіна вылас. Вӧлыслы јурас пуктӧны ԁом ԁа кыкнан повоԁсӧ нуӧԁӧны сіјӧ бокӧԁыс, коԁарас арканыслӧн коԉчаыс, ԍпіна вылас (30-ӧԁ ԍерпас). Сіјӧ мортыс, коԁі кӧсјӧ пӧрӧԁны вӧвсӧ, сувтӧ коԉчаԍыс мӧԁарлаас, боԍтӧ ӧԏі кіас аркансӧ, а мӧԁас повоԁсӧ, аркансӧ зелӧԁӧ вевԁорлаԋыс, а сыкӧԁ щӧщ коксӧ, кытчӧ сіјӧс пуктӧма, повоԁсӧ зелӧԁӧ коԉчала ԁорас јурсӧ ку- | |||
сыԋтны лӧԍӧԁчӧм раԃі. Вӧв оз вермы сулавны ԁа регыԁҗыка ԉамгӧԁԍӧ му вылас уԍӧм ԁорыԍ (29-30-ӧԁ ԍерпас). Сіјӧ каԁнас отса- | |||
29-30 ԍерп. Кыԇ колӧ вӧв уԍкӧԁны | |||
ԍыԍјас мыј вермӧны рышаԍӧны кутыштӧны вӧвлыԍ јурсӧ му ԁінас, а сіԇ-жӧ ԉічкӧны сылыԍ і бӧрла ԁорсӧ. Колӧ-кӧ, вӧвсӧ ԁомавлӧны, кӧртавлӧны. Вӧлыс пырҗык воԁӧ сіјӧ бок вылас кок вылас, коԁ вылӧ лӧԍӧԁӧма пӧрӧԁӧмсӧ, сыпонԁа вӧлӧс поԅӧ коԇны кӧԏ коԁар бокԍаԋыс. Мыј колӧ вӧлӧс вӧчӧм бӧрын, мезԁалӧны гартлӧмԍыс ԁа куԅ повоԁ јылыԍ леԇӧны вӧԉаа четчыны. Пырыԍтӧм пыр-жӧ сіјӧ боксӧ, коԁ вылын кујлӧ вӧлыс, ԋіралӧны іԇасӧн, меԁым бӧр понԁас ужавны вірыс сылӧн. | |||
Кӧԏ-і тащӧм ногнас пӧрӧԁӧмыс абу полана, но век-жӧ овлӧны шочіԋік омӧԉ торјас, мыј понԁа јона ковтӧг вӧлӧс пӧрӧԁны оз щӧктыны. | |||
СОВХОЗЈАСЫН ԀА КОЛХОЗЈАСЫН ВУҖАНА ВІԌӦМЈАСКӦԀ ВЕРМАԌАН МЕРАЈАС | |||
Быԁ вӧв, коԁі ԍурӧ совхозӧ ԉібӧ колхозӧ, јонҗыкасӧ, боԍтӧма-кӧ сіјӧ бокыԍ тӧԁтӧм вӧв, колӧ воԇвылыԍ јӧртны ізоԉаторӧ, а ԋекор оз ков ӧтувтны мукӧԁ вӧвјаскӧԁ ԁа щӧкыԁҗыка віԇӧԁлывлыны сіјӧс. Сыкӧԁ щӧщ поԅӧ вӧчлывлыны сылы маԉԃејнӧн& віԁлалӧм, озӧ-ӧ віԍ сіјӧ вӧлыс тыԁавтӧм сап віԍӧмӧн. Ізоԉаціјаӧ ԍујӧны віԇан вӧвјасӧс-і, віԍмас-кӧ сіјӧ вуҗана віԍанӧн. Ԃерт, бурҗык лоӧ, век-кӧ местаыс, ԇоԋвіԇа вовјассӧ торјӧԁны коԋушԋаԍыс, сыпонԁа, мыј наԃејтчыны поԅӧ вӧв оланіныс зараԅітчӧма ԋін. Кӧні сулалӧ віԍыԍ вӧлыс, віԍӧмсӧ віјӧм могыԍ сулаланінсӧ &ԃеԅінфікціјаалӧны. Ԃеԅінфекціјаыс, вӧвлыԍ оланінсӧ весалыԍыс, ԁонтӧмҗык торјассӧ бырӧԁыԍыс ԁа віԍӧмјассӧ віјыԍнас, колӧ вӧԃітчынысӧ тӧԁыԍ ԍпеціаԉістјаслы,--коԁјас тӧԁӧны сіјӧ уҗсӧ. | |||
Вуҗана віԍӧмјас помыԍ-кӧ вӧв кулӧ, то сіјӧс колӧ кыскыны торја інԁӧм сывылӧ местаӧ ԁа гуавны. Тащӧм клаԃбіщӧсӧ колӧ вӧч- | |||
ны мыԉкја, косӧԁ, вылын местаӧ. Сіјӧс колӧ пощны ԁа гӧгӧрыс перјыны гу. | |||
Кущӧм трупјассӧ кыскалӧм вылӧ зев колана меԁ вӧлі торја ԏеԉега, сӧмын сывылӧ. Ԏеԉега вылӧ кулӧм трупсӧ сӧвттӧԇ колӧ пуктыны ԋіщ ԉібӧ рас увјас, ԁа лептавны му меԁым вірыс, коԁі візувтӧ ԏеԉега вылас оз вірӧԍты ԏеԉегасӧ ԁа оз летчы мунан туј вылӧԇыс. Клаԃбіщӧ вылӧ вотӧԇ вӧвсӧ леԇалӧны, а ԏеԉегасӧ клаԃбішщӧ вылас пыртӧны јӧз вынӧн. Кулӧм трупсӧ гуалӧны ԋе ещаҗык 3 аршын пыԁнаӧ ԁа пырыԍтӧм-пыр тыртӧны муӧн. Јӧзыс коԁјас гуалӧны трупсӧ, гуалӧм бӧрас ставыс мыԍԍӧны кіјаснысӧ мај-тӧгӧн, ԁа нӧшта-на мыԍԍӧны карболовӧј кіслота сорасӧн, ԉібӧ | |||
суԉемаӧн, ԉібӧ мукӧԁ ԃеԅінфекціја вӧчан среԁствојасӧн. | |||
31-ӧԁ ԍерп. Вӧв &тырԍӧԁчанін (ізоԉатор) А-стојло (сулаланін). Б — халатјаслы &ԃіԅенфекціја вӧчны сорасјас віԇанін. | |||
Тајӧ мерајассыс кынԇі нӧшта уна емӧԍ мерајас вуҗан віԍӧмкӧԁ тышкаԍӧмын. Тащӧм мерајаснас тӧԁмаԍӧм вылӧ, поԅӧ тӧԁмаԍны вуҗан віԍӧмјас јылыԍ гіжӧм руковоԁствомԍ.& | |||
Версия от 14:51, 11 августа 2016
А. С. ПОСТԊІКОВ УҖАЛАН ВӦЛӦС ԀӦԄӦРІТӦМ КОМІГОСІЗԀАТ СЫКТЫВКАР 1932 6327 КЫВВОԆ
Вӧвлӧн, Комі облаԍтувса условіјӧын, вывті ыҗыԁ значеԋԋӧыс. Вӧв основнӧј вын ӧніја каԁ кежлӧ ԋе сӧмын віԇму овмӧсын, но меԁԍа ыҗыԁ вӧрлеԇӧмын. Оз-кӧ ло колана лыԁ вӧвјас ԁа коԉтчам-кӧ омӧԉ рӧԁа (качество-а) вӧвјасӧ, вермас јона тӧԁчыны овмӧс кыпӧԁӧмӧ, хоԅајственно-поԉіԏіческӧј могјас олӧмӧ пӧртӧмӧ, торја-ԋін вӧрлеԇӧмӧ. Колӧ шуны, бӧрја војасӧ, тыԁалӧ вӧвјастӧ пыԃԃі пуктытӧм оз сӧмын јеԃіноԉічԋікјаслӧн. Уна колхозјас чінтісны вӧв лыԁсӧ. Став вӧв лыԁыс Комі облаԍтын 1931 во I /VII лун кежлӧ вӧлі лыԃԃыԍӧ 56060 ԁуш, та піјыԍ уҗалан вӧв 43620 ԁуш. Сулалӧ могӧн 1932 воӧ вӧв лыԁ соԁтыны 57450 ԁушӧԇ. Сыпіыԍ 43770 уҗалан вӧз, тајӧ лыԁпіԍыс совхозјасын, обозјасын ԁа ԉесозаготовіԏеԉнӧј оргаԋізаціјајасын колӧ лоны 5800 уҗалан вӧв, колхозјасын 18980 вӧв. Соԁӧмыскӧԁ щӧщ колӧ нуӧԁны вӧв рӧԁ бурмӧԁан меропріјаԏԏӧјас; ԁа бура віԇны-ԁӧԅӧрітны, меԁым кыпаліс вӧвлӧн ужалан выныс. Тајӧ ԋігаыс, аслас гіжӧԁӧн інԁӧ уна уҗ јылыԍ, меԁԍа-ԋін сы јылыԍ кыԇ вӧлӧс бура ԁӧԅӧрітны совхозса ԁа колхозса уҗалыԍ-јаслы.
КОЛАНЛУН ВӦЛӦС БУРА ԀӦԄӦРІТӦМЛӦН
Вӧв бӧрԍа бур ԁӧԅӧрыԁ — јона колана, меԁым віԇтыны вӧвлыԍ олӧмсӧ, ԇоԋвіԇасӧ, вынсӧ. Бура ԁӧԅӧрітӧмӧн мі вынԍӧԁам вӧлӧс, вӧчам сіјӧс јона віԋолӧн, крепыԁӧн, сіјӧ вермыныҗык понԁас тышкаԍны ывласа ԁа пыщкӧсса ԉоквӧчыԍјаскӧԁ. Кужӧмӧн ԁа вын-ебӧс ԍерԏі уҗалӧмӧн, вӧвјастӧ оз омӧԉт, а мӧԁарӧ — бур вӧчӧ: јонмӧԁӧ, ԇоԋвіԇԍӧԁӧ. Бур ԁӧԅӧрӧн мі віԇамӧ вӧлӧс унапӧлӧс вуҗана ԁа вуҗтӧм віԍӧмјасыԍ. Ревмаԏізм віԍӧмыс, сӧнјас вісмӧмыԍ, кішка пыщкӧс віԍмӧмјасыԍ і мукӧԁјасыԍ поԅӧ кокԋыԁа мынтӧԁчыны, уҗ берԁас-кӧ кутчыԍан уҗыслыԍ коланлунсӧ тырбурӧн вежӧртӧмӧн. Аскаԁӧн ԁа колана мерајас пріміталӧмӧн вуҗана віԍӧмјас паԍкалӧмԍыс регыԁӧн сувтӧны ԁај ԇікӧԇ бырӧны. Ставным-кӧ гӧгӧрвоам вуҗана віԍӧмјаслыԍ ԉоклунсӧ ԁа понԁам-кӧ ставӧн ӧтув ӧтырышјаӧн ԁа кужӧмӧн тышкаԍны, вуҗана &вісӧмјасыԁ регыԁӧн бы- рӧны. Абу ылын каԁ, кор јурԁојјасыԁ ԁа ԁурмӧм віԍӧмјасыԁ лоӧны історіческӧј віԍӧмјасӧн. Јурԁојјасыԁ Гӧрԁ арміјаын ӧні-ԋін јона шоча овлывлӧ, пыравлӧ сетчӧ сӧмын выԉ вӧвјас вајӧмӧн. Оз-кӧ вајны выԉ вӧвјастӧ — Гӧрԁ арміјааԁ јурԁој віԍӧмыԁ важӧн-ԋін еԍкӧ ез петкӧԁчывлы. Тӧԁчымӧн чінӧ ԍібырскӧј јазва. Меԁым став віԍӧмјассӧ ԇікӧԇ бырӧԁны, колӧ сӧмын јона пыԃԃі пуктыны вӧв ԁӧԅӧрітан ужсӧ ԁа щук нуӧԁны олӧмӧ зоогігіеналыԍ ԁа саԋітаріјалыԍ правілӧјассӧ.
КОԊУШԊА
Бур коԋушԋа, кыԇі петкӧԁлӧны опытјас, віԇӧ вӧвјаслыԍ ԇоԋвіԇасӧ. Вӧвјаслӧн віԍӧмыс јона чінӧ, ԋајта ԇескыԁ ԁа пемыԁ важ коԋушԋајассӧ-кӧ бурмӧԁан, выԉног лӧԍӧԁан. Ԁурк сынӧԁа веԋԏіԉірујттӧм коԋушԋајасԍаԋ артмӧны быԁԍама пӧлӧс віԍӧмјас, віԍмӧ вӧвјаслӧн лолалан тујјасыс, лоӧ ревмаԏізм, рахіт ԁа с. в. Вӧв пеԉшӧрјас бура тӧԁӧны: сещӧм віԍӧмјас, шуам-кӧԏ плевропԋевмаԋіја ԁа інфлуенца, лоӧны ԁа ԍӧкыԁа віԍӧԁӧны ԁурк сынӧԁ пыщкын, пемыԁ коԋушԋаын сулалыԍ вӧвјасӧс. Коԋушԋа вӧчны бӧрјыԍԍӧ косінјас ԁа поԅӧм ԍерԏі колӧ віԁчыԍны ԉок тӧв інмӧм- јасыԍ. Оз-ԋін-кӧ поԅ ԁа коԋушԋасӧ век-жӧ лоӧ вӧчны васӧԁінӧ, сек сіјӧ местасӧ војԁӧр колӧ бура коԍтыны ԁа ԁренажірујтны — перјавны вавізувтан канавајас. Коԋушԋа вӧчӧм вылӧ меԁбур маԏеріал — щакӧԍԍытӧм вӧр. Бур вӧрыԍ вӧчӧм коԋушԋа буржыка венԏіԉірутчӧ (бурҗыка сені сынӧԁыс вежлаԍӧ), шоныԁҗык, бур вӧр шоныԁсӧ ас пырыс озҗык леԅ. Пуыԍ вӧчӧм оланінын ԍԏенјасыс јона кӧԇыԁјас ԁырјі омӧԉҗыка варуԅӧны, оз ӧшјыны сетчӧ вабоԉјас, кыԇі сіјӧ овлӧ кірпічыԍ ԁа ізјыԍ вӧчӧм оланінјасын. Пуыԍ вӧчӧм помещеԋԋӧјас омӧԉҗыка кутӧны амміак (кујӧԁыԍ артмӧм газ), пырҗык овлӧны сӧстӧмӧԍ мукӧԁ маԏеріалыԍ вӧчӧм ԍерԏі. Коԋушԋа ԍтен вӧчӧм вылӧ сіԇ-жӧ мунӧны із пластјас, ӧжыгајтӧм кірпіч ԁа сырцӧвӧј цемент. Меԁбур маԏеріалӧн лыԃԃыԍԍӧ ӧжыгајтӧм кірпіч, меԁомӧԉӧн — ӧжыгајтӧм& кірпіч. Міјан местајасын меԁбурӧн лоӧ пуыԍ вӧчӧм җоҗ. Пуыԍ вӧчӧм җоҗ шоныԁсӧ кутӧ меԁјона ԁај абу віԉыԁ. Колӧ шуны, шӧркоԃ кыз ԁоскаыԍ вӧчӧм ԁа бура топӧԁӧм жӧҗ бурҗык каԉкыԋіка течӧм торцы ԁорыԍ (торцы — путорјас, җеԋыԃіка вунԁалӧмӧн течӧма сувтсӧн). Җоҗлыԍ бӧр кокувлаԋ пӧкатсӧ колӧ сӧмын вӧчны ԋеыҗыԁа 0,044 м-суԁта, ԉібӧ ԋіӧԏік ԋе вӧчны. Јона пӧката җоҗ вылын сулалігас вӧвјас віԍмӧны: торкԍӧ налӧн бӧркок суставыс, торја-ԋін вермӧны торкԍыны тыра вӧвјас, сещӧмінас најӧ каԁтӧг чаԋаԍӧны. Кірпічыԍ, ізјыԍ ԁа цементыԍ вӧчӧм җожјасԍаԋ, омӧԉа-кӧ сіјӧс воԉӧсалан, регыԁ вермӧны прӧстуԃітчыны, гыжјасыс віԍмӧны. Пуыԍ вӧчӧм җоҗув колӧ цементавны. Цементавнысӧ колӧ пӧкатӧн, кыті понԁас візувтны кујӧԁ ваыс канавајасӧ. Овлӧ, куԅаланог воԉсалігас увԁорас пукталӧны ԁӧскајассӧ пӧперега& јурлӧсјас ԁа сіјӧ јурлӧсјасыс кутӧны кујӧԁ ва візувтӧмԍыс. Јурлӧсјастӧ колӧ течны первој куԅалаӧн ԁа сеԍԍа сывылӧ вӧԉіԍ воԉсавны пӧперӧгӧн. Секі брусувтјасыс воԍсаӧԍ лоӧны-ԁа, кујӧԁ ваыс вӧԉеју ԁај косӧԇ візувтас. Јона бур вӧчны — лепталан боԍтлан җоҗ, сещӧм жоҗԍыс ԁоскајассӧ поԅӧ боԍтавлыны, мыԍкыны ԁа коԍтыны шонԁі воԇын; секі-жӧ мічаа весавны увԁор җоҗсӧ. Вӧр тырмытӧм вӧсна җоҗсӧ поԅӧ вӧчны ԍојыԍ& сӧмын вӧчнысӧ колӧ рӧвнӧја, јона топыԁа ԁа пыр віԇны сӧстӧма. Ԋекущӧма оз поԅ &жожсӧ вӧчны рышкыԁ муыԍ: сіјӧ јона ваԅӧ ԁај сетчӧ уна чӧжԍӧны быԁ пӧлӧс бакԏеріјајас. Пӧтӧлӧксӧ колӧ вӧчны пуыԍ ԁоскајассӧ мӧԁа-мӧԁыскӧԁ топыԁа топӧԁӧмӧн. Стрӧјбаыслыԍ меԁвылысса јурсӧ-вевтсӧ вӧчны топыԁа, јонӧс, кокԋіӧс ԁа меԁым вер- міс віԇны біјасыԍ. Вевтув пыщкӧсыс колӧ шоныԁ: кымын сіјӧ лоӧ шоныԁ, сымын омӧԉа кутас пӧтӧлӧкыс ваԅыны. Коԋушԋа меԁ вӧлі југыԁ. Тӧԁмалӧма-ԋін, мыј југыԁҗык коԋушԋајасын регыԁӧн чінӧ вӧвјаслӧн віԍӧмјасыс. Торја-ԋін јона шонԁілӧн југыԁыс: шонԁі југыԁ віјалӧ вуҗана віԍӧмјаслыԍ бактеріјајассӧ, оз леԇ вуҗана віԍӧмјасыслы паԍкавны. Шонԁі југӧр інмӧмӧн бырӧны бакԏеріјајасыс-і ваыԍ, ваыс сетӧні лоӧ сӧстӧм. Шонԁі југӧрлӧн бакԏеріјајас олӧм вылӧ мӧртчӧмыс тыԁалӧ со кущӧм опытыԍ: ԍԏекԉанӧј чашкаӧ вӧсԋіа кіԍтӧны кушӧмкӧ кіԍеԉ ԉібӧ стуԃен ԁа кор сіјӧ кынмас, вылысас кӧԇӧны ԏіф баціллајас. Чашка пыԁӧсас увԁорԍаԋыс
1 ԍерп. Ԏіф віԍӧм новлӧԁлыԍ баціллајас тӧжԁыԍлісны сајӧԁчыны шонԁі југӧԁ& сајӧ. кԉејтӧны ԍӧԁ бумагаыԍ вӧчӧм шынасјас (ԍӧԁ бумагаыс југыԁсӧ озжык леԇ) ԁа пыԁӧссӧ лӧԍӧԁӧны шонԁі воԇӧ часӧнҗынјӧн кежлӧ. Табӧрын чашкасӧ сувтӧԁӧны торја шоныԁ шкапӧ ԁа шоныԁінас рӧԁмӧԁӧны бакԏеріјајассӧ. Тані бакԏеріјајас ӧԁјӧ быԁмӧны сӧмын буква веԍтас. Кытчӧ шонԁі југӧрыс інмӧ вӧлі, сетыԍ став бакԏеріјаыс лоӧ кулӧма. Вӧвјасӧс јурԁој віԍӧмӧн віԍӧԁыԍ бакԏеріјајас шонԁі воԇын кулӧны 24 часӧн: сещӧм-жӧ каԁӧн пӧԁӧ јащур баціллајас. Чахотка разӧԁыԍ баціллајас шонԁі воԇын кулӧны 7 лунӧн. Југыԁ коԋушԋајасын пӧтӧса вешществојас кокԋыԁҗыка сылӧны вӧв ԍувјын, вӧвлӧн выныс петкӧԁчӧ јонҗыка, ещаҗык кӧрым мунӧ гос вылӧ. Кӧсјан-кӧ вӧвлыԍ віԇны ԍінјассӧ, колӧ меԁым коԋушԋаӧ југыԁыс інміс вӧвјаслы ез веԍкыԁа, а бокԍаԋыс. Ӧшіԋјассӧ-кӧ вӧчӧма вылӧ, секі шонԁі југӧрыс оз кут веԍкыԁа інмыны. Пемӧсӧс вынјӧрԍӧԁӧмыԍ ԁа ԇоԋвіԇа кутыԍ шонԁі југӧрјас — уԉтрафіолетӧвӧј југӧрјас — прӧстӧј ԍԏеклӧ пыр коԋушԋаӧ оз пырны, оз інмыны вӧв ԁінӧԇ. Ӧні міјанын вӧчӧны увеоԉевӧј ԍԏеклӧјас, коԁјас ас пырыс уԉԏрафіоԉетӧвӧј југӧрсӧ леԇӧны кокԋіа. Оз-кӧ поԅ тащӧм ԍԏеклӧсӧ суԇӧԁны, секі ӧшіԋсӧ колӧ лӧԍӧԁны сіԅ меԁым шонԁі југӧрыс інміс ставнас веԍкыԁа вӧвтуша вылӧ ԁа җоҗас коԋушԋа жынвыјӧԇыс. Коԋушԋа ӧшіԋјасӧс сынӧԁсӧ вежлалӧм могыԍ вӧчӧны воԍтанаӧн. Тащӧм моԁаа ӧшіԋјасыс тыԁалӧны 2, 3 ԁа 4-ԁ ԍерпас вылыԍ. Пӧжар лоӧмјасыԍ, ӧԇӧсјассӧ колӧ вӧчны сіԇ, меԁым најӧ вӧліны порогтӧмӧԍ, воԍԍісны ортсыӧ ԁа меԁым паԍтаыс налӧн ез вӧв аршінӧн җынјӧныԍ векԋіҗык. Ԉаԍԋіјастӧ колӧ вӧчны шеԁанаӧс чугуныԍ лібӧ пуыԍ цінкујтӧмӧн. Вӧвјасӧс коԋушԋаӧ сувтӧԁлӧны сіԇ, меԁым быԁ вӧвлы сулаланіныс вӧлі 1,50 — 1,80 метра паԍта ԁа 2,75 — 3,90 метр куԅта. Мортјаслы ветланін вӧвјас мыштіыс вӧчԍӧ колӧм ԍерԏі. Коԋушԋаын колӧ сӧстӧм сынӧԁ. Сынӧԁӧ пырӧны 77,5 мынԁа азот, 20,7 мынԁа кіслороԁ, 0,03 мынԁа угԉекіслота ԁа 1,77 мынԁа мукӧԁ ԍікас газјас. Азот — вӧв лолалӧм вылын оз тӧԁчы мукӧԁ пемӧсјас моз-жӧ азоттӧ вӧлыԁ оз лолав. Сіјӧ сораԍԍӧ мукӧԁ газјаскӧԁ ԁа вынтӧммӧԁӧ налыԍ аскежса ԉоквӧчӧмсӧ. Кіслороԁ — јона коланатор пемӧслыԍ олӧмсӧ кутӧм вылӧ: кіслороԁтӧг ԋіӧԏі пемӧс оз вермы овны. Лолалігӧн сынӧԁыԍ кіслороԁ веԍкалӧ пемӧс тыӧ, сеԍаԋ пырӧ вір-пыщкӧ ԁа разалӧ став оргаԋізм паԍтаыс. Коԋушԋаын-кӧ кіслороԁ мынԁаыс чінӧ 15%-ӧԇ, пемӧслы лолавнысӧ ԍӧкыԁ лоӧ, чінӧ-кӧ 7%-ӧԇ — пемӧсыԁ секі кулӧ. Колӧ шуны, тамынԁа кіслороԁыԁ вермӧ лоны сӧмын корјасӧ-кӧ. Јонҗыкасӧ сынӧԁыԍ ԁуркмӧ уна-кӧ чукӧрмӧны угԉекіслота ԁа газјас, коԁјас муԇтӧԁӧны вӧвјасӧс. Сещӧм ковтӧм газјасыс чукӧрмӧны ԇескыԁінын, кор картаас олӧны уна вӧв ԇескӧԁчӧмӧн.
