Пос: различия между версиями

Материал из Wiki FU-Lab
Перейти к навигации Перейти к поиску
Нет описания правки
Нет описания правки
Строка 1: Строка 1:
ВЕЛӦԀЫԌЈАСЛЫ.
 
Тајӧ гіжӧԁсӧ лӧԍӧԁӧма воԇԇа школаӧ. Ԋоԉӧԁ воӧ поԅӧ-ԋін віԍтавны велӧԁчыԍјаслы унатор ывлавыв олӧмыԍ. Мукӧԁ школајасын поԅӧ-ԋін ԍетны тајӧ гіжӧԁсӧ којмӧԁ воԍа велӧԁчыԍјаслы. Гіжӧԁын лоӧ еща, вывті еща ԍерпас. Мукӧԁ школајасын емӧԍ уна-коԃ гырыԍ ԍерпасјас. Став лӧԍалыԍ ԍерпасјассӧ колӧ петкӧԁлыны велӧԁчыԍјаслы. Сеԍԍа уна петкӧԁӧмјас (опытјас) поԅӧ вӧчны велӧԁыԍлы велӧԁчыԍјас ԍін-воԇын, мукӧԁсӧ поԅӧ щӧктыны вӧчны гортас велӧԁчыԍлы (сов кубікјас — крісталлјас).
В. А. ТЕТУРЕВ
Сещӧм петкӧԁӧмсӧ велӧԁыԍлы щощ колӧ гортас вӧчны бурҗыка, сеԍԍа налы бӧрынҗык петкӧԁлыны. Зев уна поԅӧ чеԉаԃкӧԁ ывлавылын уҗавны. Унатор ԋіга-пыщса гіжӧԁ-ԍерԏі ԍӧкыԁ тӧԁмавны комі школаын. Сещӧм торсӧ ԍујӧма велӧԁчыԍӧс тӧԁмӧԁны омӧԉіка мукӧԁ інса олӧмӧн.
ЈЕСԎЕСТВОЗНАԊІЈЕ
Гашкӧ сещӧм тӧԁмӧԁӧмыс оз кут артмыны, вывті ԍӧкыԁ лоӧ, петкӧԁлыны ԋінӧмӧн; секі сещӧм інјассӧ поԅӧ бӧрӧҗык коԉны, меԁ велӧԁчыԍјас уԃітасны-ԋін тӧԁмаԍны ас гӧгӧрса олӧмыскӧԁ, ывлавывкӧԁ. Гіжӧԁ помын роча-коміӧн гіжӧма гӧгӧрвотӧм выԉ кывјас, меԁ еԍкӧ ԋекоԁ ез сорлаԍ.
ПЕРВОЈЈА ЧАԌԎ
Леԋінкар 1925-во.
НАЧАԈНӦЈ ШКОЛАСА КОЈМӦԀ КЛАССЛЫ ВЕЛӦԀЧАН КԊІГА
ПЫРТӦС.
Вынԍӧԁӧма РСФСР-са Наркомпрос
Му, јенеж, увтасјас, вывтасјас, вӧрјас, вајас, быԁмӧгјас, пемӧсјас, јӧз, јӧз кіӧн вӧчӧм торјас — ставыс чукӧрын лоӧ ывлавыв. Став міјан гӧгӧрса торјас ӧтвылыԍ лӧԍӧԁӧны ывлавыв. Му, керӧс, пу, турун, пемӧс, керка, пызан — ставныс лоӧны ывлавыв торјас. Керка, пызан, рос, чер вӧчіс морт — сіјӧ ставыс морт кіӧн вӧчӧм торјас. Мукӧԁ пӧлӧс торјасыс артмісны морт отсӧгтӧг, поԅӧ шуны, аԍныс. Му, пу, ва, пемӧс — ставыс сіјӧ мортӧн вӧчтӧм тор.
Коміӧԁӧмсӧ вынԍӧԁіс КОМІ ОБЛОНО
Мортӧн вӧчтӧм торјас овлӧны ловтӧмӧԍ: із, керӧс, ва, ју, сынӧԁ; овлӧны і ловјаӧԍ: пемӧсјас, быԁмӧгјас. Ловја торјас вермасны кувны. Кулӧм торјас коркӧ вӧліны ловјаӧԍ. Ва, керӧс, із, му, сынӧԁ ԋекор ез вӧвны ловјаӧԍ, сы-понԁа најӧјасӧс ог шуӧј кулӧм торјасӧн — шуам ловтӧм торјасӧн.
КОЈМӦԀ ІЗԀАԊІЈЕ (Комі вылын мӧԁӧԁ ізԁаԋіје)
Быԁԍама ловја тор кулӧ; быԁԍама кулӧм тор пӧрӧ бусӧ, разалӧ — лоӧ ловтӧм.. Ловтӧмыԍ сеԍԍа артмӧны став ловјаторјасыс, сӧмын зев јона вежԍӧм-бӧрын.
КОМІ ГОСУԀАРСТВЕННӦЈ ІЗԀАԎЕԈСТВО
Міјан-гӧгӧр быԁԍама тор вежԍӧ; вежԍӧны ловјајас, кулӧмјас, ловтӧмјас. Став вежԍӧмјассӧ ас-гӧгӧрыԍ понԁам шуны ывлавыв петкӧԁчӧмјасӧн.
СЫКТЫВКАР — 1935
Петкӧԁчӧмјас овлӧны уна пӧлӧс.
 