2-ӧԁ серп. Сынӧԁ вежлалан труба.
Углекіслота чукӧрмӧ со кытыԍаԋ: 1) јӧз ԁа пемӧсјас лолалӧмыԍ (ӧԏі часын вӧв пӧԉыштӧ 100 — 125 л. углекіслота); 2) став ԍікас шоммӧмыԍ сіԍмӧмыԍ; 3) оргаԋіческӧј вешществојас сотчӧмыԍ. Углекіслота — пемӧсјаслы лоӧ јаԁӧн. Кӧні пемӧсјас сулалӧны ԇескыԁа ԁа сынӧԁыс-кӧ оз вежлаԍ, оз венԏіԉірујтчы, сені чукӧрмӧм угԉекіслота пӧԁтӧ пемӧсјасӧс. Җуҗыԁ кујӧԁ вылын сулалігӧн вӧвјасӧс пӧԁтӧ кујӧԁыԍ артмӧм угԉекіслота. Коԋушԋа сынӧԁаԁ пыр-ԋін ем мыјтакӧ-мынԁа ва-ру. Уна ва-ру чукӧрмӧм вӧсна кӧԇыԁјас ԁырјі вӧвјас віԍмӧны, прӧстуԃітчӧны. Коԋушԋаын-кӧ сынӧԁыс вежлаԍӧ омӧԉа, омӧԉа-кӧ венԏіԉаторыс уҗалӧ ԁа чукӧрмӧма-кӧ уна кујӧԁ ва, секі артмӧ амміак газ, коԁі гіԉӧԁӧ вӧвлыԍ ԍінјассӧ ԁа лолалан тујјассӧ: ԍінјасыс ԁа лолалан тујјасыс секі віԍмӧны, воспалајтчӧны. Колушԋааԁ пыр-ԋін овлӧ мыјкӧ-мынԁа бус. Сынӧԁас-кӧ бусыс абу уна, ԉібӧ кӧԏ-
3-4-ӧԁ ԍерп. Коԋушԋа ӧшіԋ. уна петкӧԁчылӧ ԁа регыԁ кежлӧ, секі торја омӧԉыс оз ло: секі пемӧсыԁ кӧԏ-і лолыштлас буссӧ ԁа регыԁӧн сыыԍ бӧр мынтӧԁчас. Мӧԁ ԃелӧ, кор вӧлыс бус пышкас јона ԁыр сулалӧ ԁа јона бусԍӧм сынӧԁ лолалӧ: секі-ԋін став бусыс, коԁі веԍкалӧ лолалан тујјасӧ, бӧр петны оз вермы — лолалан тујыс секі віԍмӧ. Бура вӧчӧм коԋушԋаын быԁ вӧв вылӧ колӧ ещапырыԍ 24 кубометр сынӧԁ. Меԁым еԍкӧ тамынԁа сынӧԁыс лоӧ сӧстӧм, коԋушԋаыԍ сынӧԁсӧ колӧ ԁугԁывтӧг вежлавны, колӧ вӧчавны веԋԏіԉаторјас. Веԋԏіԉатор суԇӧԁӧ лолалӧм вылӧ колана кіслороԁ ԁа вӧтлӧ ковтӧм газјассӧ. Бура вӧчӧм венԏіԉаціја кокԋӧԁӧ пемӧслыԍ лолалӧмсӧ, азыммӧԁӧ ԍојӧмсӧ ԁај ԍојӧм кӧрымыс ԍувпыщкас бурҗыка сылӧ-разалӧ. Сынӧԁ вежлалӧм вылӧ јонҗыкасӧ вӧчӧны Муір труба. Тащӧм трубаыс вӧчԍӧ со кыԇі: 50 см. паԍта ԁӧскајасыԍ тувјавлӧмӧн вӧчӧны ԋоԉ пеԉӧса труба. Трубалыԍ пыщкӧссӧ ӧтарԍаԋыс мӧԁар помӧԇыс крестӧн-крестӧн торјӧԁлӧма, вӧчӧма торја ԋоԉ роԅ. Увԁор помсӧ увԁорԍаԋыс ԁа вевԁор помсӧ вевԁорԍаԋыс топыԁа тупјӧма, а быԁ бокԍаԋ увԁор-і вевԁор помјасас, труба ԋоԉнан ԍԏенас, вӧчалӧма гырыԍ роԅјас (ӧшіԋјас). Сіјӧ роԅјас пырыс сынӧԁыс пырӧ-петӧ: тӧвпаныԁа ӧшіԋӧԁыс пырӧ, тӧв ԋылыԁ — петӧ, сіԇі і вежлаԍӧ сынӧԁыс ԁугԁывтӧг Мӧԁ кык ӧшіԋыс, тӧвԋылыԁлы боксајасыс, сек кежлӧ тупјыԍлӧны. Меԁым труба уҗаліс бура ԁа ԁугԁывтӧг, колӧ вевԁор помсӧ лептыны ԍігӧрыԍ вылӧҗык, а увԁор помсӧ — мыјещкӧ леԇыштны коԋушԋа пыщкӧ. Меԁбур веԋԏіԉаціјаӧн лыԃԃыԍԍӧ кык вевԍа веԋԏіԉаціја. Ӧԏі трубаыс ԁуркмӧм сынӧԁсӧ петкӧԁӧ ывлаӧ җоҗ берԁԍаԋ, мӧԁыс — сӧстӧм сынӧԁ пыртӧ ԁа разӧԁӧ пӧтӧлӧк берԁԍаԋ. Тащӧм ԍікасԁ веԋԏіԉаціјаыслӧн течан ногыс тыԁалӧ 5-ԁ ԍерпас вылыԍ. Лун кежлӧ сулавны вӧвјасӧс ԁомалӧны җеԋыԁ повоԁјылӧ, меԁым најӧ ез гартчыны, војкежлӧ ԁомповоԁсӧ леԇӧны куԅҗыка: куԅҗык ԁомповоԁӧн вӧвјас вермӧны воԁыштлыны. Меԁым ез ло ԉішнӧј уҗ ԁомповоԁ җеԋԁӧԁӧм-куԅмӧԁӧм вылӧ лӧԍӧԁӧма вежлаԍан повоԁ. Куртчаԍыԍ ԁа чужјаԍыԍ вӧвјасӧс коԋушԋаын сувтӧԁӧны мукӧԁ вӧвјасыԍ торјӧн, јур-
5-ӧԁ ԍерп. Кык венԏілаціјаа коԋушԋа. нас ветлан тујлаԋ, ԁомалӧны кык повоԁ јылӧ. Чаԋјасӧс ԁа тыра вӧвјасӧс віԇӧны торјӧн-жӧ. Коԋушԋатӧ колӧ віԇны сӧстӧма, пеԉка. Кор коԋушԋаын вӧвјас абуӧԍ, ӧшіԋјассӧ ԁа ӧԇӧссӧ луннас воԍтывлӧны сынӧԁ вежлавны. ԉаԍԋіјассӧ щӧкыԁҗыка весавлӧны коԉӧм ԍојанјасԍыс, ԋајтчӧм, бусԍӧмінјассӧ чышкӧны ва веԏӧкӧн лібӧ бонӧн (швабраӧн). Ӧні коԋушԋајастӧ колӧ стрӧітны-вӧчны сы вылӧ лӧԍӧԁӧм правілӧјас ԁа нормајас ԍерԏі. Сы јылыԍ ԋігајассӧ зев ԍӧкыԁ суԇӧԁнысӧ-ԁа, татчӧ вајӧԁыштам временнӧј правілӧјасыԍ выԃержкатор. Інԁустріаԉіԅірујтӧм віԇму овмӧс ԍекторын скӧтлы оланінјас стрӧітӧм вылӧ регыԁ каԁ кежлӧ лӧԍӧԁӧм правілӧјас ԁа проекԏірујтӧм нормајасыԍ боԍтӧмтор.
I ОБШЩӦЈ ПОЛОЖЕԊԊӦЈАС
Коԋушԋајас
15. Коԋушԋа ӧԏі јукӧнӧ поԅӧ сувтӧԁны унапырыԍ 40 пԉеменнӧј вӧв ԁа унапырыԍ 60 уҗалан вӧв. 16. Җуҗыԁҗык коԋушԋа пыщлӧн пере- веԃінајасӧԇыс вӧчԍӧ рајон ԍерԏі 2,80 ԍаԋ 4,00 м.-ӧԇ. 17. Пӧтӧлӧк течӧм бӧрын җуҗԁаыс оз ков лоны ԉапкыԁҗык 2,5 метрыԍ. 18. Помещеԋԋӧјасын поԅана ԏемпература: уҗалыԍ вӧвјаслы 7-ԍаԋ 9° С, пԉеменнӧј вӧвјаслы 10-ԍаԋ 12° С. 19. Коԋушԋајасӧ вӧчавны-лӧԍӧԁавны колана веԋԏіԉаціја. 20. Сулаланін уҗалыԍ вӧвјаслы вӧчны куԅтаногыс 2,85-ԍаԋ 3,50 м.-ӧԇ сетчӧ-жӧ ԉаԍԋі лӧԍӧԁӧм, паԍтаногыс 1,50-ԍаԋ 1,80 метрӧԇ. Сулаланінлӧн ыҗԁаыс лӧԍӧԁчыԍԍӧ вӧв пӧрӧԁа ԁа вӧв ыҗԁа ԍерԏі. 21. Уҗалан вӧв віԇан коԋушԋаӧ поԅӧ вӧчны торја жырјас (ԃеԋԋікјас) сетӧні 5-10% мынԁа вӧвјас сулӧԁӧм вылӧ. Лунјӧԁаныслӧн куԅтаыс мукӧԁ сулаланіныскоԃ-жӧ (п. 21), сӧмын паԍтанас кык паԍта. 22. Племеннӧј вӧвјаслы ԁа вӧвзавоԁса вӧвјаслы лунјӧԁанјас вӧчны оланіныслы куԅаланог со мыј ыҗԁаӧн: 6-ӧԁ серп. Кык раԁа стојлаа коԋушԋа Гырыԍ вӧвјаслы Чаналіг кежлӧ ԁа ԋоԋӧԁчыԍјаслы Чаԋјаслы быԁ јур вылӧ кв. м.-ӧн Погоннӧј метрӧн Куԅта Паԍта Куԅта Паԍта 3,25 — 3,50 3,25-3,50 3,50 3,50 4,50 Соԁтӧԁ Лунјӧԁанін ыҗԁа лӧԍӧԁчыԍԍӧ вӧв пӧрӧԁа ԍерԏі ԁа ыҗԁа ԍерԏі. 23. Коԋушԋа җоҗ поԅӧ вӧчны уна ԍікас маԏеріалыԍ, сӧмын меԁ сіјӧ ез віԉԁӧԁлы ԁа ез леԇ ас пырыс валы мунны, пӧкатыс — 0,015 метра. Ва візувтан канавалӧн паԍтаыс колӧ лоны 0,15-ԍаԋ 0,20 м.-ӧԇ, җуҗтаыс — 5,00-8,00 с. м. пӧкатыс — 001 м.
7-ӧԁ ԍерп. Коԋушԋалӧн план, кытчӧ поԅӧ ԋоԉнан ԍтен бокас вӧчны стојласӧ 24. Ветлан костсӧ коԋушԋаын колӧ вӧчны колӧм ԍерԏі ԁа мыј вылӧ сіјӧс лӧԍӧԁӧны. Кујӧԁ петкӧԁан ԁа уҗалан вӧвјасӧс вӧԃітан кост колӧ лоны 2,50-ԍаԋ 2,85 м. ԁа 1,8 м., сулаланінјассӧ-кӧ вӧчӧма ӧԏі раԁӧн. 25. Пыран петан ӧԇӧсјас вӧчԍӧны вӧвјас сулаланін ԍерԏі ԁа лунјӧԁанјас ԍерԏі, меԁым ӧԏі ӧԇӧсыс вӧлі быԁ 20 уҗалыԍ вӧвјур вылӧ ԁа ӧԏі ӧԇӧс быԁ 10 пԉеменнӧј вӧв вылӧ, коԋушԋаӧ-кӧ вӧчӧма кык ӧԇӧс, сіјӧ ԋін лыԃԃыԍӧ меԁещаӧн; ӧԇӧсјассӧ вӧчавны мӧԁа-мӧԁыслы паныԁӧн. 26. Вӧвјаслы пыран-петан ӧԇӧсјас вӧчавны со мыј гырԍајасӧс: Круг метрӧн Ужалан вӧвјаслы Рӧԁвӧчыԍ племеннӧј вӧвјаслы Кык пӧвса ӧԇӧсјас Оԃінарнӧј ӧԇӧсјас Кык пӧвса ӧԇӧсјас Оԃінарнӧј ӧԇӧсјас 2,10 2,10ԍаԋ 2,30-ӧԇ 1,20 2,10-ԍаԋ 2,30-ӧԇ 2,00-2,20 2,80 1,20 2,80 27. Коԋушԋаӧ југыԁ пырӧм раԃі вӧчӧны ӧшіԋјас — веԍкыԁа вӧвјур веԍтас ԉібӧ бок- јасас, вој кежлӧ пӧтӧлӧк берԁӧ пукталӧны пӧнарјас. 28. Вӧв завоԁјасын вӧчны торја ӧшіԋјас быԁ торја лунјӧԁанінӧ. 29. Җоҗ плошщаԃ ԍерԏі лун југыԁ пыран паԍтаыс СССР-са војвылын ԁа шӧр полосаын лӧԍӧԁчыԍԍӧ 1/12 -ԍаԋ 1/15-ӧԇ, (быԁ 15 метр паԍта җоҗ плӧщаԃӧ воӧ 1 метра паԍта ӧшіԋ ԉібӧ ԇік ӧткоԃ, вӧчан-кӧ метрҗын паԍта кык ӧшіԋ); лунвыв рајонјасын поԅӧ чінтыԍыштны 1/20-ӧԇ, вӧв завоԁса ԁа пԉеменнӧј вӧвјаслы југыԁ пыран тујыс колӧ паԍкыԁҗык — 1/10-ӧԇ. 30. Җоҗԍаԋ ӧшіԋ увԁор тасӧԇ (пӧԁушкаӧԇыс) ԉаԍԋі вӧчӧм бӧрын колӧ 2,00-ԍаԋ 2,50 метрӧԇ; лаԍԋі костӧԁыс-кӧ вӧчӧма верԁчан туј, секі җуҗԁасӧ поԅӧ чінтыны 1,75 метрӧԇ. 31. Коԋушԋајасын поԅӧ вӧчны со кущӧм вежӧсјас: а) Збрујајас віԇанін быԁ вӧвјур вылӧ 0,30 кв. метраӧн. Вӧв завоԁса коԋушԋајасын
8 ԍерп. Кык вежӧса гіԁԋа. А — ԃеԋік. В — зӧр віԇанін, С — ԍіјӧс-кӧлуј віԇанін. колӧ вӧчавны торја ӧтка шкапјас, кытчӧ быԁ вӧвлыԍ ԍіӧс-завоԁсӧ пуктӧны торјӧн урчітӧм шкапјасӧ. б) Кӧрым віԇанін, лунԍа кӧрым віԇны, быԁ вӧвјур вылӧ 0,15 кв. метрӧн. в) Вӧв ԁӧԅӧрітыԍјаслы оланін вӧчны коԋушԋаыԍ бокын госуԁарственнӧј нормајас ԍерԏі. Морт оланінјас (ԃежурнӧјлы овны) коԋушԋаӧ вӧчны ԋекущӧма оз поԅ. 32. Віԍыԍ вӧвјаслы (віԍыԍ вӧвјассӧ шӧркоԃԃема арталӧны 3-4% став вӧз пыщԍыс) оланін вӧчԍӧ быр вӧвјур вылӧ 10 — 15 кв. м. Коԋушԋаын вӧвјастӧ сувтӧԁалӧны сіԇ, кыԇі сіјӧ тыԁалӧ татчӧ інԁалӧм планјас ԍерԏі. | Сулаланінјассӧ-кӧ лӧԍӧԁӧма Ӧԏі раԁӧн Кык раԁӧн Ԋоԉ раԁӧн
Ужалан вӧвјаслы ԋе. ун. 20 в. 120 80 180 120 Племеннӧј 10 10 60 40 Унҗык Вӧв завоԁса вӧвјас 10 10 60 40 оз поԅ ВЕРԀӦМ
Вӧлыԁлӧн желуԁокыс ԇоԉа, а ԍувјыс вӧсԋіԃік ԁа куԅ, сывӧсна сылы колӧ ԍојны унаыԍ сӧмын ӧтпырјӧн уна ԍојан ԍетны оз ков (9-ԁ ԍерпас). Он-кӧ нуӧԁ олӧмӧ тајӧ правілӧјассӧ, секі вӧвјаслӧн кынӧмыс ԁа ԍувјыс віԍмӧ. Вӧвјаслы меԁбур кӧрым — зӧр ԁа турун, сыыԍ ӧпріч мукӧԁԁырјі поԅӧ верԁны іԁјӧн, 9-ӧԁ ԍерп. 2 — вӧвлӧн слепӧј кішка, 3 — веԍкыԁ кішка
ԍуӧн, пӧжалӧм наԋӧн, ӧтрубӧн, пыԅӧн, уԉ турунӧн, іԇасӧн ԁа мукӧԁторјасӧн. Буԁ& зӧр — віжов југыԁ рӧма, туԍ пыщкыс јеҗыԁ, чӧскыԁкӧра, абу пӧԁӧма, абу ԍӧԁ чу- тӧԍ. Бур зӧр чеԏвертын овлӧ ещапырыԍ 90 кг. (5 1/2 пуԁ). Омӧлік зӧр (10-ԁ ԍерпасын) — пемыԁ, јылыԍ ԍӧԁ чутӧԍ, лӧзовкоԃ, кокԋыԁ (ваын оз вӧј), пыщкыс ԍӧԁ, курыԁ кӧра. Зӧр пыщкӧ веԍкалыштӧм віка кӧјԁысјасӧн зӧр оз-на щыкԍы. Бусԍӧм зӧр омӧԉ вӧчӧ, сыыԍ вӧвјас кызны завоԃітӧны, чаԋјасӧс ԁа уҗалыԍ вӧвјасӧс бурҗык верԁны посԋі туԍа бур зӧрјӧн. Тащӧм зӧр пыщкас зев уна белок; омӧԉтчӧм вӧвјасӧс бурмӧԁӧм вылӧ верԁӧны ԍӧкыԁ веса гырыԍ туԍа зӧрјӧн — сещӧм зӧр Зӧр:Турун: Іԇас Мувіԇ ԁорын кокԋыԁа вӧԃітчан вӧвлы суткіӧн 2,45-4,1 кг. 2,45-3,68 кг. 1,22 кг. Шӧр ԍӧктаа, мувіԇ ԁорын еща уҗалыԍ вӧвлы суткіӧн 3,68-5,73 кг. 3,24-4,9 кг. 1,22-1,63 кг. Ԍӧкыԁ веса мувіԇ ԁорын ужалан вӧвјаслы суткіӧн 5,73-9,82 кг. 4,9-10 кг. 2,04-3,68 кг. Мувіԇ ԁорын кокныԁа ужалыԍ вӧвлы суткіӧн 2,45-4,1 кг. 2,45-3,68 кг. 1,2 кг. Сіјӧ-жӧ вӧлыслы шӧркоԃԃема ужалӧм бӧрын 4,1 кг. 4,1 кг. 1,2 кг. Ԍӧкыԁа ужалӧм бӧрын сіјӧ-жӧ вӧлыслы суткіӧн 5,32 кг. 4,4 кг. 1,2 кг. пыщкас вӧв уна тракмалнӧј вешществојас. Вӧвјаслы зӧр ԍетӧны вӧв ыҗԁа ԍерԏі (ԍӧкта ԍерԏіыс) ԁа уҗалӧм ԍерԏі со кущӧм нормајасӧн: (Віԇ. 22-ԁ ԉб.) Шӧркоԃԃем веса ԁа шӧркоԃԃем вына вӧвлы, кокԋыԁ уҗӧн лоӧ, ԋоԉ круга, кӧрт чӧрса, ԏелегаӧн 800 кг. груз рӧвнӧј чорыԁ туј-вывті 20 кілометрӧԇ нуӧмӧн. Шӧркоԃԃем уҗӧн жӧ лыԃԃыԍԍӧ, сіјӧ-жӧ кӧ вӧлыс, сымынԁа-жӧ груз, сыылнаӧԇ-жӧ кыскӧ гырыԍ лыаа вывті, ԉібӧ посԋі гаԉаа вывті. Лыаыс-кӧ пыԁынҗык ԁа посԋіҗык, кӧԏ-і сымынԁа-жӧ груз ԁа ԏеԉегаыс сещӧм-жӧ, секі-ԋін уҗыс лоӧ јона ԍӧкыԁҗык. Ԋебыԁ му, ԉібӧ лыаа му гӧрӧм, лыԃԃыԍԍӧ кокԋі уҗӧн. Выԉ ежа гӧрӧм сещӧм-жӧ
10-ӧԁ ԍерп. Зӧр шеп шом шептӧн віԍӧм бӧрын. 4 час асылын .... јуктавны ԁа сетны турун 0,41 кг. 4 1/2„ „ .... 1,22 кг. зор&. 5 1/2-ԍаԋ 1/2-ӧԇ .... уҗ. 7 1/2 — 8 часӧԇ .... шојтчӧг ԁа 0,41 кг. турун, 8 — 9 1/2 ч .... уҗ. 9 1/2 ч .... 0,41 кг. турун. 11 1/2 ч .... јуктавны ԁа 0,41 кг. турун. 12 1/2 ч .... 1,22 кг. зӧр ԁа 0,41 кг. турун. 1 1/2 Ч. — 3 1/2 .... ужавны 3 1/2 ч. — 4 час .... шојтчӧг ԁа 0,41 кг. турун. 4 ч — 5 1/2 ч .... ужавны. 5 1/2 — ч .... 0,41 кг. турун 7 1/2 ч .... јуктавны ԁа 0,41 турун. 8 ч .... 1,22 кг. зӧр ԁа 0,41 турун. 10 ч .... 1,22 кг. іԇас.
лыаа мујас лыԃԃыԍԍӧ шӧркоԃԃем ԍӧкыԁ уҗӧн. Ԍӧкыԁ уҗӧн кутас лыԃԃыԍны ԍојӧԁ му гӧрӧм. Уҗыслыԍ вӧв вылӧ мӧртчӧмсӧ віԇӧԁӧмӧн колхоԅԋік кокԋыԁа каԅалас, кущӧмҗык уҗјас вӧвлы лоӧны ԍӧкыԁӧԍ ԁа кокԋыԁӧԍ. Суткі кежлӧ зӧр, турун ԁа іԇас норма 7-10 час уҗалыԍ вӧвјаслы ԍетчысԍӧ со кыԇі: (Віԇӧԁ 24-ӧԁ ԉб-ыԍ). Ԃерт, таног верԁӧмјастӧ совхозјасын ԁа колхозјасын оз-на поԅ пыр нуӧԁны олӧмӧ, но меԁым віԇтыны вӧвлыԍ ԇоԋвіԇасӧ ԁа вынсӧ, колӧ тӧԁны со кущӧм верԁан правілӧјас: оз поԅ ԍетны зӧр, меԁԍа-ԋін іԁ, кык часыԍ воԇҗык уҗ ештӧԁӧм бӧрын; оз поԅ кӧрым пыщкӧ пуктыны ӧтпырјӧ ԁа јона регыԁӧн уна јуктавны колӧ зӧр ԍеттӧԇ, а оз бӧрас. Оз поԅ зӧрјӧн верԁӧм бӧрын пырыԍтӧм-пыр сувтӧԁны вӧлӧс ԍӧкыԁ уҗ вылӧ: Сувтӧԁан-кӧ, секі зӧрјыс оз ешты пуԍынысӧ ԁа пӧԉза ԍеттӧг — сіԍмытӧг — петас рушку пыщԍыс. Сыыԍ ӧпріч рушку пыщкас бура сывтӧг-разавтӧг зӧр вермӧ віԍмӧԁны вӧвјаслыԍ кынӧмсӧ ԁа ԍувјассӧ. Лунԍа верԁан зӧр норма вӧвлы ԍетчӧ лунын кујім пӧраӧ: асылын, луншӧрын ԁа војкежлӧ. Меԁым зӧрјыԍ шеԁіс унҗык бур, меԁԍа-ԋін сещӧм вӧвјаслы, коԁјас сіјӧс ԋылыштӧны куртчавтӧг, зӧв пыщкӧ колӧ сорлавны щыщӧм іԇас. Щыщнысӧ колӧ бурещ кык зӧр туԍ куԅаӧн: јона посԋіа щыщӧм іԇас ԉок вӧчӧ, куԅа-кӧ вӧчан, сетыԍ пӧԉзаыс ԋінӧм-жӧ оз ло. Щыщӧм іԇассӧ пуктӧны зӧр мынԁаыс-жӧ. Кӧԏ еԍкӧ зӧрјыԁ вӧвјаслы зев бур кӧрымӧн лыԃԃыԍсӧ-ԁа, век-жӧ-ԋін сіјӧн верԁчынысӧ колӧ віԁчыԍӧмӧн: некущӧма оз пӧԅ ԍетны ӧтпырјӧ уна зӧр ԁа ԋеммынԁа оз поԅ сетны уҗтӧг ԁыр сулалыԍ вӧвјаслы; первојја случајнас вӧвјаслӧн віԍмӧны гыжјасыс, бӧрја случајнас — віԍмӧ кынӧмпыщкӧсыс ԁа ԍувјыс. Верԁас іԁ меԁым вӧлі гырыԍ, віжов југыԁ рӧма, ԁуктӧм. Іԁјыԁ јона пӧтӧса, вӧвјас сіјӧн ӧԁјӧ госԍалӧны, сӧмын сіјӧ ԍув пыщкас ԍӧкыԁа сылӧ — разалӧ ԁа сыпонԁа таыԍ щӧкыԁа вӧвјаслӧн віԍмӧны кынӧм пыщкӧсыс ԁа ԍувјыс. Јукталӧм бӧрын іԁ сетны час мыԍԏі. Іԁјӧн верԁан вӧвјаслы колӧ быԁ лун лоны уҗ вылын. Вӧвјаслы ԍојӧм вылӧ мунӧ шобԁі ԁа ԍу ӧтруб, верԁӧны мыјӧн-кӧ сорлалӧмӧн ԉібӧ кӧтӧԁӧмӧн ӧтруб кокԋыԁа сылӧ-разалӧ, регыԁӧн вермӧ кішка піын сіԍмыны. Сіјӧн јона бур верԁны запорӧн віԍмывлыԍ вӧвјасӧс, коԁјаслӧн ԍувпыщкас туԍа кӧрымјасыс омӧԉа сылӧны ԁа піԋтӧм пӧрыԍ вӧвјасӧс. Ӧтрубӧн верԁӧм бӧрын туԍ верԁӧмӧ вуҗны віԁчыԍӧмӧн, вочасӧн: ӧԁјӧ-кӧ вужан, вермас вӧвјаслыԍ гырксӧ јӧртны (чорыԁ запор лоӧ). Лоӧ јона бур, ӧтруб ԍетігас-кӧ ӧтруб пыщкас пуктан 2 чајнӧј паԋ тыр сов. Ӧтруб верԁӧмнаԁ оз-жӧ поԅ ыштывлыны. Уна ӧтруб ԍеталӧмӧн вӧв ԍув пыщкын вермасны артмыны із торјас. Том вӧвјасӧс — чібӧјасӧс — ӧтрубӧн верԁны оз поԅ, сыыԍ налӧн оз бура сӧвмыны лыјасыс. Овмӧсаԁ-кӧ абу зӧр ԋі іԁ, секі поԅӧ верԁны мукӧԁ пӧлӧс кӧрымӧн, шуам кӧԏ: ԍуӧн, сӧмын сіјӧс воԇвыв колӧ кӧтӧԁны лібӧ пӧжны ԁа бӧрынас коԍтыштны; таԇісӧ-кӧ-он вӧч, ԍуыс вӧв кынӧмын завоԃітӧ туктыны шоммыны ԁа сыыԍ вӧв вермӧ віԍмыны. Ужпіԋ сора ԍу вӧвјасӧс верԁӧм вылӧ оз шогмы. Вӧвјаслы бур кӧрымӧн вермӧ лоны пӧжалӧм ԋаԋ, меԁԍа-ԋін кор вӧвтӧ колӧ регыԁҗыкӧн пӧткӧԁны: ԋаԋыԁ јона пӧтӧса, сіјӧс поԅӧ ԍетны повтӧг уҗ вылыԍ воӧм бӧрԍі пырыԍтӧм-пыр. Верԁны ԁугԁывтӧг пӧжалӧм ԋаԋӧԋ ԁа пӧжалӧм ԋаԋсӧ ԍетавны унаӧн оз поԅ. Вӧвјасӧс поԅӧ верԁны аԋкыща кӧрымјасӧн: бобіӧн ԁа ԉупінӧн. Аԋкыща кӧрымјастӧ-кӧ ԍеталан шӧркоԃа, најӧ јона віԇтӧны уҗалыԍ вӧвјаслыԍ вынсӧ: најӧ јона пӧтӧсӧԍ. Сӧмын, колӧ шуны, вывті јона верԁӧмыԍ пӧԉзаыс оз-жӧ ло: вывтісӧ јона верԁан& вермас боԍтны кынӧм віԍӧм, віԍмасны сувјасыс ԁа гыжјасыс. Туԍа кӧрымјасыс-кӧ оз тырмыны, вӧвјаслы верԁӧны путӧм картупеԉ. Сӧмын бара-жӧ картупеԉӧн јона верԁігӧн вӧв кынӧмас ԁа ԍув піас чукӧрмӧны уна газјас, мыј вӧсна пемӧсјас щӧкыԁа кулӧны. Картупеԉӧн верԁӧмтӧ сывӧсна оз ошкыны. Бӧрја ԁас воӧн заграԋічаын вӧвјасӧс кутісны верԁны коԍтӧм картупеԉӧн,& Тајӧ опытыс петкӧԁліс: кос картупеԉӧн верԁӧмыԍ вӧвјаслы омӧԉыс ԋінӧм абу. Кос картупел ԍувпыщкас бура сылӧ-разалӧ, сіјӧн поԅӧ вежны веԍіг туԍа кӧрымјас, ԍӧкыԁа уҗалігӧн сӧмын ԍетчӧ сорас пыԃԃі колӧ соԁтыны 1/3 туԍ. Ӧні СССР-ын кос картупеԉ, мукӧԁ ԍікас коԍтӧм овошјаскӧԁ ӧтщӧщ, паԍкалӧма-ԋін јона паԍкыԁа. Пӧжалӧм картупеԉ аслас својствојас ԍерԏі кос картупеԉкоԃ-жӧ. Картупеԉ пӧжавны абу ԍӧкыԁ, вӧвјас сы ԁінӧ регыԁ велалӧны, ԁај јона чӧскыԁа ԍојӧны. Картупеԉ коԍтан пачјас абу сложнӧјӧс: кӧрт ԉістјасыԍ вӧчӧма јашщік ԁа ԍујӧны ічӧт пачӧ &поперегӧныс (аԃԇывлан, сещӧм јащікјассӧ вӧчалӧмаӧԍ караԍін бітонјасыԍ-і) меԁым біыс кыщаліс сіјӧс кујім бокԍаԋ — увԁорԍаԋыс ԁа кык бокԍаԋ. Вевԁорас кӧрт ԉістјасыԍ вӧчӧны щын петан туј, кыті щыныс бергӧԁчӧ кык пӧв ԁа вевԁорсӧ воԉса- лӧны кірпічӧн. Пӧжавны ԍујтӧԇ картупеԉсӧ колӧ мічаа мыԍкавны ԁа течны ва сорнас пачӧ сымынԁа, мыјмынԁа сетчӧ тӧрӧ (шӧркоԃа 1 пуԁ 16,35 кг). Пач ӧԇӧссӧ топыԁа ԍојавны. Ԍојалӧмыс јона колана тор: секі картупелыԍ петӧм вару ставнас колӧ пачас ԁа віԇӧ сотчӧмԍыс. Секі картупелыԁ пачын оз сотчы, ӧткоԃа бура пӧжаԍас ԁа чуԋнаԁ лічкыщтӧмыԍ пазалӧ. Тајӧ пачын ӧԏі порціја картупеԉ пӧжавԍӧ 35 мінутӧн. Пӧжалӧм бӧрын картупеԉсӧ нӧјтыштӧны, сорлалӧны ӧтмынԁа щыщӧм іԇасӧн, солалыштны, бура гуԁравны ԁа ԍетны вӧвјаслы, быԁӧнлы колана мынԁаӧн торјӧԁлӧмӧн. Вӧвјасыԁ унҗыкыс первојԍаԋ-жӧ велалӧны тајӧ кӧрым ԁінас, но емӧԍ, велалӧны ԁыр мыԍт, вочасӧн. Пӧжалӧм картупеԉ вӧвјасӧс оз віԍмӧԁ, вӧвјас сіјӧ кӧрымӧн вермӧны уҗавны веԍіг ԍӧкыԁҗык уҗјас, сӧмын колӧ ԍетчӧ сорлавны којмӧԁ јукӧн мынԁа туԍа кӧрымјас. Картупеԉ пӧжалӧмсӧ-кӧ мыјкӧ вӧсна он вермы лӧԍӧԁны поԅӧ вӧвјаслы ԍетны соԁтӧԁ пыԃԃі пуӧмӧн 4 клг. мынԁаӧн. Пуӧм картупеԉтӧ вӧвјас оз окота пырыԍ ԍојны ԁај сіјӧ ԍув пыщкас омӧԉҗыка сылӧ-разалӧ. Ԃерт-жӧ, пӧжалӧм ԁај пуӧм картупеԉ, кыкнансӧ ӧтмоза, колӧ ԍетны кӧԇалӧм бӧрын, кӧԇыԁӧн. Јона бур соԁтӧԁ кӧрымӧн вермас лоны мор- ков, вӧвјасыԁ сіјӧс зев окотапырыԍ ԍојоны. Лунԍа норма суткіӧн ӧԏі вӧв јурвылӧ 8-10кг. Тащӧм ԍікаса кӧрымыс торја-ԋін бур, вӧвјасыԁ-кӧ віԍмывлӧны запорӧн. Туруныԁ вӧвјаслы туԍа кӧрымјаскоԃ-жӧ колана. Сіјӧ овлӧ кык ԍікаса: мујас вылыԍ кӧԇӧм турун ԁа віԇјас вылын быԁман турунјас. Кӧԇӧм турунјас пыщкыԍ меԁјона паныԁаԍлӧ бобӧԋаԋ. Бобӧԋаԋ (кԉевер) јона пӧтӧса кӧрым, сӧмын сіјӧн верԁчынысӧ колӧ віԁчыԍӧмӧн: бобӧԋаԋыԍ артмӧны зев уна газјас ԁа сывӧсна вӧвлӧн кынӧмыс ԁа ԍувјыс щӧкыԁа ԁунԁывлӧ. Меԁ-ԋін ӧпаснӧ кор бобӧԋаԋыс веж-на, ԇоріԇалӧ-на, сіԇ-жӧ ӧпаснӧ овлӧ жар ԁырјі вӧвјасӧс бобӧԋаԋ вылын јірԍӧԁны; бобӧԋаԋ вӧвлы ԉоктор оз вӧч, сіјӧс-кӧ сорлалӧма мукӧԁ ԍікас турунјасӧн. Кӧрым пыԃԃі јона бур ԏімофејевка (11-ԁ ԍерпас) сӧмын меԁ абу-жӧ ԇік регыԁԍа коԍтӧм — сыыԍ, сіԇі-жӧ, чукӧрмӧны газјас; вӧвјаслы сещӧм-жӧ бур кӧрым верԁасӧн лыԃ-
11-ӧԁ ԍерп. Ԏімофејевка
ԃыԍԍӧ ԉуцерна, мыјјасӧн верԁӧны шуам кӧԏ, Туркестанын ԁа Кавказын. Век ԍвежӧј ԉуцерна јона бур кӧрым том чаԋјаслы, меԁԍа-
12-13-ӧԁ ԍерп. Зӧріԇ.
ԋін кор ковмӧ јонмӧԁны налыԍ лыјассӧ: тајӧ турунас зев уна іԅвестка, іԅвестка бура сылӧ-разалӧ оргаԋізмас. Вылынҗык інԁӧм турунјасыԍ ӧпріч вӧвјаслы верԁӧны тащӧм турунјас: ԉітурун, ві- ка ԁа мукӧԁ, коԁјас мукӧԁ кӧԇа турунјас ԁорыԍ јона пӧтӧсӧԍ. Боԍтны-кӧ вӧвлы верԁан став турунјассӧ, на пыщкын меԁ пӧтӧсајасыс лоӧны експарцет турун, ԉуцерна турун, кԉевер ԁа меԁбӧрын-ԋін віԇвылӧ быԁман турунјас,& Віԇвыв турунјас пыщкыԍ меԁбурӧн лыԃԃыԍԍӧны вылынінӧ быԁмыԍ турунјас — ԇоріԇалыԍјас: сещӧм туруныс чӧскыԁ кӧра ԁај пӧтӧса; омӧԉ турунјас быԁмӧны улынінјасӧ, ԋурјасӧ, сені уна осока& багуԉԋіча, урбӧж (14-15 ԍерпас) ԁа мукӧԁ ԍојтӧм турунјас. Тајӧ турунјасыс абу пӧтӧсӧԍ ԁај ԉок вӧчӧны, — віԍмӧԁӧны быԁԍама віԍӧмјасӧн: тащӧм турунјассӧ ԍојӧм бӧрын вӧвјасӧс "щӧкыԁа“ боԍтӧ (пакӧ быщкӧм), рушкуас ԁа ԍувјасас артмӧ катар, завоԃітӧ гӧныс уԍны. Турун пыщкын веԍкавлӧны со кущӧм јаԁа турунјас: курыԁ купаԉԋіча ԁурмӧԁан пԉевел ԁа мукӧԁјас. Туруныԁлы колӧ лоны ԋе ԍӧмын сортнас бурӧн, сіјӧс сіԇ-жӧ колӧ пӧраӧн ыщкыны ԁа куртны. Ԁыр кок-јылын сулалан туруныԁ іԇасыԍ-на лоӧ омӧԉҗык. Зерулын ԁыр кујлӧм турун воштӧ асԍыс пӧтӧслунсӧ, уԉӧн куртӧм — чукӧртӧм турун пӧԁӧ ԁај сіԍмӧ. Сещӧм колхозјасын, кӧні туруныс оз тырмы, но сы пыԃԃі ем тырмымӧн іԇас, секі іԇассӧ поԅӧ верԁны. Іԇасыԁ ԃерт-жӧ пӧтӧ- саҗык-на міјан чајтӧм ԍерԏі. Сені ем тырыс пӧтасаторјас, коԁјас вӧв оргаԋізм пыщкын сылӧны ԁа разалӧны бурҗыка мукӧԁ пемӧсјас оргаԋізмын серті. Јарӧвӧј іԇас ԍу іԇас ԍерԏі пӧтӧсаҗык. Іԇаслӧн меԁпӧтӧса іныс — јылыс, шеп вежӧсыс, іԇаслӧн бурлуныс — сіјӧ лӧԍӧԁӧ колана кӧрым турас, отсалӧ буржыка ԋакԉавны ԁа ԁуԉԅӧԁны туԍа ԁа ԋебыԁ пӧтӧса кӧрымјас. Бура ԋакԉалӧм ԁа ԁуԉԅӧм ԍојан ԍув пыщкас бурҗыка сылӧ разалӧ. Ԁон ԍерԏі ԁа качество ԍерԏі іԇасјастӧ поԅӧ со кыԇі јуклыны: аԋкыщ іԇас, іԁ іԇас, зӧр іԇас, шобԁі іԇас, ԁа ԍу іԇас. Іԇас верԁӧны быԁсанас ԁај щыщӧмӧн. Щыщӧм іԇаслӧн куԅтаыс колӧ лоны кык іԁ туԍ куԅта. Лоӧ-кӧ щыщӧма посԋіԁҗыка, вӧвлы јона ԉоктор вермас лоны& лоӧ бурҗык, щыщӧм іԇастӧ-кӧ соԁтышталан туԍ пыщкӧ җын мынԁаыс ԉібӧ којмӧԁ пајсӧ. Вӧвјастӧ-кӧ верԁан куш ӧԏі турунӧн, ԉібӧ іԇасӧн ԁа мукӧԁ тураса кӧрымјасӧн, вӧвлӧн кынӧмыс ӧшӧԁчас, ԉібӧ кыԇі шуӧны — лоӧ пурмӧм рушкуа. Кос кӧрымӧн ԁыр верԁчӧмыԍ вӧвјаслӧн вермӧ лоны насос — пыктӧ вӧвлӧн аныс. Ԍіктјасын тајӧс бурмӧԁӧм раԃі піԍкӧԁӧны анԍыс пыкӧссӧ јона кос зӧр, ԉібӧ јона кос кӧрым ԍетӧмӧн. Сӧмын, колӧ шуны: таԇітӧ ԋекущӧма оз поԅ вӧчны — оз поԇ піԍкӧԁны вӧв аныԍ пыкӧссӧ, он-кӧ кӧсјы вӧвтӧ помӧԇ іԅвеԃітны. Насос віԍӧмыԁ (ан пыктӧмыԁ) регыԁӧн бырӧ, вӧвјастӧ-кӧ сувтӧԁан кокԋі уҗ вылӧ ԁа зӧр пыԃԃі ԍетны ӧтруб ԉібӧ ԋебыԃік турун сола ваӧн кӧтӧԁыштӧмӧн. Быԁ быԁмӧгын овлӧ сов. Вӧвјаслыԍ ԇоԋвіԇа кутӧм вылӧ сіјӧ щук колана: сов пырӧ вӧв оргаԋізмӧ быԁлаӧ — кіԅерторјасас (вірас) ԁај чорыԁ торјасас (јајас ԁа лыјасас). Ӧні-ԋін щук тӧԁмалӧма, мыј вӧвлы суткі кежлӧ колӧ ԍетны 6-8 грамм сов кос кӧрым вылӧ кіԍталӧмӧн. Сыыԍ ӧпріч солыԁ воԍтӧ вӧвлыԍ ԍојан апеԏітсӧ, отсалӧ ԍојаныслы ԍув пыщкас сывны-разавны. Јона бур гожԍа пӧраӧ вӧвјасӧс сувтӧԁны веж турун вылӧ јірԍыны, кор туруныс ԇоріԇалӧ-на. Ԇоріԇалан веж турунын уна вітамінјас; вітамінјас сывԁӧны вӧв ԍувпыщкын турунјасыԍ боԍтӧм каԉціј совјас. Веж турун вылын јірԍӧм јона бур нер лыа вӧвјаслы тыра вӧвјаслы, чаԋјаслы, ԍӧкыԁ віԍӧм бӧрын правітчыԍјаслы. Тащӧм кӧрымԍыс јона гажтӧмԍӧны сещӧм вӧвјас, коԁјас шогалӧны гырк јӧртӧмыԍ, еща ужалыԍјас, пӧрыԍјас, щӧгӧмјас, куртчаԍыԍјас. Оз поԅ ԍетны веж турун омӧԉ ԍӧлӧма вӧвјаслы ԁа сещӧмјаслы, коԁјас зев щӧкыԁа віԍмывлӧны гырк јӧртӧмӧн ԁа поносјасӧн. Веж турун вылын јірԍӧм кысԍӧ 4-6 вежӧн. Јірԍӧмԍаԋ кос турун вылӧ ԁај мӧԁарӧ — кос турунԍаԋ јірԍӧмас — колӧ вуҗӧԁны вочасӧн. Первој ԍетӧны зӧр, сеԍԍа кос турун. Турунсӧ ыщкыны җужыԁҗык местајасыԍ ԁа сымынԁа, мыјта сіјӧ вермас ԍојны 6-12 часӧн. Меԁым ыщкӧм туруныс регыԁӧн ез-на шоммыны, віԇӧны лебулын, вуҗӧр сајын; сетӧны быԁ 2-3 час мыԍԏі 2,45 — 3, 27 кг-ӧн. Выԉ кӧрым вылӧ вуҗігас-кӧ вӧвјасӧс мыт віԍӧм боԍтас, сек вуҗӧмсӧ наԇмӧԁӧны, мытыс-кӧ боԍтӧма чорыԁа — секі турунӧн верԁӧмыԍ ԇікӧԇ ԁугԁӧны. Куш ӧԏі турунӧн вӧвјас оз вермыны ԁыр пӧткӧԁчыны, торја-ԋін уҗалӧ-кӧ ԍӧкыԁ уҗјас вылын, сы вӧсна веж турунӧн верԁӧны сӧмын кос турун ԁінӧ соԁтӧԁ пыԃԃі. Пӧтӧс ԍерԏі ӧтава абуҗык потӧса первојја турун ԍерԏі, сіјӧс ԍојӧм бӧрын вӧвјас завоԃітӧны јона пӧԍавны ԁај гыркпыщкӧсса уҗыс торкԍӧ. Вовјаслы јона бур луԁ вывті ветлӧм. Луԁ-вывті ветлігӧн вӧвјас