Шыбітам із; із вермас уԍігӧн жугавны, сӧмын кӧлујыс оз вежԍы — бӧр важыс коԉӧ. Ԍој ԍар шыбітӧм-бӧрын уԍӧ ԁај жугалӧ: ԍар міјан вежԍіс, жугавліс, торјавлі уна пеԉӧ, кӧлујыс ез вежԍы — ԍојыс бӧр лоі ԍој. Ԍаркӧԁ лоі петкӧԁчӧм. Сіјӧ петкӧԁчігӧн кӧлујыс ԍарлӧп ез вежԍы. Сещӧм петкӧԁчӧмјассӧ понԁам шуны піԅіка (физика) петкӧԁчӧм-
ПЫРТӦԁ.
јасӧн. Піԅіка петкӧԁчігӧн колујыс ԁај асԍамлуныс торлӧн оз вежԍы.
Мі кутам ізучајтны пріроԁа. Пріроԁа јылыс наука шуԍӧ јеԍԏествознаԋіјеӧн. Мі кутам велӧԁны му јылыԍ, ва јылыԍ ԁа сынӧԁ іылыԍ; мі кутам велӧԁны быԁмӧгјас јылыԍ, жівотнӧјјас јылыԍ ԁа морт јылыԍ.
Ӧзтам сартас — сартас сотчас. Сартасыԍ міјан артмасны шом, пӧјім, щын. Став кӧлујыс сартаслӧн вежԍіс. Сещӧм петкӧԁчӧмјассӧ понԁам шуны кіміја (химия) петкӧԁчӧмјасӧн. Кіміја петкӧԁчігјасын торлӧн вежԍӧ кӧлујыс, асԍамлуныс.
Пріроԁатӧ ізучајтны колӧ ԋе сӧмын сы могыԍ, меԁым тӧԁны, мыј вӧчԍӧ пріроԁаын. Тајӧ тор колӧ тӧԁны нӧшта сы могыԍ, меԁым гӧгӧрвоны, кыԇі морт аслас уҗӧн вермалӧ пріроԁаӧс ԁа ас колӧм серԏі іспоԉзујтӧ сіјӧс. Ӧԁ быԁԍама ужалан кӧлујыс: ԍојан-јуан, паԍкӧм, оланін — ставторјыс, мыјӧн мі вӧԃітчам, вӧчӧма ԁа лӧԍӧԁӧма сіјӧ торјасыԍ, мыј шеԁӧԁӧма пріроԁаыԍ.
Кӧԇам кущӧмкӧ којԁыс; кӧјԁысыс чужас, быԁмас, мытчыԍас веж ныр, быԁмас, ԇорԇалас ԁај бара артмас кӧјԁыс. Пуктам курӧг-улӧ коԉк; курӧг пӧжас, коԉкјыԍ петас курӧг пі, понԁас лолавны, ԍојны, быԁмыны; быԁмас, ачыс коԉкјалас, ԁај аслас лоӧны курӧг піјан.
Јеԍԏествознаԋіјеыԁ міјанлы вывті јона колӧ. Сіјӧ велӧԁӧ міјанӧс веԍкыԁа гӧгӧрвоны пріроԁа јылыԍ. Сіјӧ отсалӧ міјанлы стрӧітны соціаԉізм. Начаԉнӧј школаын-ԋін міјанлы колӧ овлаԃејтны јесԏествознаԋіје куԅа меԁвоԇԇа тӧԁӧмлунјасӧн.
Чужӧм, ԍојӧм, лолалӧм, быԁмӧм, чужтыԍӧм, быԁтыԍӧм, кулӧм — аслыс пӧлӧс петкӧԁчӧмјас. Сещӧм петкӧԁчӧмјас лоӧны ловја петкӧԁчӧмјас.
I. МУСІН ԀА ПОԈЕЗНӦЈ ІСКОПАЈЕМӦЈЈАС.
Сіԇкӧ ывлавылын овлӧны кујім пӧлӧс петкӧԁчӧмјас: піԅіка, кіміја ԁај ловја.
 