јірӧны сещӧм турунјас, коԁјасӧс оз ло ыщкӧма ԁа сывӧсна веԍшӧрӧ вошӧны. Пӧскӧԏіна вывті ветлігӧн вӧвјаслӧн сӧвмӧны-јонмӧны мускулјасыс, сӧнјасыс ԁа кусмӧсјасыс. Сӧстӧм сынӧԁ пыщкын вӧвлӧн бурмӧ ԇоԋвіԇаыс, бурҗыка завоԃітӧ ԍув пыщкас вежлаԍны& сывны-разавны ԍојаныс, јонмӧ ԍӧлӧмыс ԁа лолалан органјасыс. Повоԃԃа вежлаԍӧмјас јонмӧԁӧны кучіксӧ, чорԅӧԁӧны оргаԋізмсӧ, вӧвлӧн оргаԋізмыс озҗык понԁы ԍетлаԍны ывлавывса ԏемпература чорыԁа вежлаԍӧмјаслы, сыыԍӧпріч луԁ-вылын ветлігӧн крепаммӧ вӧвлӧн кок гыжјасыс. Вӧвјаслы меԁбур пӧскӧԏінаӧн лыԃԃыԍԍӧны вылынінјас. Увтас васӧԁінјас вӧвјасӧс віԇӧм вылӧ оз &щогмыны, сеԍаԋ вермӧ паԍкавны уна ԍікас віԍӧмјас: кынӧм віԍӧм, ковјас, ԍібырскӧј јазва ԁа мукӧԁ. Сещӧм вӧвјасӧс, коԁјас велалӧмаӧԍ петкӧԁчыны ԉаԍԋі сајԍаԋ, кынмалігӧн, кӧԇыԁ рујас ԁырјі, лысва вылӧ ԁа зерігӧн. Торја-нін колӧ таыԍ віԁчыԍны ебӧстӧм ԁа ԋоԋӧԁчыԍ вӧвјаслы. Кынмыԍ вӧвјасӧс коԋушԋаӧ вајӧԁӧм бӧрын колӧ зыравны кос&іԇасӧн ԁа сувтӧԁны кос воԉӧс вылӧ сіԇ-жӧ вӧвјастӧ оз ков леԇны пӧжан жарјас ԁырјі: секі вӧвјас ԇугыԉмӧны. Вӧраінјас пӧскӧԏіна вылӧ вӧвјаслы омӧԉа-жӧ шогмӧны. Вӧраԁ гожӧмјасын паԍкалӧны зев уна гагјас, коԁјас куртчалӧны вӧвјасӧс, куртчігас коԉӧԁӧны параԅітјасӧс ԁа вӧлӧс зев чорыԁа віԍмӧԁӧны (віԍӧмыс шуԍӧ піроплазмӧзӧн&). Жар пӧраӧ пӧскӧԏіна вылын вӧвјасӧс јона куртчалӧны ӧваԁјас, коԁјас вӧв кучік-вылӧ течӧны быԁман коԉкјас. Коԉкјасыԍ бӧрынҗык петӧм ԉічінкајас луԁԇӧԁӧны вӧлӧс. Луԁан местасӧ вӧв ԋулӧ ԁа ԋулігас ԉічінкајасыс веԍкалӧны вом пыщкас ԁа ԍув пыщ- кас. Ԍув пыщеас лічінкајас овмӧԁчӧны ԁа віԍмӧԁӧны (лоӧ воспаԉеԋԋӧ). Ӧвоԁјас паскӧԁӧны ԍібырскӧј јазва,& пӧрӧс, пукԍӧны јазваыԍ кулӧм скӧт вылӧ ԉібӧ зараԅітчӧмінјасӧ, боԍтӧны кокјаснас, ԉібӧ-& борԁјаснас заразасӧ ԁа нуӧны сіјӧс пемӧсјас вылӧ. Вӧвјасӧс ԉічінкајасыԍ віԇӧм могыԍ колӧ щӧкыԁҗыка весавлыны налыԍ вывсӧ — кучіксӧ. Опытјас ԍерԏі тӧԁмалӧма, меԁбур среԁствоӧн ӧваԁјасыԍ віԁчыԍӧмын лоӧны ԁука ԉекарствојас, торја-ԋін креоԉін, кӧр ԍур выј ԁа соԉіцілӧвӧј меԏіл. Меԁбӧрјаыс — соԉіцілӧвӧј меԏілыс — лоӧ меԁбурӧн. Тајӧ торјасӧн вӧԃітчӧны со кыԇі: боԍтӧны 6-8 пај ваԅеԉін, ԉібӧ порԍ гос ԁа ӧԏі пај вылынҗык інԁӧм ӧԏі пӧлӧс среԁствојасыԍ, бура сорлалӧны ԁа кокԋыԃіка мавтышталӧны шԉејајас ԉібӧ вӧвлыԍ кучіксӧ меԁԍа-ԋін сіјӧ местајас, кытчӧ јонжыка пукԍӧны ӧваԁјас: кокјасас, ԍпінаас морӧсас ԁа мукӧԁлаӧ. Ӧваԁјасыԁ тајӧ торјасԍыԁ јона полӧны. Најӧ кымӧр моз чукӧртчӧны скӧт гӧгӧр& но сывылӧ оз пукԍыны. Он-кӧ кӧсјы шԉејатӧ ԉібӧ вӧвтӧ тајӧ ԉекарствојасӧн пачкајтны, поԅӧ вӧчны со кыԇі: кыз шӧртыԍ кыӧны тыв ԁа сіјӧн тупкӧны вӧвлыԍ јурсӧ, ԍпінасӧ ԁа став вывкоԃ- сӧ. Ԍетка кӧтӧԁчыԍԍӧ креолінаын& лібӧ веԍіг пуӧԁчыԍԍӧ сені, а бӧрас коԍтӧны вӧв вылын паԍкӧԁӧмӧн. Ԍеткаыс-кӧ оз веԍкав зер увтӧ креоԉіныслӧн выныс ԋужалӧ, 7 лун чӧж віԇӧ ӧваԁјас ԍібӧԁчӧмыԍ. Вын вештӧм бӧрын сіјӧс креолінын вылыԍ кӧтӧԁӧны. Номјасыԍ ԋекоԁнан стреԁствоыс оз віԇ. Совхозјаслы ԁа колхозјаслы, коԁјас вермӧны пемӧсјасӧс верԁны унҗык пӧлӧс кӧрымјасӧн, вајӧԁам татчӧ разнӧј пӧлӧс верԁан ногјас. Лунԍа верԁан норма шӧркоԃа уҗалыԍ 500 кг. ԍӧкта вӧвјасӧс верԁны: Зӧр .... 3,1 кг Сур раб .... 0,6 „ Щыщӧм бобі .... 0,5 „ Віԇвывса турун .... 6,0 „ Зӧр .... 2,0 „ Кукуруза .... 1,5 „ Коԍтӧм картупеԉ .... 1,5 „ Віԇвыв турун .... 5,0 „ Зӧр турун .... 2,0 „ Зӧр .... 3,0 „ Пӧжалӧм картупеԉ .... 1,5 „ Щыщӧм іԇас .... 0,5 „ Турун, кык столӧвӧј паԋ сов сорӧн .... 6,0 „ Зӧр .... 1,5 „ Коԍтӧм картупеԉ .... 1,0 „ Морков .... 2.0 „ Шобԁі ӧтруб .... 0,5 „ Турун .... 6,0 „ Зӧр .... 2,0 кг. Кукуруза .... 2,0 кг. Клевер турун .... 4,0 „ Зӧр іԇас .... 2,0 „ Іԁ .... 2,0 „ Кукуруза .... 7,0 „ Сур раб .... 0,5 „ Віԇвыв турун .... 4,0 „ Іԇас .... 2,0 „ Кукуруза .... 2,0 кг. Зӧр .... 0,5 „ Бобі .... 0,2 „ Ӧтруб .... 1,0 „ Турун .... 6,0 „ Кукуруза .... 3,0 кг Зӧр .... 0,5 „ Бобі .... 0,2 „ Турун .... 4,0 „ Аԋкыщ .... 0,2 „ Іԁ іԇас .... 2,0 „ Вӧвјаслӧн-кӧ лоӧ кокԋыԁҗык, ԉібӧ ԍӧкыԁҗык, тајӧ нормајасыс вермасны вежлавны таԇі тураса кӧрымјас (турун ԁа іԇас) коԉӧны: вежлавтӧг, (табԉ. мӧԁ јукӧныс). Ԍӧкыԁ уҗ ԁырјі соԁтыԍԍӧ 1/3-ӧԇ г. Кокԋыԁ уҗ ԁырјі — поԅӧ чінтыны 1/3-ӧԇ. Тулысын, кор ковмӧ вӧвјаслыԍ омӧԉтчӧм тушасӧ крепаммӧԁны ԁа кор налӧн гӧныс вежԍӧ, поԅӧ ԍӧкыԁ уҗјас ԁырјі верԁассӧ 3-ԁ јукӧныԍ мынԁа унҗык-на соԁтыны, коктԋыԁ уҗ ԁырјі — чінтыны ещаҗык 3-ԁ јукӧныԍ.
ВАӦН ЈУКТАЛӦМ
Ва пырӧ пемӧс тушаӧ быԁлаӧ& бӧрлаԋ сеԍаԋ петӧ ԋылӧмӧн, куԇӧн, ԍінваӧн, лолалӧмӧн ԁај мукӧԁ ԍікас тујјасӧԁ-і. Сы вӧсна пемӧсыԁлы колӧ ԁугԁывтӧг тыртны ва-петӧм местасӧ.
14-ӧԁ ԍерп. Пԉевел. Сіјӧ вӧчԍӧ јукталігӧн. Пемӧсыԁ ва вӧсна јона гажтӧмчӧ, боԍтам-кӧԏ вӧвјас кокԋыԁжыка ԏерпітӧны щыгјалӧм ԁа куԅҗыка олӧны щыгјалӧмӧн ватӧг олӧм ԁорыԍ. Пріроԁаын ем уна пӧлӧс ва: зерва, мувежӧсва, кԉучва, јукмӧсва, візувтан ју ва, тыјасын, пруԁјасын, віԇјас вылын, ԁа мореын. Зерва артмігас овлӧ нач сӧстӧм, сӧмын &мунежӧсвывса сынӧԁ пыщті летчігӧн сетчӧ кӧлаԍӧны уна быԁ пӧлӧс мікрооргаԋізмјас, уна ԋајт ԁа бус. Сынӧԁыс меԁвоԇԇа зер војтјаснас весаԍас-ԁа, секі бӧрынжык кіԍԍан зер ва лоӧ-ԋін нач сӧстӧм. Зер ваын еща газјас, міԋерала сорасјас, ԁа сы вӧсна ваыс абу кӧра, ԁубыԁ ԁај сіјӧ омӧԉа ԍвежмӧԁӧ. Грунт ваын, коԁі ԍурӧ веркӧсса муԍінјас пыщкыԍ, ем уна ԍінмӧн аԁԇытӧм мікрооргаԋізмјас, ков ԍікасјас, быԁԍама пӧлӧс віԍӧм разӧԁыԍјас. Вӧвјаслы тащӧм ваыԁ оз шогмы: сыԍаԋ зев уна віԍӧмјас артмӧны. Пыԁыԍ петан ваын (кԉуч ваын) оргаԋіческӧј сорасыс ԁа мікрооргаԋізмјасыԁ јона еща ԉібӧ нач абу, сы пыԃԃі сені зев уна міԋерала веществојас ԁа быԁ пӧлӧс газјас, меԁјонасӧ іԅвестка, совјас ԁа угԉекіслота. Іԅвестка сорасыс-кӧ ԁа угԉекіслотаыс-кӧ ваас шӧркоԃԃема, секі ваыс лоӧ чӧскыԁ кӧра, пӧԉезнӧј. Вермасны лоны і мукӧԁ ԍікаса міԋерала вещество сорасјас — бурвӧчыԍјас ԁај омӧԉ вӧчыԍјас, кӧр бурмӧԁыԍјас ԁај кӧр щыкӧԁыԍјас; ԉоквӧчыԍ сорасјас &паныԁавлӧны ещажык, чӧскыԁ кӧра ва овлӧ унҗык, чӧскыԁтӧм ԁорыԍ. Сы ԍерԏі, кущӧм муԍін слӧјыс сіјӧ воӧ —
15-ӧԁ серп. Мікроскоппыр омӧԉ валӧн војт.
вылысаҗыкыԍ аԉі јона пыԁіԋікԍаԋ, ԉібӧ лоӧ веркӧсса ваӧн ԍерԏі торјалӧма, ԉібӧ кԉуч ваӧн. Ју чукӧрмӧ уна пӧлӧс вајасыԍ — кԉучԍаԋ пызыртчыԍ вајасыԍ ԁа зер ваыԍ, коԁјас візувтӧны муверкӧсӧԁ јујасӧ. Јујасӧ мукӧԁ ԁырјі візувтӧны карјасыԍ, ԍіктјасыԍ, фабрік-завоԁјасыԍ быԁпӧлӧс пежыс ԁа сы вӧсна ју ва вермас лоны бурӧн ԉібӧ омӧԉӧн, сорасјас лыԁ ԁа бурлун ԍерԏі. Ва гырыԍ тыјасын, петӧны-кӧ сетчӧ уна кԉуч вајас, овлӧ бурӧн ԁа шогманаӧн. Ва посԋі тыјасын, јујасын моз-жӧ, качество ԍерԏіыс вермас лоны уна пӧлӧс. Пруԁ ваӧ чукӧрмӧны быԁԍама сіԍмыԍ вешществојас, бакԏеріјајас ԁа сы вӧсна лыԃԃыԍԍӧ омӧԉ ваӧн. Гӧп вајас јуктаԍӧм вылӧ &ԋеммынԁа оз шогмыны; торја-ԋін ԉоктор вермас лоны, јукталан-кӧ шабԁі ԁа пыш тыӧԁан гујасыԍ: сещӧм гујасас ԉоквӧчыԍ бакԏеріјајасыԍ ӧпріч емӧԍ нӧшта јаԁовітӧј вешществојас-ԁај. Јунытӧ ваыԁ меԁым ез вӧв јона пӧԍ-ԋі, кӧԇыԁ-ԋі. Вӧвјаслы быԁ 2/5 кг. кос кӧрым вылӧ ковмӧ 1 кг. гӧгӧр ва. Кӧрым пыщкын кымын уна ва, сымын еща колӧ ва јуӧм вылӧ і мӧԁарӧ. Вӧвлы колана ва повоԃԃа ԍерԏі, кос ԉібӧ васӧԁа сынӧԁыс, кущӧм уҗ сіјӧ нуӧԁӧ ԁа кущӧм ачыс вӧлыс. Шоркоԃԃема арталӧмӧн-кӧ 4-6 1/2 центԋер ԍӧкта вӧв јуӧ 40-48 ԉітра ва лун кежлӧ. Вӧлӧс јукталӧны лунын кујімыԍ туԍа кӧрым ԍеттӧԇ. Горша јуыԍ вӧвјаслы веԁраас јуігас пуктышталӧны турун чірјас. Сещӧм вӧвјаслы, коԁјас јуӧны уна ԁа сы вӧсна уҗа- лігас пӧԍалӧны, васӧ ԍетӧны ещаҗык, мыјта сылы колӧ ԁа вермӧ јунысӧ. Вывті уна ва јукталӧмыԍ омӧԉ лоӧ: сіјӧ ԍӧктӧԁӧ ԍӧлӧмыслыԍ уҗалӧмсӧ, пӧԁтыны понԁӧ, вывті јона пӧԍалӧ ԁај вермӧ прӧстуԃітчыны. Воԇӧ — прӧстуԁа-а вӧв воштӧ вірсӧ, торкԍӧ ԍувпыщкӧсас ԍојӧм разалӧмыс. Уҗ бӧрын вӧвјасӧс јукталӧны ԋе воԇҗык 1 1/2-2 часыԍ. Меԁԍа-ԋін колӧ вітчыԍны вӧлӧс јона кӧԇыԁ ваӧн јукталӧмыԍ. Регыԁҗык-кӧ вӧлӧн колӧ мунны уҗ вылӧ, сек ва поԅӧ ԍетны час җын мыԍԏ уҗ вылыԍ воӧм бӧрын, щук шоныԁ ваӧн, сӧмын меԁ ваыс јуԍіс ԁа меԁ ез сот вӧвлыԍ парсӧ. Тујвылын мунігӧн вӧлӧс поԅӧ јуктавны таԇі: јуктавтӧԇ војԁӧр мыјԁа-кӧ мынԁа мунны воԍлӧн.
ВОԈӦС
Торф воԉӧс абу омӧԉ волӧс: сіјӧ аспыщкас уна кујӧԁ ва вермӧ јуны. Торф воԉӧсыԁ торја ԋін бур секі, кор кӧсјӧны, меԁым вӧвјас оз ԍојны воԉӧссӧ. Вӧрпіԉітан завоԁјас ԁорын воԉӧс вылӧ поԅӧ вајны ԁа воԉсавны піԉіпыԅсӧ, піԉіпыԅ вылаԁ сулавнысӧ кӧԏ еԍкӧ зев ԋебыԁ, но сіјӧ омӧԉа аспыщкас јуӧ кујӧԁ ва ԁај сені зев кокԋіа артмӧны амміак газјас. Сыыԍ ӧтԁор, ԇескалігјасӧн воԉӧс вылӧ поԅӧ воԉсавны стружкі чаг, пу ԉістјас, том лысјас, ԋекущӧма оз поԅ воԉсавны сіԍман турун, осока, камыш ԁа мукӧԁ ԍікас ԋурвыв турунјас. Меԁбур воԉӧсӧн лоӧ іԇас. Сӧмын меԁ абу сіԍ, бакԍалӧм іԇас.
ВЕСАЛӦМ
16-ӧԁ ԍерп. Вӧв весалӧм
Вӧвтӧ щук колӧ быԁ лун весавны. Весалӧмыс колӧ ԋе міч вӧсна, а вӧвлыԍ ԇоԋвіԇалун кутӧм вӧсна. Весалӧмӧн мі воԍтам кучікпыр мунан роԅјассӧ, коԁпыр петӧны вӧв пыщԍыс ковтӧм вешществојас, бурмӧԁам куыслыԍ лолалӧмсӧ, кыпӧԁам бурҗыка ужалӧм вылӧ ԍувјассӧ, віԇам вӧвјасӧс уна пӧлӧс ежвыв віԍӧмјасыԍ, вӧтлам сетыԍ быԁԍікас параԅітјассӧ (луԁԇӧԁыԍ-куртчаԍыԍјасӧс, тојјасӧс ԁа с. в.).
17-ӧԁ ԍерп. Кулӧн торјӧԁана железкајас.
Оз-ӧԁ веԍ каваԉерістјас шуны, вӧлӧс весалӧмыԁ-пӧ мӧԁ кӧрым, вӧвтӧ кӧԏ-і бура верԁан-ԁа, он-кӧ сіјӧс весав — оз-жӧ ԋін јонмы. Вӧвјасӧс весалӧны щӧткаӧн, іԇас гӧрӧԁӧн, трапјӧӧн ԁа нојторјасӧн, щӧткасӧ весавны колӧ торја гырыԍ піԋасынан. Став тајӧ торјассӧ колӧ лӧԍӧԁны быԁ вӧвлы торјӧн ԁај віԇны торјӧн, торја урчітӧм местаын. Вӧлӧс весалӧны ывлавылын, сӧмын-ԋін гежӧԁа, омӧԉ повоԃԃајас ԁырјі поԅӧ весавны коԋушԋаын. Весавны завоԃіттӧԇ первој ԋіралӧны іԇасыԍ вӧчӧм гӧрӧԁӧн сіјӧ местајас, кыті ԋајтӧԍԍӧма ԁа пӧԍалӧма, сеԍԍа весалӧны щӧткаӧн. Щӧткасӧ гӧн ԋылыԁ ԁа паныԁ новлӧԁлӧны; щӧткаыс гӧнԅас-ԁа гӧнсӧ сывылыԍ уԍкӧԁӧны нарошнӧ лӧԍӧԁӧм сынанӧн. Весалӧм бӧрын вӧлӧс ԋіралӧны кӧтӧԁыштӧм нојӧн, сӧстӧм ваӧн мыԍкӧны ԍінјассӧ, нырроԅјассӧ ԁа гыж кусыԋјас. Торја-ԋін сӧстӧма ԁа коса колӧ віԇны коквож кост кучіксӧ, меԁым сеті ез шуԅы ԁа ез воԍԍы. Бӧрја каԁјассӧ вӧвјасӧс ԁа мӧсјасӧс весавны завоԃітісны нарошнӧ лӧԍӧԁӧм бус кыскан насосјасӧн — бусԋоԋалыԍјасӧн. Таног весалӧмтӧ поԅӧ јона ошкыны ԁај сыногҗык-і колӧ весавны: секі вӧв вывԍыԁ став бусыс мынӧ ԁај оз разав, кыԇі паԍкалӧ щӧткаӧн шарӧԁігӧн, а веԍкалӧ нарошнӧ ԁозјӧ ԉібӧ мешӧкӧ. Бусԋоԋалыԍӧн вӧв весавны поԅӧ коԋушԋаын. Ангԉіјаын, весалӧм пыԃԃі, вӧвјаслыԍ гӧнсӧ шырӧны ԁа сеԍԍа мыԍкалӧны.
КУПАЈТӦМ
Шоныԁ пӧраӧ вӧвјаслыԍ ежсӧ сӧстӧммӧԁӧм — ыркӧԁӧм могыԍ вӧлӧс колӧ мыԍкавны ԉібӧ купајтӧԁны. Купајтӧԁӧны візувтан јуја- сын, тыјасын, мореын лунԍа шоныԁ пӧраӧ, ԉібӧ нӧшта бурҗык — рытја вылын. Купајтанін колӧ лажмыԁ, ӧтја ԁа топыԁ мупоԁја; вӧлӧс ваӧ пырттӧԇ војԁӧр колӧ мыԍкыны јурсӧ ԁа &гоԉісӧ; купајтӧԁны уна пырыԍ 10-15 мінут. Купајтӧԁанінӧ мунны воԍколӧн, бӧрлаԋсӧ, меԁԍа-ԋін кор каԅалан вӧвлыԍ кынмӧмсӧ, мунны рӧттӧмӧн бусԍытӧм ежаа туј вывті. Воӧм мыԍԏ вӧлӧс колӧ чышкыны косӧԇ ԁа сувтӧԁны коԋушԋаӧ. Купајтанін абутӧм вӧсна вӧвјас вылӧ поԅӧ кіԍкавны ва веԁра помыԍ, ԉејкаыԍ ԉібӧ вӧсԋіа петан пӧжарнӧј насосыԍ, татчӧ вӧвјас регыԁӧн велалӧны, ԉібӧ мыԍкалӧны губкајасӧн, трапјӧӧн ԁа кіјаснас. Оз-поԅ мыԍкавны ԁа купајтны вӧвјасӧс чорыԁа мунӧмјас бӧрын, шонԁі пӧжігӧн, зӧрјӧн верԁӧм бӧрын ԁа кӧԇыԁ пӧраӧ.
ШОЈТЧӦГ
Ԋеԁыр уҗалӧм мыԍԏі вӧвлы колӧ ԍетны шојтчӧг. Ԁугԁывтӧг ԁыр уҗалӧмыԍ вӧвлӧн омӧԉа кутас ветлыны вірыс, сылӧн ԍӧлӧмыс, тыыс ԁа мускулјасыс ԍӧкыԁ уҗын оз шојтчыны. Сыыԍ ӧтԁор, шојтчӧг колӧ нӧшта ковтӧмторјасыԍ мезԁыԍӧм раԃі, коԁјас уна чукӧрмӧны пемӧс пыщкын уҗ ԁырјі. Вӧлӧс-кӧ сувтӧԁан ԍӧкыԁ уҗвылӧ віт-квајт час кежлӧ, секі щук колӧ 2 1/2-3 час бӧрын вӧчны кост, шојтчыны 2 1/3-ԁ час кежлӧ, ԁа сыыԍ ӧтԁор јешщӧ колӧ вӧчны 2-3-ыԍ кост 20 мінутӧн быԁ сувтыштӧм вылӧ. Вӧвјасӧс куԅа шојтчӧԁігӧн колӧ ԍетны зӧр ԁа корԍурӧ турун, регыԁа шојтчӧԁігјасӧ колӧ ԍетны сӧмын куш турунсӧ. Уҗ помаԍӧм бӧрын вӧлӧс колӧ сувтӧԁны сулӧԁанінӧ, кӧԇыԁ пӧраӧ — вӧвјасӧс шебрӧԁны. Колӧ віԇӧԁны, меԁым коԋушԋа пыр ԋеммынԁа тӧв ез ветлы. Вӧлыс-кӧ пӧԍавлӧма ԉібӧ кӧтаԍӧма зерыԍ-ԉі лымјыԍ ԉі, секі сіјӧс колӧ зыравны косӧԇ іԇасӧн, ԋајтӧԍԍӧм кокјассӧ мыԍкыны ваӧн, гыжјассӧ лымјыԍ ԁа ԋајтыԍ весавны. Уҗ вылыԍ сувтӧм бӧрын вӧв вылыԍ ԍіјӧс кӧлујсӧ пырыԍтӧм-пыр боԍтӧны ԁа іԇас гӧрӧԁӧн &сіјӧс-ԍіԃелка увсӧ бура зыралӧны косӧԇ, сіԇі-жӧ вӧчӧны кокјассӧ-і. Вӧвлӧн гӧныс коԍмас-ԁа, секі завоԃітӧны весавны. Ԍӧкыԁ уҗ бӧрын вӧвјаслӧн кокјасыс-кӧ кутасны тірԅыны, вӧвлыԍ кокјассӧ колӧ мыԍкыны ԁа гыж вежӧссӧ тӧбны ва рузумӧн. 1-2 час бӧрын кокјассӧ зыравны іԇас гӧрӧԁӧн улысԍаԋыс вевԁорлаԋ, ԁа сыбӧрын лапаԍаԋыс вевԁорја кусыԋӧԇыс кӧртавԍӧ ԉічыԃіка ној бінтӧн. Пыктӧм кока вӧвјасӧс јуктавны ещажык ԁај шоныԁ ваӧн. Уҗ помаԍӧм ԁа весалӧм бӧрԏі вӧвлы сетчӧ тыр шојтчӧг; секі коԋушԋаын ԋеммынԁа оз поԅ шумітны, оз поԅ вӧрӧԁны кокув пӧвјассӧ ԁа весавны ԉаԍԋіјассӧ, сіјӧн мі мешајтам вӧвлы вын чукӧртӧмыԍ, огӧ сетӧ сылы шојтчӧг. Скӧр вӧвјасӧс — куртчаԍыԍјасӧс ԁа чужјаԍыԍјасӧс, коԁјас оз леԇны мукӧԁ вӧвјаслы шојтчыны, сувтӧԁны торјӧн. Ӧткымын вӧвјаслӧн коԋушԋаын сулалігӧн овлӧны торја шогаԍӧмјас: куртчаԍӧм, ӧԏі кокнас мӧԁ коксӧ таԉалӧм, шатлалӧм, воԁавлӧм ԁа мукӧԁ тор. Куртчаԍыԍ вӧвјас — мыјԍурӧ піԋнас суԇӧԁӧны ԁа куртчалӧны, гыԋлалігас щӧщ апалӧны сынӧԁсӧ-і. Куртчаԍыԍ вӧвјастӧ, меԁым налӧн ковтӧм прівычкаыс ез вуҗ мукӧԁ вӧвјас вылӧ, колӧ торјӧԁны мукӧԁ ԇоԋвіԇа вӧвјас ԁорыԍ ԁа віԇны ԁомалӧмӧн. Куртчаԍыԍ вӧвјасӧс ԁомалӧны кык повоԁ јылӧ ԉаԍԋіыслы бӧрӧн, зӧрсӧ сетӧны торбаӧн, турун кӧрым ԍетӧны соԁтӧԁӧн. Сещӧм вӧвјастӧ колӧ јонҗыка уҗӧԁны. Ӧԏі кокнас мӧԁӧс таԉалӧмӧн вӧв вермас ԁојԁны кок гыж ԉек ԁоріассӧ& ԁа сіԇнас вермас ԇікӧԇ щыкӧԁны гыжсӧ. Меԁым тащӧм ԉок торјыс ез ло — меԁым гыжјасыс ез ԁојмавны — сетчӧ пуктыԍсӧ кучікыԍ вӧчӧм кӧртӧԁ. Вӧвјас шатлалӧны таԇі: вӧлыс воԇԇа кокјассӧ паԍкыԁа паԍкӧԁӧ ԁа шујга кокнас сіјӧс воԇлаԋ вештітас, талалӧ веԍкыԁсӧ лібӧ шујгасӧ — коԁ кокнас лоӧ тувтчӧма. Тушаыслыԍ воԇлаԋсӧ ӧтарӧ мӧԁарӧ шатлӧԁлӧмнас кыпӧԁӧ коԋушԋаын шум ԁа кокнас жугӧԁӧны ԍојыԍ вӧчӧм җоҗјассӧ. Таног віԍыԍ вӧвјассӧ шуӧны „качај вӧвјасӧн“, рочӧн-кӧ — „ткачӧн“. Меԁым вӧвјас воԇ кокјассӧ сещӧмӧԇыс ез паԍкӧԁны, вӧвјаслы коканыс ԍујӧны кӧртӧԁ, коԁјас кутӧны кокјассӧ паԍкоԁӧмыԍ, воԇлаԋ ԋужӧԁӧмыԍ ԁа тащӧм ногнас ԁугӧԁӧны шатлалӧмыԍ.
ԀОԂԂАԌАН КӦЛУЈ
Меԁым вӧлыс бура ԁа ӧԁјӧҗык уҗаліс ԁа меԁым віԇны сылыԍ вынсӧ ԁа ԇоԋвіԇалунсӧ, щук колӧ бура лӧԍӧԁны ԁоԃԃаԍан кӧлујсӧ ԁа ԁоԃсӧ. Ԍіјӧс-завоԁлы колӧ бура лаԁмыны лӧԍӧԁӧм местаас. Ԍіјӧслы колӧ пукавны бурещ воԇԇа лопатка вылас мічаа, бурыԍ јылас колӧ муртса інмыны, ԁа морӧсас — ступон кысканінас — меԁым вӧлі кык чуԋ тӧрмӧн кост. Ԍіјӧсыԁ меԁым ез ԇескӧԁ лопаткасӧ вешталӧмԍыс, меԁым ез топӧԁ лолалан тујсӧ — горшсӧ. Мі тӧԁам, мыј абу быԁ вӧвлӧн ӧткоԃӧԍ бурыԍ јылыс ԁа лопатка гӧгӧрыс; сіԅкӧ — быԁ вӧвлы колӧ лӧԍӧԁны торја лӧԍалана ԍіјӧсјас. Таԇінаԁ абу выгоԁнӧј-ԁа, сы раԃі лӧԍӧԁӧны вешјаԍана ԍіјӧсјас. Сені ем мӧԁа-мӧԁыԍ тор- јалана ԁа топӧԁана кујім торјас, коԁјасӧс поԅӧ кокԋыԁа ыҗԁӧԁны лібӧ чінтыны — лӧ-
18-ӧԁ серп. Ԋемечнога чінтан соԁтана ԍіјӧс вӧвјаслӧн
ԍӧԁны быԁ вӧвлы ԍерԏі. Пеԉпомӧ інманін — ԍіјӧслӧн гынјыс — колӧ ԋебыԁ, меԁыы ез ԁојԁ ԁа інміс быԁ местаӧ ӧткоԃа. Ԍіјӧс гын колӧ віԇны пыр сӧстӧма.
19-ӧԁ ԍерп. Ԋемечнога чінтан-соԁтана ԍіјӧс вӧвјаслы
Ԉокног лӧԍӧԁӧм ԍіјӧс оз ӧткоԃа топӧԁ, ԉокыԍ топӧԁӧ. Ԉок ԍіјӧслӧн гыныс зыртӧ кучіксӧ. Ԋајта ԍіјӧс гын вермӧ вајӧԁны віԍӧмӧԇ. Зыртӧмԍаԋ вӧв воӧ уҗвылӧ ԁоԃԃавны поԅтӧмӧԇ.
20-р& ԍерп. Вӧввылын лучкіапукалан ԍіјӧс 21-ԁ ԍерп. Вӧввылын ԉок ногапукалан ԍіјӧс
ԍеԃелкатӧ ԍіјӧсӧс моз-жӧ, колӧ мышку вылас лӧԍыԁа лаԁмӧԁны. Вурны ԋебыԁ гынјыԍ. Чорыԁ гына ԍіԃелка топӧԁӧмысла сіԇ-жӧ регыԁӧн зыртӧ кучіксӧ. Кокԋі уҗјас ԁырјі ԁа коԁыр ԍіјӧсјасыс ԁојԁӧны, колӧ ԍіјӧссӧ вежны ԁа лӧԍӧԁны сіјӧс шԉеја, сіјӧ кӧԏ-і ԇескӧԁӧ лопатка ԁа пеԉпом суставјассӧ, но вӧԃітчыны поԅӧ, сӧмын меԁ шԉејаыс ԋебыԁ ԁа сӧстӧм вӧлі-а.
22-ԁ ԍерп. Ԁоԃԃалӧм ног пукалӧм вӧвԍурсалывылын (скеԉет) шлејаа ԍіјӧсӧн ԁоԃԃалігӧн.
Мегыр — рочног ԁоԃԃаԍӧмын-кӧ, лыԃԃыԍԍӧ вын віԇтыԍӧн сіјӧ віԇӧ вӧвјасӧс локногӧн чорыԁа јӧткӧмыԍ, шатлӧԁлӧмыԍ ԁа сіјӧн омӧԉҗыка інмӧ пеԉпом суставјасас. Ԏопка- нӧԍ туј куԅа груз кыскігӧн сіјӧ віԇӧ весшӧрӧ вын воштӧмыԍ. Јона сӧкыԁа мунігӧн, гура-
23-ԁӧ& серп. Швеціјаса вын віԇан.
нӧԍ тујјас вывті мунігӧн ԁа скачӧн мунігӧн ԍіјӧсыԁ јонҗыка вермас ԁојԁны. Вӧвсӧ-кӧ ԁоԃԃалӧны мегыртӧг ԁышлӧјасӧ, секі пуктыԍԍӧ швеԁскӧј вын віԇтыԍ (23-ԁ серпас). Ԍԏажлыԍ ԉібӧ вожлыԍ куԅтасӧ колӧ лӧԍӧԁны вӧв ыҗԁа ԍерԏі ԁа вын ԍерԏі. Тӧԁмалӧма: вӧвсӧ-кӧ ԁоԃԃалӧма матӧҗык (җе- ԋыԁҗыка, секі кыскӧм вылӧ выныс мунӧ ещаҗык; вылын кӧԉӧсаа ԏеԉега кыскӧны кокԋыԁҗыка ԉапкыԁ кӧԉӧсаа ԏеԉега ԁорыԍ. Віԇмууҗалан машінаӧ куԅҗык ԏага јылӧ ԁоԃԃалӧмӧн уҗавны бурҗык җеԋыԁа лӧԍӧԁӧм ԁорыԍ. Мукӧԁ уҗалан вӧвјасыԁ оз мунны бура ԁа ԁојԁалӧны асԍыныс кокјассӧ, сыпонԁа лӧԍӧԁӧны нароԍнӧ преԁохраԋіԏеԉјас кујасыԍ, реԅінаыԍ ԁа мукӧԁ пӧлӧс маԏеріалыԍ.
ВӦВЈАСӦС УҖВЫЛӦ ВЕЛӦԀӦМ
Меԁым вӧвјас уҗалісны ԁај коԉіны ԇоԋвіԇаӧԍ, колӧ нуӧԁны олӧмӧ колана інԁӧԁјас. Кор міјан уҗ вылӧ бур каԁа уҗалан вӧвјасыԁ оз тырмыны, секі ковмывлӧ боԍтлыны кујім арыԍ томҗык вӧвјасӧс. Сещӧм вӧвјасыԁ ез-на вынԍавны-ԁа, сывӧсна воԇ уҗӧԁӧмыԍ налӧн ԁугԁӧ быԁмӧмыс, віԍмӧны лыјасыс, суставјасыс, сӧнјасыс ԁа ӧԁјӧн лоӧны уҗ вылӧ шогмытӧмӧԍ. Кокԋыԁ віԇмууҗалан уҗ ԁорӧ вӧвјасӧн завоԃітӧны вӧԃітчыны кујім арԍаԋ. Велӧԁны колӧ ԋӧжјӧԋік, термаԍтӧг, меліа ԁа быԁ уҗ бӧрын ԍетны ԋаԋтор ԉібӧ зӧр, сӧмын ԋе горзӧмӧн ԁа скӧрӧн, кыԇі міјан унаыԍ овлӧ ԁа мыјвӧсна быԁмыԍ вӧвјас щыкԍӧны. Вӧвјасӧс велӧԁіг меԁпервој ԍујӧны сылы ԍіјӧс ԁа ԍіјӧсјаснас новлӧԁлӧны, сеԍԍа бӧр боԍтӧны ԁа боԍтӧм бӧрас пыр-жӧ ԍетӧны ԋаԋ кусӧк ԉібӧ зӧр. Мӧԁыԍ велӧԁӧмын бара ԍіјӧсалӧны ԁа бӧрас ԋужӧԁӧны гез, гез помӧԁыс кутчіԍӧмӧн кык морт кокԋыԃіка бӧрлаԋ кыскӧны ԁа сіԇӧн велӧԁӧны вӧлӧс паныԁавны ԍӧкыԁ торјӧн. Бӧрлаԋ кыскан вынсӧ быԁ лун соԁтӧмӧн ԋоԉӧԁ-вітӧԁ луннас поԅӧ-ԋін ԁоԃԃавны кокԋыԁ ԁоԃ помӧ ԁа новлӧԁлыны повоԁӧԁыс кутӧмӧн. Меԁвоԇԇаыԍ вӧвјасӧс велӧԁігӧн колӧ ветлыны воԍлӧн ԁа віԁчыԍны орсӧн (пԉеԏӧн) шенаԍӧмыԍ. Первојја вонас уҗӧԁны кокԋыԁа (піԋовтны, кыскавны кокԋі торјас ԁа с. в.) ԁа регыԁ каԁјасӧн. Ԋоԉӧԁ вонас поԅӧ-ԋін ԍӧкыԁҗык уҗјас вӧчны. Ӧԁјӧ быԁмыԍ вӧвјасӧс, боԍтны-кӧԏ — беԉгііаса ԏажеловозјасӧс, бура верԁӧмӧн кокԋыԁ уҗјас вылӧ поԅӧ боԍтны арӧсԍаԋ, којмӧԁ вылӧ воігӧн колӧ-ԋін велӧԁны ԍӧкыԁ уҗјас вылӧ. Бур віра вӧвјасӧс уҗ вылӧ велӧԁны ԍорӧнҗык: сещӧм вӧвјасыԁ прӧстӧј вӧвјас ԍерԏі сӧвмӧны ԋӧжјӧнжык. Ужалігӧн вӧвјастӧ оз ков термӧԁлыны вынԍыс вывті. Колӧ быԁӧнлы тӧԁны: уҗалыԍ вӧвјасӧн меԁбур воԍлӧн ветлӧԁлыны. Тащӧм уҗӧн сіјӧ вермӧ уҗавны быԁ лун куԅҗыка, сіԇінас ԁырҗык оз муԇ. УҖ
Вӧв тушаын основаыс — ԍурса. Бур вӧвлӧн ԍурсаыс паԍкыԁ, кыз, куԅ, јон. Сӧмын бур лыысла вӧвјас тӧԁчымӧн крепыԁӧԍ, вынаӧԍ. Вӧвлӧн лыыс тупјыԍӧма јајӧн, ԉібӧ кыԇі шуӧ наука — мышцыӧн. Куԉыштан кӧ вӧв вывԍыс кусӧ, мі аԁԇам: ку увтас јај праԏјас быԁпӧлӧс кызтаӧԍ: кі кызта, вӧсԋіҗык — кызҗык, ставыс сіјӧ ԍінмӧн аԁԇымӧн тӧԁчӧны ԁај мӧԁа-мӧԁ ԁінԍыԍ& кокԋіа торјалӧны. Мышцыыԍ быԁ ыҗыԁ праԏ ӧтар помнас јітчӧма ӧԏі лыӧ, мӧԁар помнас — мӧԁ лыӧ. Пемӧс кӧсјӧм ԍерԏі мышцыјас вермӧны ԉібӧ җеԋԋавлыны, ԉібӧ ԋужавны ԁа сіԇӧн новлӧԁлӧны лыјассӧ. Мышцылӧн выныс јона ыжыԁ. Тащӧм мышцыјас пемӧс тушаын јона уна ԁај уҗыс налӧн уна ԍікаса. Ӧԏікјас на пыщкыԍ кокјассӧ кыпӧԁӧны вевԁорлаԋ, мӧԁјас-воԇлаԋ нуӧны, којмӧԁјас — боклаԋ вештӧны. Емӧԍ мышцајас — пуктӧны — воԍтӧны роԅјас ԁа с. в. Ԇоԋвіԇа тушаын мышцыјас јона ӧԁјӧ уҗалӧны, уҗалӧны — асԍыныс уҗсӧ вежӧрттӧг ԁа мӧԁа-мӧԁыскӧԁ шенԅымӧн стӧча лаԁмӧԁчӧмӧн. Мышцыԍаԋ јурвемӧ ԁа јурвемԍаԋ мышцыјасӧ мунӧны вӧсԋі шӧрткоԃ ԉібӧ шнурјаскоԃ ԋервјас. Ԋервјас куԅа, ԏеԉеграф куԅта моз, мунӧны мышцыјасӧ колана щӧктӧм- јас, вӧрасјас. Вӧвтӧ-кӧ мі быщкыштам јемӧн, сіјӧ бырскӧбтас бокӧ ԁај чужјыштчас. Сіԇкӧ інӧ пемӧс пыщкын нарошнӧ лӧԍӧԁӧм кыԇ „ԏеԉеграф" куԅта ԁугԁывтӧг разалӧны — мунӧны ԁа вежлалӧны щӧктӧмјас ԁа вӧрасјас. Ӧткымын вӧвјаслӧн сещӧм вежлаԍӧмыс артмӧ ԋӧжјӧ. Сещӧм вӧвјасыԁ ԋӧжмыԁӧԍ. Мукӧԁјаслӧн артмӧ ӧԁјӧ. Сещӧмјасыс — ӧԁјӧ вӧрасаӧԍ, ловјаӧԍ. Овлӧ, ԋервјасыс-кӧ віԍмӧны, секі вежлаԍӧмыс ԇікӧԇ бырӧ, вӧрасыс сувтӧ. Віԍмылӧны сіԇ-жӧ ӧтка мышцыјас ԉібӧ ӧтпырјӧ уна мышцы. Мышцаыс кымын кызжык, сымын сылӧн выныс лоӧ унҗык. Мышцаыс кымын куԅҗык, сымын јонҗыка (куԅҗыка) сіјӧ понԁас җеԋԁаммыны ԁа ԋужавны. Чуԋјаснымӧс топӧԁӧма-кӧ кулакӧ ԁа кінымӧс кусыԋтам, міјан сој мышцыыԁ пыктас коԃ: мышцыыс җеԋгӧртчас. Бур јон мышцыјас артмӧны секі, кар ем налы тырмымӧн пӧтӧсторјас ԁа кор налы ем колана уҗ. Вына јон мортјас — ԍілачјас вермӧны лоны секі, кор најӧ кутасны бура пӧткӧԁчыны ԁа ԁугԁывтӧг упражԋајтчыны — ԁугԁывтӧг асԍыс јонлунсӧ јонмӧԁны. Сещӧм условіјӧјас ԁырјі мышцы праԏјас ӧԁјӧ быԁмӧны, кызмаммӧны, мортлӧн выныс сӧԁӧ. Кӧԏ-і јона понԁам вӧвтӧ верԁны ԁа огӧ-кӧ сіјӧн ужалӧј, секі кӧрымыс оз мышцы- јас быԁмӧм вылӧ мун, а тушаас ԉішка гос чӧжӧм вылӧ. Ԉішка гос пемӧслы сӧмын ԉок тор вӧчӧ. Бара-жӧ понԁам-кӧ мі выныԍ вывті вӧлӧс уҗӧԁны ԁа омӧԉа верԁам, секі вӧлыԁ понԁас омӧԉтчыны, чінны, пемӧслӧн сӧмын лыјасыс коԉӧны. Бура уҗ нуӧԁӧм вылӧ јона тӧԁчӧны ԍӧлӧм, ты, вӧрк ԁа мукӧԁ органјас, сіԇ-жӧ пемӧслӧн ԇоԋвіԇалун ставнас. Ԍӧломыс-кӧ ԁа вӧркыс омӧԉӧԍ, вермӧны артмыны пыкӧсјас, віԍӧ-кӧ тыыс — артмӧ оԁышка ԁа с. в. Віԍігӧн вӧв воштӧ асԍыс вынсӧ ԁа уҗавны вермӧмсӧ. Сіԇ-кӧ, меԁым вӧв вӧлі јон, колӧ јон лыԍӧм, бур кӧрым ԁа ԁугԁывтӧм уҗ ԁа меԁым пемӧсыԁ пыр вӧлі ԇонвіԇа. Бура верԁӧмӧн, ԁа ебӧс серԏі уҗ воԍтӧны пемӧслыԍ азымлунсӧ, бурмӧԁӧны ԍувпыщԍыс кӧрым пуԍӧмсӧ, ӧԁԇӧԁӧны пӧтӧсторјаслыԍ ԍувпышкас сылӧм разалӧмсӧ ԁа ковтӧмторјаслыԍ ывлаӧ петӧмсӧ, бурмӧԁӧ лолалӧмсӧ, јонмӧԁӧ ԁа соԁтӧ мускулјассӧ. Сіԇ-кӧ, умереннӧј уҗыԁ щук колана меԁым віԇны вӧвлыԍ &ԇонвіԇасӧ ԁа меԁым соԁтыны сылыԍ уҗвынсӧ. Ужалыԍ вӧвтӧ колӧ быԁ лун ужӧԁны, сӧмын меԁ уҗалӧмысла ез-жӧ вывті жебмы. Таног ужалігӧн вӧв меԁбура вічмӧ. Уҗалыԍ бур вӧвлӧн мышцыјасыс турасаӧԍ ԁај бура тӧԁчӧны ку пырыс. Мышцыја- сыс кымын кызжыкӧԍ, сымын јонҗык вын лоӧ ужалыԍ вӧвлӧн. Уҗалыԍ вӧлӧс меԁшогмана уҗӧԁны воԍколӧн вӧтлӧмӧн. Вӧвлӧн скеԉетыс, мышцыыс морӧсыс ԁа кокјасыс быԏԏӧ нарошнӧ воԍлӧн уҗавны лаԁмоԁӧма — сіԇі зіԉӧма пріроԁа.