Ловтӧм ԁај кулӧм торјаслӧн овлӧны сӧмын піԅіка ԁа кіміја петкӧԁчӧмјас. Ловја торјаслӧн овлӧны кујімнан пӧлӧс петкӧԁчӧмјас. Морт лолалӧ — сіјӧ ловја петкӧԁчӧм, морт ветлӧԁлӧ — сіјӧ піԅіка петкӧԁчӧм; ветлӧԁлігӧн, сулалігӧн, уԅігӧн морт оз вежԍы; морт вермас сотчыны, сіԍмыны — секі вежԍӧ морт ԇікӧԇ, сіјӧ вежԍӧм-бӧрын оз-ԋін ло морт — морткӧԁ лоі кіміја петкӧԁчӧм.
Муԍін (почва).
Пемӧсјас, быԁмӧгјас лолалӧны, ԍојӧны, чужӧны, кулӧны. Быԁтор керігӧн налӧн пыщкӧсныс, кӧлујыс вежԍӧ. Најӧ оліганыс оз вежлавны сӧмын аԍԍыс олан інсӧ, налӧн вежԍӧ јај-пыщкӧсныс.
 
Велӧԁчӧм јӧз каԅалісны: ловја петкӧԁчӧмјас — сіјӧ-жӧ кіміја ԁа піԅіка петкӧԁчӧмјас. Сӧмын сіјӧ ловја петкӧԁчӧмас піԅіка ԁа кіміја петкӧԁчӧмјас зев уна ногӧн кӧртаԍлӧмаӧԍ, гартчалӧмаӧԍ. Сы-понԁа піԅіка ԁа кіміја петкӧԁчӧмјас колӧ јона тӧԁны. Сӧмын сіԇікӧн поԅӧ гӧгӧрвоны ловја петкӧԁчӧмјас. Сы-понԁа мувыв олӧм велӧԁыԍлы колӧ бура војԁӧр велӧԁны піԅіка ԁај кіміја. Піԅіка велӧԁӧ піԅіка петкӧԁчӧмјас, кіміја велӧԁӧ кіміја петкӧԁчӧмјас. Олан петкӧԁчӧмјас, ловја петкӧԁчӧмјас велӧԁӧ „біологіја“. Кӧні, кыԇі велӧԁны піԅіка, кіміја, біологіја? Меԁ-кокԋі, ԃерт, накӧԁ тӧԁмаԍны школаын. Сӧмын быԁԍама школа оз вермы отсавны тӧԁны став піԅікасӧ, кіміјасӧ, біологіјасӧ.
Гӧрӧм му вылын мі аԇԇам ԍӧԁ ԉібӧ руԁов му веркӧс. Тајӧ му вылас-кӧ мі коԁјам жуҗыԁ гу, секі гу ԍԏенԍыс каԅалам ԍӧԁ ԉібӧ руԁов му слој. Тајӧ вылысса руԁов му слӧјсӧ шуӧны муԍінмӧн (почваӧн).
Чеԉаԃ школајасын сӧмын вермасны зев ічӧԏіка тӧԁмавны, сені оз уԃітны велавны велӧԁчыԍјас — кыԇ еԍкӧ колӧ тӧԁмавны воԇӧ. Сыкӧԁ поԅӧ тӧԁмаԍны сӧмын гырыԍ школајасын — Уԋіверԍіԏетјасын. Сіјӧ школајасас емӧԍ аслыс пӧлӧс јӧртӧԁјас-керкајас. Сіјӧ јӧртӧԁјасас чукӧртӧмаӧԍ быԁԍама пӧлӧс уҗалан кӧлујјассӧ. Сіјӧ јӧртӧԁјасыс шуԍӧны лабораторіјајасӧн. Быԁмӧгјас, пемӧсјас велӧԁны емӧԍ вӧрјасын ԇоріԇјас; јујас, тыјас-берԁын аслыс пӧлӧс керкајас (лабораторіјајас, стантсіјајас).
Ју берԁса җуҗыԁ кырјыԍ ԉібӧ җуҗыԁ бужӧԁыԍ поԅӧ аԇԇыны ԋе сӧмын куш муԍін слӧјсӧ, но щӧщ-і сы улын кујлыԍ му слӧјјассӧ (1-ја ԍерп.).
Поԅӧ зев унатор ывлавылыԍ тӧԁмавны лабораторіјајасын, ещаԋік кӧлујӧн — сы-понԁа ковмас тӧԁмаԍны војԁӧр ԋігакӧԁ. Ԋіга отсалас гӧгӧрвоны меԁ-гырыԍ ывлавыв петкӧԁчӧмјассӧ. Ԋіга інԁас кор, кыті ывлавылыԍ поԅӧ тӧԁмавны. Сіԇікӧн поԅӧ зев уна тӧԁмавны лабораторіјајасын. Ставсӧ ԃерт он понԁы тӧԁны. Тајӧ ԋігаыс гіжӧма сещӧм јӧзлы. Унаӧн оз вермыны веԍкавны ԋекущӧм лабораторіјаӧ — налы отсӧг-пыԃԃі лоӧ тајӧ ԋіга.
Бужӧԁыԍ-кӧ бура віԁлавны муԍін слӧјсӧ, сеԍ поԅӧ аԇԇыны ловја ԁа кулом турунвужјас,
Тані абу став піԅіка, кіміја, біологіја. Тані емӧԍ сӧмын меԁ-колан торјас. Тајӧ ԋігаыс ԍетас сӧмын ічӧԏік јукӧн ывлавыв велӧԁыԍлы.
 