Воԍколӧн вӧтлігӧн ԁа бура верԁігӧн вӧв вермӧ уҗавны 8-10 час. Бур туј вывті ԁа шојтчышталӧмӧн вӧв вермӧ кыскыны 100 пуԁја ԁоԃ 20 кілометр сајӧ 5 часӧн. Понԁам-кӧ та ԍӧкта ԁоԃсӧ кыскігӧн вӧтлыны ӧԁјӧнҗык, секі сіјӧ муԇас ԁај сувтны вермас. Уҗалыԍ вӧв рӧттӧ ԍӧкыԁа, жугӧԁлӧ гыжјассӧ, ӧԁјӧ пӧԍалӧ, завоԃітӧ пӧԁны, муԇӧ. Став ԍікас мукӧԁ вӧвјаслы рӧттӧмыс воԍколӧн мунӧм ԁорыԍ кыкмынԁа ԍӧкыԁҗык, а уҗалыԍ вӧвлы — нӧшта-ԋін ԍӧкыԁ. Вӧлыԁ-кӧ јона госԍалӧма, секі первојја пӧранас лоӧ уҗавны віԁчыԍӧмӧнҗык. Госа вӧвтӧ јона кокԋі тӧԁмавны: сіјӧ гӧгрӧс, мускулјасыс оз тыԁавны. Уҗ вылын первојсӧ сіјӧ зев јар, ышмывлӧ, но ӧԁјӧ муԇӧ, пӧԍалӧ, пӧԁӧ. Тащӧм вӧлӧн уҗавны колӧ завоԃітны кокԋіҗык уҗӧн ԁа уҗсӧ вочасӧн ԍӧктӧԁны. Уҗавны быԁ лун. Ԁыр сулалӧмыԍ тащӧм вӧлыслы ԉок кыԋԇі ԋекущӧм бур абу. Госԍалсм ԁа јона верԁаса вӧвјаслӧн щӧкыԁа јурыс бергӧԁчӧ — ԁурмӧ. Госа вӧлӧс верԁны еща бӧрјыԍӧмӧнҗык, зӧр ԍетны посԋіӧс, іԁ ԍетӧмыԍ еновтчыны& госа гӧрԁјур турунӧн пыԃԃі верԁны віԇвыв турунӧн. Нӧшта-на віԁчыԍӧмӧнҗык колӧ вӧԃітчыны пӧԍалыԍ — пыктыԍ вӧлӧн. Пыктӧмыс вӧвлӧн артмӧ оргаԋізм (ԍӧлӧм, ты,-мус, вӧркјас ԁа с.в.) суԇԍытӧм раԃі. Пыктыԍ вӧв ӧтпырјӧыԍ јона уна ва јуӧ, уҗавны завоԃітчытӧԇ кажітчӧ гӧгрӧс тырбура. Уҗалігӧн ӧԁјӧ ԁај јона пӧԍалӧ ԁа борыннас кажітчӧ омӧԉтчӧмӧн. Первојсӧ, кор вӧлыс ез-на пӧԍав, сіјӧ ԍӧкыԁа лолалӧ, шкоркјӧԁлӧ, ныр роԅјасԍыс шочыԋіка петышталӧны ва војтјас. Бӧрынҗык тајӧ прізнакјасыс бырӧны ԁа вӧв завоԃітӧ ужавны шогмана. Уҗ ештӧм бӧрын сіјӧ горша уԍкӧԁчӧ ва ԁінӧ ԁа јона ԁыр оз вермы јуӧмԍыс еновтчыны. Тащӧм вӧлыслӧн-кӧ збоԃерлуныс вошӧ секі сылӧн кокјасыс, меԁса-ԋін бӧрјајасыс, ԁа мошонкаыс пыктӧны, гӧгрӧсмӧны. Сылӧн кокԋіа петӧ кашеԉ, ревмаԏізм ԁа мукӧԁԍікас віԍӧмјас. Тащӧм вӧвтӧ колӧ щӧкыԁҗыка ԁа ещаӧнҗык јуктӧԁны. Меԁым артавны, уна-ӧ тащӧм вӧлыслы ԍетны ва, колӧ тӧԁны уна-ӧ сіјӧ јуӧ пыр уҗалігӧн ԁа сіјӧс јукны кык пеԉӧ — сы ԍерԏі кык мынԁа ещаҗык ва ԍетны. Кӧԏ мыј, а пыктыԍ вӧлыԁлы оз поԅ ԍетны. суткіӧн кык кујім веԁраыԍ унҗык ва. Тащӧм вӧвјаснаԁ первојја каԁсӧ уҗавны кокԋіԁҗык уҗ вылын, бӧрыннас ԍӧкыԁҗыкын. Кӧԇыԁ ԁырјі, ыҗыԁ тӧв ԁырјі ԁа зер ԁырјі, ԋекущӧма оз поԅ вӧлӧс пӧԍӧԁны: пӧԍалас-кӧ, щук прӧстуԃітчас. Јона щӧкыԁа тащӧм вӧлыслӧн лоӧ опој. Віԍыԍ вӧвјасӧс оз поԅ сувтӧԁны уҗ вылӧ ветврач щӧктытӧг, оз поԅ — веԍіг кӧԏ еща віԍмӧмаӧԍ лолалан тујјасыс ԁа первојјаԍыс веԍіг оз-на-і торкны уҗалӧмԍыс: сувтӧԁан-кӧ, секі лолалан тујыс пыктас, тырӧ ԋіԉӧг ԁуԉӧн ԁа сынӧԁыс оз понԁы тыјасас пырны — вӧвлы регыԁ артмӧ „запал“. Тыра вӧвјасӧн, меԁԍа-ԋін меԁбӧрја тӧлыԍнас, колӧ уҗавны віԁчыԍӧмӧнҗык. Секі ԁоԃ ԍӧктасӧ чінтыштны, уҗавны җеԋыԁҗык каԁӧн. Чаԋаԍтӧԇ меԁбӧрја кык вежоннас поԅӧ на-& уҗны& сӧмын јона кокԋі уҗјас, ԉібӧ нӧшта бурҗык — ԇікӧԇ еновтны уҗӧԁӧмԍыс ԁа віԇны вӧԉа вылын кукјӧрын. Овлӧ, чаԋаԍтӧԇ кӧбыласӧ 2 — 3 вежӧн чӧж сулӧԁӧны коԋушԋаас ԁомалӧмӧн. Таԇітӧ ԋекущӧма оз поԅ вӧчны: сулалӧм бӧрын чаԋсӧ вајны вӧвлы ԍӧкыԁҗык. Вӧлӧн ужалігӧн колӧ боԍтны тӧԁвылӧ воыслыԍ каԁсӧ ԁа повоԃԃа бурлун. Гожӧмын, јона жар шонԁіа лунӧ, ԍӧкыԁ уҗ вылын вӧлӧс шонԁі жарыс кучкӧ. Рытыв војвыв облаԍтын шонԁі жар куч- кӧмјасыԁ овлӧны шоча, лунвыв облаԍтјасын — јона щӧкыԁа. Чорыԁа повоԃԃа вежлаԍӧмјас — шоныԁ бӧрын јона кӧԇыԁ повоԃԃа пукԍігӧн ԁа мӧԁарӧ — вӧвјас јона кокԋіа вермӧны прӧстуԃітчыны. Толын кӧԇыԁ-кос повоԃԃа ԁырјі вӧвјасыԁ озҗык прӧстуԃітчыны арԍа ԁа тувсовја уԉсалан повоԃԃа серԏі, сӧмын віԁчыԍнытӧ і секі-на колӧ. Емӧԍ вӧвјас, кынмыԍӧԍ: шоналыштӧм бӧрын муртса-кӧ сувтӧԁан пыр і завоԃітӧны кынмыны, тірԅыны. Меԁԍа-ԋін јона кынмӧны омӧԉ гӧна вӧвјас; сещӧм вӧвјассӧ колӧ тупкыны вевтӧн важ оԃејалоӧн, паԍӧн, ԉібӧ мыјкӧ мӧԁторјӧн. Тащӧм-жӧ кынмӧм — тірԅӧм лоӧ кӧԇыԁ ваӧн јукталӧм бӧрын. Сещӧм вӧвјастӧ ванас колӧ јуктавны ещаԋікаӧн ԁа, поԅӧ-кӧ, васӧ шонтыштны. Уҗ бӧрын гыӧрԅӧм-лымԅӧм вӧлӧс колӧ чышкыны іԇас гӧрӧԁӧн. Јона кӧԇыԁјас ԁырјі вӧвлӧн вермасны кынмыны мошонкаыс ԁа куԇаԍаныс оз-кӧ сіјӧ мічаа тупкыԍ, сіԇ жӧ пеԉјасыс. Кынмӧмсӧ каԅалан-ԁа, кынмӧмінјассӧ колӧ пырыԍтӧм пыр зыравны лымјӧн. Зыравны кытчӧԇ сетјастіыс оз шонавны. Гожԍа уҗјас пыщкын вӧвлы меԁԍӧкыԁ уҗ — ԍӧԁ муа ԁа ԍојӧԁ муаінјас гӧрӧм. Сещӧм ԍікас муԍінјас гӧрны ковмӧ ыжыԁ вын. Ԍӧлӧма вӧв сещӧм уҗ вылас ӧԁјӧ муԇӧ ебӧстӧммӧ. Ебӧстӧм вӧвлӧн мышцыјасыс віԍмӧны-пыталӧны. Јона ебӧстӧммӧм бӧрын ԍӧлӧмсӧ вермас параліч боԍтны. Лыаа муԍінмын уҗавны абуҗык ԍӧкыԁ, вӧв сещӧм уҗ вылын озҗык муԇ. Сӧмын кыскыны ԍӧкыԁ груз лыа вывті ԍӧкыԁ, ԋоԉ мынԁа ԍӧкыԁҗык шоԍԍе вывті кыскӧм ԍерԏі. Улынҗык інԁӧм табԉіца петкӧԁлӧ, уна-ӧ груз уна ԍікаса муԍін вывті вермӧ кыскыны вӧв. Шӧркоԃԁем вӧв вермӧ кыскыны шылыԁ туј куԅа Реԉса вывті Міртуј Грунт Лыаа тујјас 11,2 — 1,28 — 0,48- 0,32 — 14,4 т. 1,6 т. 0,64 т. 0,4 т. Ыҗыԁ вӧв вермӧ кыскыны 14,4 — 1,92 — 0,64 — 0,48 — 19,2 т. 2,88 т. 0,96 т. 0,64 т. Лыаа муԍін вылын уҗалігӧн лоӧ щӧкыԁа віԇӧԁлывлыны, меԁым кок гыж ԁінԍыс ез чукты пыԁӧс куыс, поԁошваыс. Пырҗык вӧвјасыԁ выныштчӧны кок гыж јылас, тувтчӧ сӧмын кокԋіԃіка кок пыԁӧс вылас. Лыаа муԍін вылын уҗалігӧн кок гыжјыс ставнас вӧјӧ пырӧ лыа пыщкас ԁа пырігӧныс кок пыԁӧс гӧптсӧ јона зелӧԁӧ ԁа чуктӧԁӧ гыж ԁінԍыс поԁошвасӧ, коԁі сыбӧрын тувтчалігас паԍкалӧ гӧгӧрбок. Кучікыс гыж ԁінԍыс чуктӧ јеҗыԁ віԅјасӧԁыс, кыԇ сіјӧ ԋебыԁҗык ԁа омӧԉҗык. Чуктӧм ԁа потӧм костјасас пырӧ ԋајт ԁај вермас сіјӧ пежаԍны; сынонԁа зев јона вӧвјасыԁ понԁасны чотны ԁа зев ԁырӧн оз вермыны уҗавнысӧ. Меԁым тащӧм потӧмјасыс ез лоны, колӧ шочҗыка ԁа омӧԉҗыка весавны кок пыԁӧссӧ, ԁорӧԁны паԍкыԁ поԁковјасӧн, бурҗык нӧшта кучік пыԁӧсаӧн. Коԁыр вӧвлы ковмас уҗавны ԋурја ԁа васӧԁ муԍін вылын, сылӧн гыжјыс зев јона рыжмӧ, вушјӧ ваԉкыс, а коԁыр гыжјыс коԍмас лоӧны зев уна потасјас. Меԁым віԇны гыжсӧ рыжмӧмыԍ ԁа воԉк вушјӧмыԍ зев колана гыжсӧ мавтны выјӧн ԉібӧ ваԅеԉінӧн уҗавны завоԃіттӧԇ, а уҗ вылыԍ воӧм бӧрын коԋущԋаӧ јӧрттӧԇ чышкӧмӧн косӧԁны кок гыжсӧ косӧԇ. Кор вӧвјаслы ковмас уҗавны стрӧітчанінын ԉібӧ кер чукӧртӧм вылын, колӧ віԁчыԍны кӧрттувјӧн зургыԍӧмјасыԍ. Ԋајтӧԍ кӧрттувјасӧм зургыԍӧмыс полана сіјӧн, мыј ԁојмӧмыԍ кынԇі-на вермӧ лоны зев щӧкыԁа столбԋак. Віԍмӧмыс тајӧн пырҗык ԋужалӧ 5 — 12 лунӧԇ. Тӧԁчан торјасыс талӧн со кущӧмӧԍ: вӧлыс сулалӧ, кокјассӧ ԋеуна паԍкӧԁыштӧма ԁа оз-і вӧрԅыв, бӧжсӧ ԋеуна лептыштӧма, гоԉісӧ& ԋужӧԁӧма; јурсӧ лептыштігӧн ԍінјассӧ куԋӧ, вӧвјас зев шоча бурԁӧны тајӧ віԍӧм помыԍ, унжыкыс на пыщкыԍ кулӧ. Меԁым віԇны вӧвјасӧс зургыԍӧмыԍ, бурҗык уҗавны кучік пыԁӧсӧн ԁорӧм кока вӧвјасӧн. Лоӧ-кӧ тащӧм зургыԍӧмыс, кӧрттувсӧ пырыԍтӧм-пыр колӧ перјыны ԁа мавтны бура јоԁӧн, кыԇі поԅӧ пыԁітіҗык, корны отсӧг вылӧ (ветврачӧс) скӧтԉечітыԍӧс. Регыԁҗык ԁај јонҗыка лоӧ столбԋакыԁ уҗалыԍ вӧвлӧн сулалыԍ ԁа шојтчыс вӧв ԁорыԍ. Зев колана уҗыштӧԁны быԁ вӧлӧс быԁлунја уҗ вылын. Вӧвјасӧс ԁырӧн уҗтӧг сулӧԁӧмыԍ ԋекущӧм бур абу, а мӧԁарӧ, уҗтӧм вӧвјаслӧн секі пыктӧны кокјасыс, мошонкаыс ԁа мукӧԁлаті, ԍӧктаммӧ лолалӧмыс, омӧԉа уҗалӧ ԍӧлӧмыс ԁа завоԃітӧ госԍавны. Таԇнас зев регыԁӧн вермӧ воны вӧлыс ԋекытчӧ тујтӧмӧн. Мукӧԁ вӧлыс уж ԁырјіыс ԁурӧны — шуам, чужјаԍӧны, чој горувјас летчігӧн ԁоԃсӧ оз кутны, гӧԋітӧны, зев јар вӧвјас ԁа с. в. Чужјаԍыԍ вӧвјаслы лӧԍӧԁӧны лӧԋӧԁана шԉејка, коԁі кутӧ кокнас чужјаԍӧмыԍ. Чој горулӧԁ ԁоԃ куттӧм вӧвјасӧн уҗалігӧн колӧ лӧԍӧԁны ԁоԃ кутӧԁјас (тормоз) јар вӧвјасӧн уҗалігӧн, мыјвермӧмыԍ омӧԉжыка колӧ горзыны (пԉеԏ боԍтны кіӧ ԋекоԁыр оз ков) јона ԍӧкыԁа кыскаԍны тащӧм вӧлӧн сіԇ-жӧ ԋекоԁыр оз ков. Зев бур тащӧм вӧвсӧ ԁоԃԃавны параӧн бур лаԁа вӧвкӧԁ, меԁ абу ԁыш, ԁа меԁԍа-ԋін веԍкӧԁлыны тащӧм паранас бура, горзытӧг ԁа скӧравтӧг. Меԁым кыԇ-поԅӧ јар ԁа лаԁа паралы ӧткоԃавны кыскам& ԁоԃԃыслыԍ ԍӧктасӧ. Ем-кӧ колхозын ԉібӧ совхозын унҗык вӧв, сек сывылӧ, меԁым уҗыс налӧн муніс тырӧн ԁа бурҗыка, зев колана најӧс торјӧԁны аслас пӧлӧс уҗјас вылӧ быԁӧнӧс. Груз кыскалан уҗ вылӧ колӧны вӧвјас јонӧԍҗык, ԍӧкыԁ ԍӧктааӧԍ, лаԁаӧԍ ԁа бур ԇоԋвіԇаајас. Вӧвјасыс-кӧ уҗалӧны ԇоԋ транспортын, сек ӧткоԃ-ӧткоԃ вына, лаԁа ԁа воԍласа вӧвјасыԍ поԅӧ боԍтны зев ыҗыԁ проізвоԃіԏеԉноԍт ԁа сыкӧԁ щӧщ ԋе щыкӧԁны мукӧԁ вӧвјасӧс. Віԇмувывса уҗјас сіԇ-жӧ корӧны торјӧԁны вӧвјастӧ. Піԋовтӧм вылӧ поԅӧ бӧрјыны кокԋіҗык, омӧԉҗык вӧвјасӧс ԁа воԍласаӧсжык. Тащӧм-жӧ вӧвјасӧс поԅӧ боԍтны лажмыԁҗыка кокԋіԁҗык муԍінма інјас, кокԋіԁҗык плугјӧн, куртан, ыщкан, турун бергӧԁлан уҗјас вылӧ (тујӧны фінка рысакјас, верԅӧмӧн ветлан вӧвјас). Тајӧ уҗјассӧ поԅӧ нуӧԁны ӧԏі шԉејаӧн пӧԉзујтчӧмӧн, ԍіјӧстӧг. Ԍӧкыԁҗык местајас гӧрігӧн, меԁым ещаҗык муніс каԁыс бергалӧмӧ, колӧ поԉзујтчыны җеԋыԁҗык гырка јон вӧвјасӧн, ӧԁјӧҗык бергалыԍјасӧн (гырыԍ арԃенјас, шӧркоԃԃем беԉгејечјас). Ԍӧкыԁҗык муԍінма гӧранінјасӧ плугјӧн, вунԁан машінаӧн, кӧԇан машінајасӧн ԁа мукӧԁӧн бӧрјӧны јон вӧвјасӧс, ровнӧј ԁа лаԁа вӧԍласајасӧс. Вӧла прівоԁјасын уҗалігӧн бурещ пыԃԃі,& лоӧ, воԃілӧ куԅтаыс-кӧ 1 1/2 м. гӧгӧр. Җеԋыԁ воԃілӧӧн уҗалігӧн вошӧ уҗыслӧн проізвоԃіԏеԉноԍтыс. Бергалӧмјасын ԁа мунігӧн-кӧ ԇескыԁ вӧлыслы тувтчавныс, јона паԁмӧ вӧлыс, бергӧԁчӧ јурвежӧрыс. Јона куԅ воԃілӧӧн ԋӧжмаммӧ уҗыс. Му-віԇ уҗалан уҗјас вылын мукӧԁ ԁырјіыс лоӧ ԁоԃԃавны 2, 3 ԁај 4 вӧлӧԇ. Сывылӧ вӧвјасӧс бӧрјӧны кыԇ поԅӧ ӧткоԃӧаҗык, лаԁӧн ԁа воԍласӧн. Меԁлӧԍыԁ ԁоԃԃаԍан ног — раԁӧн ԁоԃԃалӧм. Лыԃԃыԍԍӧ, мыј кымын уна ԁоԃԃалӧма вӧв, сымын бурыс уҗыслӧн лыбӧ. Сӧмын оз лыб ԁоԃԃалӧм вӧв лыԁ мынԁаыс, а лыбӧ ещаҗык прӧчентӧн. Шӧркоԃа поԅӧ лыԃԃыны, мыј ӧтвыв ԁоԃԃалӧмӧн уҗног мунӧмыс чінӧ быԁ вӧвлӧн 6 прӧч. мынԁа, мыјпонԁа-і ԋоԉ вӧлӧс ԁоԃԃалӧмыԍ пӧԉзаыс абу. Мехаԋіческӧј ԁвігаԏеԉјаслӧн ем зев ыҗыԁ вічмӧԁана значеԋԋӧ, ԁа колӧ кыԇ поԅӧ пуктыны сіјӧс уҗ вылӧ. Кык вӧлӧн ԉібӧ кујімӧн вожјас пыщкӧ ԁоԃԃалӧмас выгӧԁаыс сӧмын секі, коԁыр вӧвјасыс ӧткоԃ вынаӧԍ ԁа кыскӧны ӧткоԃа. Кӧреԋса вӧлыс-кӧ кыскӧ бура, а пріԍԏажнӧјыс — омӧԉа, буржык җеԋԁӧԁны, чінтыны ԏага гезсӧ, меԁым сіјӧ бӧрвывтчіс кӧреннӧј ԁорԍыс јурҗын мынԁаыс кымын ԁај сіԇ-жӧ &җенԁӧԁны повоԁсӧ. Шӧрын вожја ԁоԃԃаԍӧм бурҗык роч нога параӧн, ԉібӧ кујім вӧлӧн ԁоԃԃалӧм ԁорыԍ, сыпонԁа, мыј тані кыкнан вӧлыс кыскӧны ӧткоԃа. Звӧјкіӧн (мӧԁа-мӧԁ бӧрыԍ) ԁоԃԃалӧм оз ԍет јона ыҗыԁ пӧԉзасӧ, кыскан выныс оз ло ӧткоԃ, веԍкӧԁлынысӧ ԍӧкыԁ. Таԇі ԁоԃԃаԍігӧн бурҗык ԁоԃԃавны куԅ кока, перыԁ, кокԋі, јар вӧвјасӧс. Ԁвуколкаӧ звојкіӧн ԁоԃалӧмӧн уҗ нуӧԁны бурҗык чукԉӧԁлана тујјас вылын, кӧні колӧны кокԋіԁҗыка бергалыԍ ԏеԉегајас. Ԁвуколкаӧ колӧ ԁоԃԃавны бур, јон ԍпінаа вӧвјасӧс, чӧрс воԇла ԁорас грузыс унҗык ӧшјӧ ԁа ставыс мунӧ вӧв ԍпіна вылас. Тащӧм нога ԁвуколкаа ԁоԃԃаԍанјасыс бурӧԍ сіјӧн, мыј первој-кӧ, ӧԏі чӧрсысла омӧԉҗыка паныԁалӧ щупӧԁјасӧԁ, мӧԁ-кӧ, җуҗыԁ кӧԉӧсаысла кокԋіҗык кыскыны ԉок тујјасӧԁ, омӧԉжыка вӧјӧны кӧԉӧсајасыс ԋајтӧ ԁа лыаӧ, којмӧԁ-кӧ тащӧм ԏеԉеганас кокԋіҗык бергавны мӧԁ пӧлӧс ԏеԉега ԁорыԍ ԁај ԋоԉӧԁ кӧ, бурҗыка вічмӧԁӧ вӧвјаслыԍ вын. Вӧвјасӧн ԁа тракторјасӧн ӧтлаын уҗалӧм лоӧ торја ԋін выгоԁнӧј ԁа бур. Петкӧԁлӧм вылӧ поԅӧ вајӧԁны Хоперскӧј округса, Ԋіжԋе-Волжскӧј крајса, машінно-коннӧј станціјалыԍ уҗ мунӧмсӧ. Тајӧ округыс коԉԉекԏівіԅірујтчӧма-ԋін 100 прӧч. вылӧ. Посԋіжык кол- хозјаслы уҗ нуӧм вылӧ округаын& лӧԍӧԁӧма рајонувса машінно-коннӧј колоннајас быԁын 120 — 150 плугјӧԇ. Тајӧ колоннајасыс гӧрісны ставыс ӧԏі бӧрӧзԁа віԅӧн. Машінно-коннӧј колоннајаслӧн уҗ проізвоԃіԏеԉноԍтыс кыпті кык мынԁа. 1928-ӧԁ воын, іԇапоԁ гӧрігӧн коԁыр јешщӧ ез-на вӧвны машінно-коннӧј колоннајас, округас 30 лунӧн гӧрісны 212 ԍурс гектар, а 1929 воӧ, іԇапоԁ гӧрігӧн-жӧ, 20 лунӧн колоннајасӧн вӧлі гӧрӧма 433 ԍурс гектар. Ԁај 1928-ӧԁ вонас уҗавліс 135 (ԏагӧвӧј јеԃіԋіца) вӧла ужлыԁ, 1929 воӧ сӧмын 102 ԍурс уҗ лыԁ. Ужалан каԁыс чінӧ којмӧԁ пајыс, вӧла уҗыс чінӧ ԋолӧԁ пајыс, а проізвоԃіԏеԉноԍтыс соԁіс кык мынԁа. Вӧла колоннајас раԃі-жӧ соԁі проізвоԃіԏеԉноԍтыс і віԇ-му уҗалан машінајаслӧн. (Н. Поппни. "Обобществим рабочий скот“. Книгосоюз, 1930 г.)
КЫԆІ ԀӦԄӦРІТНЫ КОК ГЫЖ
Вӧлӧс весалігӧн, а сіԇ-жӧ уҗ вылыԍ воӧм борын, гыжыс бура весавԍӧ ԋајтыԍ і кујӧԁыԍ. Кок пыԁӧсԍыс ԋајтсӧ весалӧны ԁај мыԍкалӧны, а гыж вылыссӧ сӧмын бура мыԍкавԍӧ. Вуштыны ԋајт кӧрта кӧлујӧн кок гыжјыс& ԋӧԏі оз поԅ, сыпонԁа, мыј щыкӧ кок гыжԍыс велԁорја шыԉыԁ ліцӧыс (глазурь), а сыкӧԁ шӧщ і кок гыжјыс. Торја-ԋін косӧн ԁа сӧстӧма колӧ віԇны кок гыжԍыс стрелкасӧ. Тајӧс ԁӧԅӧріттӧг ԁа правілӧ вылас віԇӧԁтӧгыԁ, сіјӧ вермӧ сіԍмыі&ны. Кок гыжјыс-кӧ зев кос, сіјӧс ԋебԅӧԁӧм могыԍ зев бур кӧртавны кок гыжјас кӧтӧԁӧм рузум, а вој кежас, кујімыԍӧн вежонын мавтны кок гыҗԍыс венчіксӧ маԅӧн, коԁӧс вӧчӧма 2 пај ԉіноԉіныԍ, 2 пај чері (выјыԍ) госыԍ ԁа 1 пај гԉіцеріныԍ. Ӧԏіыԍ мавтӧм вылӧ боԍтӧны тајӧ маԅсӧ чајнӧј паԋ мынԁа. мавтӧм бӧрын гыжјыс ԋебԅӧ. Ковмас кӧ уҗавны вӧлӧн ԋурја ԁа васӧԁ местајас вылын, зев бур, уҗавны завоԃіттӧԇ кок гыжсӧ мавтны кущӧмкӧ госӧн, а ԁугԁӧм бӧрын косӧԁны гыжсӧ косӧԇ. Вузалан маԅӧн мавтны, сылыԍ составсӧ тӧԁтӧг, оз ков сыпонԁа, мыј ӧткымыныс најӧ пыщкыԍ щыкӧԁӧны гыжсӧ.
ԀОРӦԀЧАН ПРАВІЛӦЈАС
Сывылӧ, меԁым віԇны вӧвлыԍ кок гыжсӧ лішнӧј зыртчӧмыԍ ԁа ԁојмалӧмыԍ, а сіԇ-жӧ сы вылӧ, меԁым вӧвјас езҗык віԉԁавны мунігас јонҗыкасӧ віԉіԁ тујјас вывті, колӧ ԁорӧԁны вӧвјаслыԍ кокјассӧ. Бура ԁорӧԁӧм, вӧвјасӧс зев колана, меԁым віԇны налыԍ ԇоԋӧн гыжјассӧ. Ԋеԉучкіа ԁорӧԁӧм унҗыкыԍсӧ овлӧ уна пӧлос віԍӧмјаслы помкаӧн кок гыжјын. Вӧвлӧн кок гыжјыс сулалӧ со кущӧм тор- јасыԍ: &перној-кӧ, — гыжја лекԍаԋыс гыжјыс, коԁӧн торјалӧ гыжјаіныс, пыԁӧсыс, јеҗыԁ віԅыс, &борвывԍаԋыс гыжја кусыԋыс; мӧԁ-кӧ, јајыс ԁа лы течасјасыс гыж пыщкас, скоморјасыс ԁа кок пыԁӧсас мунан веԋеч лыјасыс, кытчӧ воӧ кокчер лыыс, коԁі оз-ԋін пыр кок гыж пыщкас, но ем ыҗыԁ значеԋԋӧ ԁорігӧн. Вӧв кок гыжјыс ԇік кӧзырӧк моԁаа, коԁлӧн помјасыс кусыԋтчӧма кокпыԁос пыщлаԋыс. Сылыԍ торјӧԁӧны: јітан торјассӧ, кык боксасӧ ԁа кык бӧрвывсасӧ, бергӧԁчӧм пеԉӧсјасыс ԁа бергӧԁчӧм ԍԏенка, вевԁорја веԋечыслӧн ԁа увԁорја пыԁӧсыслӧн ԁорышјасыс, гыж веркӧсыс, ԉіцӧыс гыжјыслӧн, ԁа пыщкӧссаыс, коні емӧԍ јај пԉеԏеԋјас. Увԁорја течасыс кокыслӧн сулалӧ гыжја поԁошваԍыс, јеҗыԁ віԅԍыс, гыжја стрелкаԍыс. Гыжја бокыс быԁмӧ јаја пԉеԏеԋјасԍыс; поԁошваыс быԁмӧ сіԇ-жӧ кок пыԁӧсса, јаја пԉеԏеԋјасԍыс, а гыжја стрелкаыс быԁмӧ јаја стрелкаԍыс-жӧ. Веԋечԍаԋыс поԁошва ԁорышӧԇыс гыжјыс быԁмӧ 9 — 11 тӧлыԍӧԇ, кок бӧр пјатаас — 3-4 тӧлыԍӧн. Кок гыж лапаыс зермӧ лоны правіԉнӧјӧн ԉібӧ сещӧмӧн, коԁлӧн воԇлаԁорыс гыжјас ԋорӧма пеԉӧс ногӧн 45 50 граԁусӧԇ, воԇыс гыжјаыслӧн кујім мынԁа вылынҗык пјата ԁорԍыс, пыԁӧсыс ԋеуна гӧптакоԃ, а пыԁӧсыслӧн ԁорышыс гӧгрӧс; правіԉнӧј бӧрја кок- лӧн гыжјыс ӧтвывтчанінԍаԋыс ԋорӧма 55 — 60 граԁусӧԇ, ӧтвывтааніныс& 2 1/3 мынԁа вылынҗык кок бӧж ԁорԍыс, пыԁӧсыс јонҗыка гӧпта стрелкалаԋыс, пыԁӧсыслӧн моԁаыс ԇік коԉккоԃ. Ԋеправіԉнӧј кок гыжјас со кущӧмӧԍ: плавкӧсӧԍ, коԁлӧн гыж вежӧсыс јона ԋора, пыԁӧсыс ԇік рӧвнӧј, пјатаыс улын, лажмыԁ; торцӧвӧј, коԁлӧн гыжјыс јона крутӧ, гыж вежӧссаԋыс пјатаыскӧԁ ӧтжуҗта; топалӧм, коԁлӧн пјатаыс векԋыԁ пјатаыслӧн бокыс бергӧԁчӧма, стрелкаыс векԋыԁ, шӧрас гӧпкоԃыс абу; пӧла коԁлӧн ӧԏі кок гыжҗынјыс правіԉнӧј коклӧн коԃ, а мӧԁ жынјыс топалӧмлӧн коԃ. Коксӧ вӧвлыԍ весавны колӧ со кыԇі: кок весалан пуртӧн пыԁӧсԍыс боԍтԍӧ важмӧм ԁа рыжмӧм гыжјыс ԁај віԁлалан кԉешщіӧн віԁлавԍӧ тырмымӧн-ӧ вӧсԋӧԁӧма кок пыԁӧссӧ. Кок гыжјыс бокыс боԍтԍӧ јеҗыԁ віԅ куԅаыс сіԇ, меԁым гыж вежӧсыс ԁа пјатаыс вӧліны правіԉнӧјӧԍ ԁа меԁым лы вежӧсјасыс, веԋеча ԁа кок гыжја лыјасыслӧн артмӧма мӧԁа-мӧԁыскӧԁ. Стрелкаԍыс вунԁавԍӧны сӧмын лапмӧм рыжјасыс; бергӧԁчан бокјасыс оз вунԁавԍыны ԁај воргајасыс сіԇ-жӧ оз җуҗԁӧԁԍыны. Кок пыԁӧс весалан пуртӧн весалӧм бӧрын гыжлӧн ԁорышјасыс шыԉгӧԁԍӧны рашпіԉӧн. Колӧ топӧԁны поԁковсӧ кок гыж ԁінас, а оз ков кок гыжсӧ поԁков ԁінас, коԁӧс ԁӧрԍыԍјас унаыԍ вӧчӧны мӧԁарӧн. Ԁорӧԁӧмыс лоӧ бура топӧԁӧма секі, коԁыр поԁковыс топыԁа ԁа бура інмӧ кок гыж ԁінас, мыԉкԍыс кынԇі; ортсыла ԁоршыс& поԁковыслӧн меԁ вӧлі гыж ԁорԍыс паԍкыԁҗык гыжјӧн віԅкԋітӧмӧн; пјатала ԁортіыс поԁковыс топӧԁԍӧ сіԅ меԁым гыж бергӧԁчан пеԉӧсыс воіс поԁков полотна шӧрас; гыж бергӧԁчан пеԉӧс бӧрвылас поԁковыс ԋужӧԁԍӧ 1/8 — 1/18 вершӧк мынԁа. Ԍіктса вӧв ԁорӧԁчӧмјасын щӧкыԁа поԁков топӧԁӧмјасын унҗыкыԍсӧ со кыԇі: чорыԁа вунԁалӧм кок гыж ԁінӧ пуктӧны кеԉыԁӧԇ ԁонӧвӧм& поԁковсӧ, коԁі і сотӧ став шыԉӧԁӧмінсӧ гыжԍыс. Тащӧм топӧԁӧмыԁ ԃерт, зев кокԋі, но јона щыкӧԁӧ гыжсӧ. Поԁковыс тувјавԍӧ кок гыж ԁінас поԁков тувјалан кӧрттувјӧн. Быԁ корттув& меԁ петӧ кок гыж вевԁорас увԁорԍаԋыс 1/3 куԅта. Сӧмын меԁкуԅа меԁ петас гыжјывԍыс, шӧрсаыс ԁа пјатала ԁорсаыс — улӧҗык, но меԁ ставыс ӧтвеԍтынӧԍ. Пріԍԏажса вӧвјасӧс ԁорӧм вылӧ колӧны кӧрттувјас кок гыж ыҗԁа ԍерԏіыс №№ 7, 8 ԁа 9 меԁыҗыԁ ԁа меԁічӧт номерјасысҗык, ковлывлӧны. Выԉ пӧв ԁорԍӧны вӧвјас квајт вежон бӧрын. Щӧкыԁҗыка ԁорӧԁны вӧвјасӧс оа поԅ сыпонԁа мыј уна кӧрттув туј роԅјас понԁаыс гыжјыс вермӧ чегјаԍны, а квајт ве- жоныԍ ԁыржык кутны ӧԏіыԍ ԁорӧԁӧмӧн бара-жӧ оз поԅ, сыпонԁа, мыј гыжјыс оз вермы быԁмыныс, а топалӧ. Мыјлаколана ԁорӧԁны выԉпов, поԅӧ тӧԁмавны со кущӧм тӧԁ-
24-ԁ ԍерп. Вӧв воԇкок гыж. 25 ԍерп. Вӧв бӧркок гыж.
чан торјас ԍерԏі: кок гыжјыс ыҗԁӧ, пјатаыс җуҗԁаммӧ, поԁколыс щеԉԁӧма, кок гыж ԁінԍыс, стрелкаыс му ԁінԍаԋыс кыпалӧма, поԁковыс векԋаммӧма, &җенԁаммӧма, кӧрттувјасыс 1/8 пајԍыс улынҗык гыжԍыԍ Абу-кӧ віԉыԁ ԁа ізја уҗалан местаыс ԁа кок гыжјыс-кӧ сылӧн јон ԁа бур, зев бур ужыштны кок гыжјаслы пӧԉзаыԍ раԃі ԁорӧԁтӧг. Пыр ԁорӧԁӧмыс јона векԋӧԁӧ кок гыжсӧ ԁај сіјӧн жӧ омӧԉтӧ вӧвлыԍ кок вынсӧ, поԁковтӧг уҗалӧмыс јона отсалӧ кок гыжјыслы вӧԉаа быԁмыны паԍкавны. Но ԁорӧԁтӧм вӧлӧн уҗалігӧн колӧ віԇӧԁны, меԁ гыжјыс сылӧн ез потлы, мыјвылӧ і ужавны завоԃігігӧн рашпіԉалӧны кок гыж јывсӧ гӧгӧр јонҗыка. Кок пыԁӧсыс ԋӧԏі оз весавԍы. Вӧв уҗзлігӧн јона віԇӧԁӧны сы вылӧ, меԁым гыжјыс ез јона зыртчы, сӧмын кыԇі понԁас бырны кок гыж јывԍыс вовлӧн јеҗыԁ віԅыс лібӧ кок пјата гӧгӧрыс понԁӧма гӧрԁӧԁны, колӧ пырыԍ-пыр гӧгӧрвоӧм бӧрын сіјӧс ԁорӧԁны ԁа кок гыжсӧ кӧртавны кӧтӧԁӧм рузумӧн, быԁ 20-30 мінут бӧрын сіјӧс кіԍкавны ваӧн. Тащӧм ыркӧԁӧмсӧ вӧчӧны 2-3 л. Оз поԅ уҗӧԁны ԁорӧԁтӧг вӧвјасӧс, коԁлӧн гыжјыс тыр-ԋін, вӧсԋі пыԁӧса ԁа плавкӧс, потлаԍӧм ԁорышаӧԍ. Сіјӧ вӧвјассӧ, коԁјас мунігас ԁојԁалӧны кокнысӧ, колӧ ԁорӧԁны сіԇі, меԁым поԁковыслӧн пыщлаԁор вожјыс јоԍыс ԋӧԏі ез вӧв петӧма ортсылаԋыс, ԁа сыыԍ кынԇі, меԁым тајӧ јоԍыс вӧлі кусыԋтчӧма пыщлаԋ ԁај увԁорлаԋыс. Тащӧм кераԍыԍ вӧвјассӧ бурҗык ԁорны увԁор пыщлаԋӧ ԋукыԉтӧм јыла поԁколӧн. Кыті ԁојмалӧны кокјасыс, пырҗык віԇӧны кӧртӧԁӧн. Воԇԇа коксӧ бӧрја кокјасӧн таԉалыԍ вӧвјасӧс ԁорӧԁӧм нуӧԁԍӧ сіԇі: бӧрја кок гыж јылыс җеԋԁӧԁԍӧ, а поԁколыслон гыжјыв местаыс кусыԋтчӧ увԁорлаԋ ԁај бӧрвылӧ, поԁколас ӧԏі отворот пыԃԃі вӧчӧны кыкӧс, бокјасас. Сіԇ-жӧ, коԁыр вӧлыс ԁојԁӧ воԇԇа поԁков щыпнас бӧр коксӧ, поԁколԍыс чінтыԍԍӧ паԍкыԁ җуҗыԁ отворотсӧ, коԁӧн і віԇԍӧ ԁојмӧміныс. Воԇԇа кокјассӧ кералыԍ вӧвјаслыԍ, ԁорӧны щыпјассӧ җеԋԁӧԁӧмӧн ԁа воԇлаԋ кусыԋтӧмӧн. Воԇԇа кок пјатајассӧ (коԁі таԉалӧ бӧрја кокјаснас) гыжсӧ весалігӧн колӧ щӧщыԁа вунԁыны стрелкајассӧ, сыпонԁа, мыј куԅ җуҗыԁ пјатајасыс јонҗыка кераԍԍӧны. Вӧлыслӧн-кӧ гыжјыс потӧма куԅала ногыс, сек сіјӧ помыс вунԁыԍԍӧ гӧгыԉҗын моԁаӧн, меԁым сіјӧ местаӧԁыс гыжјыс оз пукԍы поԁкол вылас. Мӧԁ потас помас сіԇ-жӧ вӧчԍӧ гіжтӧԁ сыпыԁна, мыј пыԁна ачыс трещінаыс, меԁым ез кыпав потасыс вывлаԋӧ; поԁколас, гыж вунԁӧм бокјасԍаԋыс, вӧчԍӧ отворотӧн. Потӧмыс-кӧ пыԁын, зев колана сылыԍ ԁорышјассӧ воча вурыштны вӧсԋіԃік, поԁкол тувјалан кӧрттувјӧн. Потӧмсӧ вурыштӧмыс мунӧ со кыԇі: потом бокјасас, вурыштан местаӧԁыс, вӧлышталӧмӧн вӧчӧны щупӧԁ ӧтарас і мӧԁарас, воча щупӧԁ веԍтсӧ кыз шылаӧн вомӧн роԅӧԁӧны роԅ. Сыбӧ- рын керыштӧны поԁкол тувјалан кӧрттув, шԉапасӧ ԋеуна вӧсԋӧԁыштӧны сіјӧс, ԍујӧны роԅјас,ԁај помјассӧ ԋукԉӧԁлӧны сещӧма, меԁым кыԇі поԅӧ топыԁжыка матӧԁны потӧм щеԉ ԁорышјассӧ. Потӧм щеԉԉыс-кӧ гыжјас куԅ ԁа буржыка колӧ сіјӧс топӧԁны, сек тащӧм потӧм вылас бурҗык пуктыны тащӧм скрепкасӧ кыкӧс. Топӧԁны-кӧ тащӧм ногнас &пӧтӧм гыж щеԉјассӧ ԁа оз-кӧ ԉегԅы кок гыж вежӧсыс коԁыԍ быԁмӧ гыжјыс, сек тащӧм потӧмсӧ поԅӧ зев лоԍыԁа, кокԋіа бурԁӧԁны. Потӧм гыж вежӧссӧ зев колана быԁ вежонӧ мавтны кујімыԍӧн ланоԉінӧвӧј ԋебԅӧԁыԍ маԅӧн, коԁлӧн течасыс петкӧԁлӧма-ԋін выліын. Бура вӧв кок ԁӧԅӧріттӧг ԁа ԋеԉучкіа-кӧ сіјӧс ԁоран, оз ещаыԍ коксӧ вӧвлыԍ топӧԁлы. Ԁорӧмнас топӧԁӧм кокыс ԇік-жӧ сещӧм, кущӧм мортлы ԇескыԁ кӧмкот, сапӧг: сіјӧ пыр ԇескӧԁӧ топӧԁӧ коксӧ вӧвлыԍ ԁа щӧкыԁа вӧвјас сыпонԁа чотӧны. Ԇескыԁ ԁојԁыԍ сапӧгын ԁа топӧԁана ԁорӧԁӧм вӧв кокјн торјалӧмыс сіјӧ, мыј сапӧгӧс поԅӧ пӧртчыны, а ԁорӧм поԁковсӧ вӧвлыԍ пӧртчыныԁ оз поԅ. Но век-жӧ мі вермам выԉыԍ паԍкӧԁны вӧвлыԍ кокгыжсӧ, кык ногӧн: аслыс пӧлӧс ԁорӧԁӧмӧн ԁа аслыс пӧлӧс весалан ногјасӧн ԁортӧм вӧлӧн уҗалігӧн. Меԁвоԇын кык гыж паԍкӧԁӧмыс нуӧԁԍӧ ԍіԇ: лӧԍӧԁӧны гӧгрӧс поԁков, поперега крес- та ветка, коԁ ԁінӧ кԉепајтӧны кучік, поԁковлы колана ыҗԁа. Сыпонԁа, мыј векԋі гыжјыслӧн топалӧма бокјасԍаԋыс стрелкаыс, сек, сылы отсӧг могыԍ пакԉаыԍ кыӧны кујім жгут, коԁӧс і пуктӧны шӧрја ԁа бокса щупӧԁјасас стрелкаԍыс; жгут помјассӧ кок пыԁӧсас кујлыԍјассӧ паԍкӧԁӧны пыԁӧс паԍтаыс ԁа бура кыпӧԁӧны ԏерпенԏінӧн, кԉеітӧны, ԉамӧԁӧны пыԁӧсас. Сіјӧ вевԁорӧ пуктӧны кучік пыԁӧс ԁај поԁколнас ԁорӧны. Праԏјас улас стрелкаас, меԁ сіјӧ оз сіԍмы ԁа буржыка быԁмас, коԁі кокԋіа вермӧ лоны кок топӧԁігӧн, ӧԏіыԍ ԉібӧ кыкыԍ вежон кіԍтӧны ԋеуна ԃӧгӧԃ. Таԇінас стрелкајасыс паԍкӧԁӧны кок гыжсӧ вӧвлыԍ ԁа топалӧм гыжлы ԍетӧны быԁмыныс кущӧма сылы колӧ. Кыкыԍ ԁорӧмӧн поԅӧ леԇны быԁмыны гкжлы 1-11/3 см. паԍтаӧԇ, выԉ стрелкаыс быԁмӧ паԍкыԁ, тыр ԁај ԇоԋвіԇаа. Мӧԁ ногӧн бурмӧԁны гыжсӧ поԅӧ ԁорӧԁтӧм вӧлӧн ԋебыԁ му вылын уҗалігӧн. Тащӧм ԁырјіыс бура кок гыжсӧ ԋебԅӧԁӧны кӧтӧԁӧм рузумӧн компресс вӧчӧмӧн, сыбӧрын кок гыжсӧ ԋеуна весалӧны, ԁа пјатала ԁорсӧ, гыж бергӧԁчан пеԉӧсас вӧчӧны ԋівта щупӧԁ сіԇ, меԁым гыжјыс верміс паԍкавны ԋебыԁ муԍін вылын уҗалігас. Кок гыж вежӧссӧ 2-3 вежоннас мавтӧны выліын віԍталӧм ԋебԅӧԁан маԅӧн. Кык тӧлыԍ бӧрын кок гыжјыс пјатала ԁортіыс павкалӧ 1 1/2 — 2 сан. паԍта, коԁі бурещ тырмана сывылӧ, меԁым верміс уҗавны вӧлыс. Тащӧм ногӧн бур ԁорԍыԍлы колӧ велӧԁчыны курс вылын, меԁым бура ԁорны вӧвјаслыԍ кокјассӧ. Тащӧм курсјасыс воԍԍывлӧны колхоԅԋікјаслы Ԉеԋінграԁса веԏерԋарнӧј Інԍԏітутын.
ВӦЛӦС ВІԀЛАЛАН НОГ
Вӧв ԁорӧ пыр колӧ матӧԁчыны сіԇ, меԁ вӧлыс аԁԇіс. Матӧԁчыны колӧ повтӧг, но пыр-жӧ колӧ віԇӧԁны сы бӧрԍа. Вӧв ԁінӧ воӧм бӧрын, пырыԍ пыр-жӧ колӧ сіјӧс малыштавны гӧгӧрбок, лапкӧԁны ԁа поԅӧ-кӧ нӧшта гіԉӧԁыштны щӧка увсӧ, коԁӧс вӧвјас зев раԃејтӧны, сы бӧрын раммӧны. Вӧлыс-кӧ ԉок ԁа сіјӧс-кӧ ті онӧј тӧԁӧ, колӧ віԇӧԁны сіјӧ пеԉјас бӧрԍа, коԁі шыԋгӧԁӧмнас петкӧԁлӧ сіјӧс, мыј вӧлыс лӧԍӧԁчӧ куртчыны ԉібӧ чужјыны. Мукӧԁ ԁырјіыс тащӧм тӧԁчан пасыс мунӧ сіԇі, мыј вӧлыс бергӧԁчӧ бӧрла ԁорнас віԁлалыԍ мортлаԋ ԉібӧ ергӧ пінјаснас. Торја-ԋін јона колӧ віԁчыԍны тащӧм вӧвјас ԁінас матӧԁчыны коԋушԋаын вӧв сулаланінӧ, сыпонԁа, мыј емӧԍ најӧ пӧвсын сещӧм вӧвјас, коԁјас топӧԁӧны ԍтен ԁорас тӧԁтӧм мортсӧ ԁа секі, кор некытчӧ воштыԍны мортыслы, завоԃітчӧны сіјӧс чужјавны ԁа куртчавны. Сывылӧ, меԁым ез ло тащӧм торјыс віԁлалігӧн, колӧ віԁлалӧмсӧ нуӧԁны ԋӧжјӧԋікӧн јурԍаԋыс завоԃітны ԁа віԁлавны пеԉјассӧ, пеԉјасԍаԋыс ԍінјассӧ, ԍінјасԍаԋыс нырроԅјассӧ, парјассӧ, гоԉасӧ, ԍпіна вывсӧ, лопаткајассӧ, пеԉпом суставјассӧ ԁа с. в. Бокԍаԋыс вӧлӧс віԁлалӧм бӧрын, віԁлалӧны сіјӧс воԇԍаԋыс, сыбӧрын віԁлалӧны і бӧрԍаԋыс. Таԇі віԁлалӧмӧн міјан оз коԉ нӧԏі віԁлавтӧм места, кыті еԍкӧ вӧлі ԁоја ԉібӧ віԍанаін вӧвлӧн. Колана-кӧ віԇӧԁлыны вӧвлыԍ мунӧмсӧ сіјӧс колӧ нуӧԁны куԅ повоԁӧн, меԁ мунас ас вӧԉаԍыс; җеԋыԁ повоԁӧн вермас кажітчыны мыј сіјӧ чотӧ. Нуӧԁігӧн оз ков бергавны нуӧԁыԍлы ԁа віԇӧԁны вӧв ԍінјас вылас, сыпонԁа сувтӧ вӧлыс ԁа бӧрыԋтчӧ бӧрвыв. Вӧвлыԍ вомпыщсӧ віԁлалӧм вылӧ ԁа арлыԁсӧ тӧԁмалӧм могыԍ піԋјассӧ віԁлалӧм вылӧ ковмӧ воԍтыны вӧвлыԍ вомсӧ. Унҗыкыԍсӧ тајӧ вӧчԍӧ јона кужтӧма — воԍтӧны вомсӧ щӧкасӧ кіӧн вежԋӧԁлӧмӧн. Ԃерт, таԇіԁ вежԋӧԁлӧмӧн шоч вӧв воԍтас вомсӧ, кор тајӧс вӧчныԁ зев кокԋі, уліын віԍталӧм ногјас ԍерԏі. Віԁлалыԍыс-кӧ сулалӧ вӧв шујгала бокас, секі сіјӧ ԍујӧ веԍкыԁ кіԍыс кык чуԋсӧ воԇ ԁа шӧр чуԋјассӧ піԋтӧм местаӧԁыс вӧвлы вомас ԁа боԍтӧ сылыԍ кывсӧ ԁај кыскӧ ортсыас, мыј понԁа і вӧлыс воԍтӧ вомсӧ. Вом воԍтӧмыԁ абу-на тырмана, секі кыв кутан шӧр чуԋнас кокԋіԃіка лептыштӧны кывсӧ вом каԉічас вӧвлы ԁај вӧԉіԍԏі паԍкыԁа паԍкӧԁӧ вӧлыс вомсӧ. Вевԁорја піԋјас бурҗыка віԁлалӧм вылӧ, колӧ-кӧ бергӧԁӧны вӧвлыԍ парсӧ, а увԁорја піԋсӧ віԁлалӧм вылӧ бергӧԁӧны улԁорја парсӧ. Кывсӧ кыскігӧн оз ков јона ԁа чорыԁа кыскыны ылӧԇ, зев кокԋіа верман орӧԁны кыв вужсӧ ԁа чегны кыв увԍыс лысӧ (33-ӧԁ ԍерпас). Секі, кор зев колана віԁлавны вӧвлыԍ бӧрла ԁорсӧ& кабрӧԁлыны, ԉібӧ кӧртавны ԁа мукӧԁ, но вӧлыс оз ԍет сіјӧс вӧчныс, чужјалӧ, сек віԁлалыԍыслӧн отсаԍыԍыс лептӧ вӧлыслыԍ воԇԇа коксӧ, ԋугыԉтӧ, піԇӧсӧԁыс ԁај оз леԇ сетчӧԇ, кытчӧԇ оз помаԍ віԁлалӧмыс. Таԇінас віԁлалӧмыс ԋӧԏі абу полана, сыпонԁа мыј вӧлыс оз вермы чужјыны воԇԇа коксӧ лептӧмӧн.
ВӦЛӦС КРЕПІТӦМ ԀА ЧӦЛӦԀӦМ
Вӧвлыԍ јурсӧ крепыԁа кутӧм вылӧ, лӧԍӧԁӧны ԁомјас (узԁа) сіјӧ тырмана сывылӧ, меԁым вӧлыс гӧгӧрвоіс, мыј сылӧн став вӧрԅӧԁчӧмыс колӧ лоны морт щӧктӧм ԍерԏі. Меԁым вӧлыс омӧԉҗыка бергаліс кутӧны повоԁсӧ ԇік щӧка увтіыс. Вӧвсӧ-кӧ лоӧ ԁомавны кытчӧ-кӧ, сек оз ков пӧԉзујтчыны ԁомӧн ԁа петԉа вӧчӧмјасӧн, піԋтӧмінӧ вомас пуктӧмјасӧн-ԁа, а сіԇ-жӧ і нырјылӧ петԉаӧн
26-ӧԁ ԍерп. Вӧв вом віԁлалӧм.
шыртыштӧмјасӧн, сыпонԁа мыј кыкнан ногыс вермас лоны ԉібӧ ныргӧчыс ԁојмас, ԉібӧ повоԁыс кывсӧ вунԁас, вермас-на чегны ныр лыыс. Коԁыр ковмас вӧвлы вӧчны кӧрталӧмјас, мыԍкавны ранајас, ԉібӧ мукӧԁ тор, коԁјас вермӧны ԁојԁны вӧлӧс, секі лоӧ прімітны уна пӧлӧс маԋітана торјас. Тајӧ маԋітана торјас пӧвсас лоӧны: закрутка пуктӧм, губнӧј кԉӧщіјас, цыганскӧј ԁом ԁа ԋеԁыр кежлӧ тупкывны ԍінсӧ. Кыԇі кԉешщіӧс, сіԇ-жӧ-і закруткаӧс 20 мінутыԍ ԁырҗык віԇны ԋӧԏі оз поԅ, сыпонԁа мыј вермас сувтны вірыс. Парсӧ мезԁӧм бӧрын, закруткаыԍ кӧԏ кԉешщіыԍ, кокԋіԃіка ԋіралӧны, меԁым бӧр завоԃітіс уҗавны вірыс. Ношта-ԋін јона маԋітӧ ԁа раммӧԁӧ цыганскӧјӧн шуԍан ԁом. Сіјӧ лоӧ: чаԉ кыза гӧгӧр ԁа метра куԅа гез ԁа паԉіч, куԅтанас 22-26 см. Сіјӧс пуктӧны со кыԇі: гезсӧ ԍујӧны шӧрӧԁыс гӧгӧр вӧвлы вомас, а помјассӧ нуӧны јур вылас пеԉ сајтіыс ԁа кӧртыштӧны сіԇ, меԁым пекԉаыс вӧлі шӧркоԃа зелалӧма. Сыбӧрын паԉічсӧ ԍујӧны щӧка бокԍаԋыс гез увтас ԁа бергӧԁӧны сіјӧс сіԇ, меԁым гез пекԉаыс понԁіс зелавны. Гезсӧ паԉічнас гартӧмыс җеԋԁӧԁӧ пекласӧ ԁа сіјӧ зелӧԁӧ вомкаԉічјассӧ. Сыпонԁа јона ԁојмӧ вӧлыслӧн вомкаԉічјасыс, щӧктӧ вӧвсӧ раммыны, оз понԁы секі четчавны вӧлыс. Коԁјас закрутканас оз раммыны, секі цыганскӧј ԁом отсӧгӧн зев кокԋі раммӧԁны тащӧм вӧј ԁа скӧр вӧвјассӧ. Цыганскӧј ԁомӧн колӧ пӧԉзујтчыны јона віԁчыԍӧмӧн, сыпонԁа, мыј вӧсԋіԁҗык-кӧ гезјыс ԁа јонҗыка лоӧ зелӧԁӧма гезсӧ, верман коԍавны вӧалыԍ вомкаԉічсӧ. Ӧткымын вӧвјас зев регыԁӧн раммӧны, тупкыны-кӧ најӧлыԍ ԍіннысӧ мыјӧн-кӧ, кущӧм-кӧ ԁӧраӧн. Тырԍӧԁігӧн-кӧ кӧбылаыс јона чужјаԍӧ, сек ужӧс чужјалӧмыԍ віԇӧм могыԍ сылы пуктӧны бӧрја кок пјатајасас ремеԋјас, кыԍаԋ нуӧԁӧны кык воԇ кок костӧԁыс ԁа гӧгӧртӧԁӧны кок гӧгӧрыс, кыԍаԋ нуӧԁӧны помјассӧ ԍылі вывлаԋыс. Кокԋіԃіка гезјӧн кутыштӧмӧн кӧбылалыԍ коксӧ ужыс мынӧ чужјалӧмыԍ. Кор кӧбылаыс ԁа ужыс јона ыҗыԁӧԍ, сек вӧчӧны тырԍӧԁчӧм вылӧ торја станок (віԇӧԁ 28-ӧԁ серпас вылыԍ). Сывылӧ, меԁым ԍетчіс вӧлыс ԁорӧԁны аԍсӧ, јонҗыкасӧ, коԁјас первој-на ԁорԍӧны, велӧԁӧм могыԍ быԁ лунӧ вӧвлыԍ лептылӧны кокјассӧ ԁа лапӧԁӧны мыјӧн-кӧ кокпыԁӧсас; јонҗыкасӧ тајӧс колӧ вӧчны туԍа ԍојан ԍеттӧԇ. Унҗык вӧлыс зев кокԋіа велалӧны таԇінас ԁорԍыныс, но паныԁаԍлӧны најӧ пӧвсын і сещӧмјас, коԁјасӧс воԇвылыс вӧлі ԁорӧма-ԋін ԁа сіјӧс најӧ век-на тӧԁӧны ԉібӧ сещӧмӧԍ і ԉокӧԍ чужӧмԍаԋыс, коԁјасӧс ԁорнысӧ поԅӧ сӧмын станокјасын ԁа ӧшӧԁӧмӧн. Ԋекущӧм ногӧн ԁӧзмыԍ вӧвјасӧс ԁорӧм вылӧ оз ков ԁомавны, ԍурја ԁінӧ-ԋі, коԉчаӧ, &гоԉіӧԁыс гезјӧн јона зелӧԁӧмӧн, сыпӧнԁа, мыј унаыԍ овлӧ вӧлыс &пеԍԍыгӧн чегӧ асԍыс гоԉіԍыс ԍурсалысӧ ԁа вӧвјас кулалӧны. Мукӧԁ ԁырјіыс овлӧ быԏ лоӧ коԇӧԁны вӧлӧс. Зев уна емӧԍ вӧлӧс пӧрӧԁан ногјас,
27 ԍерп. Случка ԁырјі вӧлӧс чужјаԍӧмыԍ кӧрталӧм
но мі вајӧԁам сӧмын роч пӧрӧԁан ног, меԁԍа прӧстӧј, оз ков јона ԁаԍтыԍӧм мукӧԁ торјасӧн ԁа сіԇ-жӧ абу јона полана мортлы ԋі вӧвлы. Тајӧ ногнас пӧрӧԁӧм вылӧ колӧ гез лібӧ ремеԋ 8-9 метра куԅта гӧгӧр. Ӧԏі помас сетчӧ вӧчԍӧ пекԉа, коԁі пуктыԍԍӧ вӧвлы &гоԉі вылас пеԉпомӧԇыс, вӧлаа сіјӧс шымыртӧмӧн. Увԁорја петԉа помас пуктыԍԍӧ коԉча гезԍыс лібӧ кӧрт коԉча. Петԉаԍаԋыс арканыс нуԍӧ вӧвлы кынӧм улас ԁа пуктыԍԍӧ гыжја ԉек вежӧсас бӧрја кокас, кӧрталӧм коԉча паныԁаас, а гыжја ԉекԍаԋыс арканыс мунӧ бӧр ԁа
28 ԍерп. Случка ԁырјі гырыԍҗык вӧлӧс пощӧм
нуӧԁԍӧ коԉчаас, а коԉчаԍаԋыс ԍпіна вылас. Вӧлыслы јурас пуктӧны ԁом ԁа кыкнан повоԁсӧ нуӧԁӧны сіјӧ бокӧԁыс, коԁарас арканыслӧн коԉчаыс, ԍпіна вылас (30-ӧԁ ԍерпас). Сіјӧ мортыс, коԁі кӧсјӧ пӧрӧԁны вӧвсӧ, сувтӧ коԉчаԍыс мӧԁарлаас, боԍтӧ ӧԏі кіас аркансӧ, а мӧԁас повоԁсӧ, аркансӧ зелӧԁӧ вевԁорлаԋыс, а сыкӧԁ щӧщ коксӧ, кытчӧ сіјӧс пуктӧма, повоԁсӧ зелӧԁӧ коԉчала ԁорас јурсӧ ку- сыԋтны лӧԍӧԁчӧм раԃі. Вӧв оз вермы сулавны ԁа регыԁҗыка ԉамгӧԁԍӧ му вылас уԍӧм ԁорыԍ (29-30-ӧԁ ԍерпас). Сіјӧ каԁнас отса-
29-30 ԍерп. Кыԇ колӧ вӧв уԍкӧԁны
ԍыԍјас мыј вермӧны рышаԍӧны кутыштӧны вӧвлыԍ јурсӧ му ԁінас, а сіԇ-жӧ ԉічкӧны сылыԍ і бӧрла ԁорсӧ. Колӧ-кӧ, вӧвсӧ ԁомавлӧны, кӧртавлӧны. Вӧлыс пырҗык воԁӧ сіјӧ бок вылас кок вылас, коԁ вылӧ лӧԍӧԁӧма пӧрӧԁӧмсӧ, сыпонԁа вӧлӧс поԅӧ коԇны кӧԏ коԁар бокԍаԋыс. Мыј колӧ вӧлӧс вӧчӧм бӧрын, мезԁалӧны гартлӧмԍыс ԁа куԅ повоԁ јылыԍ леԇӧны вӧԉаа четчыны. Пырыԍтӧм пыр-жӧ сіјӧ боксӧ, коԁ вылын кујлӧ вӧлыс, ԋіралӧны іԇасӧн, меԁым бӧр понԁас ужавны вірыс сылӧн. Кӧԏ-і тащӧм ногнас пӧрӧԁӧмыс абу полана, но век-жӧ овлӧны шочіԋік омӧԉ торјас, мыј понԁа јона ковтӧг вӧлӧс пӧрӧԁны оз щӧктыны.
СОВХОЗЈАСЫН ԀА КОЛХОЗЈАСЫН ВУҖАНА ВІԌӦМЈАСКӦԀ ВЕРМАԌАН МЕРАЈАС
Быԁ вӧв, коԁі ԍурӧ совхозӧ ԉібӧ колхозӧ, јонҗыкасӧ, боԍтӧма-кӧ сіјӧ бокыԍ тӧԁтӧм вӧв, колӧ воԇвылыԍ јӧртны ізоԉаторӧ, а ԋекор оз ков ӧтувтны мукӧԁ вӧвјаскӧԁ ԁа щӧкыԁҗыка віԇӧԁлывлыны сіјӧс. Сыкӧԁ щӧщ поԅӧ вӧчлывлыны сылы маԉԃејнӧн& віԁлалӧм, озӧ-ӧ віԍ сіјӧ вӧлыс тыԁавтӧм сап віԍӧмӧн. Ізоԉаціјаӧ ԍујӧны віԇан вӧвјасӧс-і, віԍмас-кӧ сіјӧ вуҗана віԍанӧн. Ԃерт, бурҗык лоӧ, век-кӧ местаыс, ԇоԋвіԇа вовјассӧ торјӧԁны коԋушԋаԍыс, сыпонԁа, мыј наԃејтчыны поԅӧ вӧв оланіныс зараԅітчӧма ԋін. Кӧні сулалӧ віԍыԍ вӧлыс, віԍӧмсӧ віјӧм могыԍ сулаланінсӧ &ԃеԅінфікціјаалӧны. Ԃеԅінфекціјаыс, вӧвлыԍ оланінсӧ весалыԍыс, ԁонтӧмҗык торјассӧ бырӧԁыԍыс ԁа віԍӧмјассӧ віјыԍнас, колӧ вӧԃітчынысӧ тӧԁыԍ ԍпеціаԉістјаслы,--коԁјас тӧԁӧны сіјӧ уҗсӧ. Вуҗана віԍӧмјас помыԍ-кӧ вӧв кулӧ, то сіјӧс колӧ кыскыны торја інԁӧм сывылӧ местаӧ ԁа гуавны. Тащӧм клаԃбіщӧсӧ колӧ вӧч- ны мыԉкја, косӧԁ, вылын местаӧ. Сіјӧс колӧ пощны ԁа гӧгӧрыс перјыны гу. Кущӧм трупјассӧ кыскалӧм вылӧ зев колана меԁ вӧлі торја ԏеԉега, сӧмын сывылӧ. Ԏеԉега вылӧ кулӧм трупсӧ сӧвттӧԇ колӧ пуктыны ԋіщ ԉібӧ рас увјас, ԁа лептавны му меԁым вірыс, коԁі візувтӧ ԏеԉега вылас оз вірӧԍты ԏеԉегасӧ ԁа оз летчы мунан туј вылӧԇыс. Клаԃбіщӧ вылӧ вотӧԇ вӧвсӧ леԇалӧны, а ԏеԉегасӧ клаԃбішщӧ вылас пыртӧны јӧз вынӧн. Кулӧм трупсӧ гуалӧны ԋе ещаҗык 3 аршын пыԁнаӧ ԁа пырыԍтӧм-пыр тыртӧны муӧн. Јӧзыс коԁјас гуалӧны трупсӧ, гуалӧм бӧрас ставыс мыԍԍӧны кіјаснысӧ мај-тӧгӧн, ԁа нӧшта-на мыԍԍӧны карболовӧј кіслота сорасӧн, ԉібӧ суԉемаӧн, ԉібӧ мукӧԁ ԃеԅінфекціја вӧчан среԁствојасӧн.
31-ӧԁ ԍерп. Вӧв &тырԍӧԁчанін (ізоԉатор) А-стојло (сулаланін). Б — халатјаслы &ԃіԅенфекціја вӧчны сорасјас віԇанін. Тајӧ мерајассыс кынԇі нӧшта уна емӧԍ мерајас вуҗан віԍӧмкӧԁ тышкаԍӧмын. Тащӧм мерајаснас тӧԁмаԍӧм вылӧ, поԅӧ тӧԁмаԍны вуҗан віԍӧмјас јылыԍ гіжӧм руковоԁствомԍ.&