1-ја ԍерп. Бужӧԁ.
 
мӧјмуԍа быԁмӧгјаслыԍ сіԍман коԉасјас, ловја ԁа кулӧм гагјасӧс, ԋіԇувјасӧс ԁа мукӧԁ сещӧм посԋі ловјаловјасӧс.
Увԁорас муԍін вочасӧн пыр јеҗԁӧ, вежӧ ԍӧԁ рӧмсӧ ԁа сеԍԍа пӧро сы улын кујлыԍ му слӧјӧ. Муԍін улас кујлыԍ тајӧ му слӧјыс шусӧ маԏерінскӧј пороԁаӧн.
Маԏерінскӧј пороԁа вермӧ лоны уна ԍікас пороԁаыԍ: ԍојыԍ, лыаыԍ, іԅвеԍԏԋакыԍ ԁа с. в. Маԏерінскӧј пороԁа вылыс слӧјыԍ і артмӧ муԍін (почва).
Маԏерінскӧј пороԁаыс нӧшта улынҗык кујлӧны мукӧԁ ԍікас му слӧјјас.
Быԁмӧгјас олӧмын, сіԇкӧ-і віԇму овмӧсын, муԍінлӧн тӧԁчанлуныс вывті ыҗыԁ. Міјанӧн вӧԃітан быԁмӧгјаслӧн урожајыс јона завіԍітӧ муԍін ԍерԏі.
 
Кущом торјасыԍ артмӧ муԍін.
 
Меԁым тӧԁмавны, мыј ем муԍінын, вӧчам тащӧм опытјас.
1 опыт. Боԍтам ва тыра стӧкан ԁа леԇам сетчӧ ԋеыҗыԁ муԍін комӧк. Муԍіныԍ петсны ԁа ватіыс кајӧны сынӧԁ боԉјас. Ва јӧткіс муԍіныԍ сынӧԁсӧ. Сіԇкӧ, муԍінын ем сынӧԁ. Сынӧԁыс колӧ муԍін вывса быԁмӧгјаслы.
2 опыт. Пуктам кос пробіркаӧ паԋтыр муԍін ԁа кутам сіјӧс шонтыны ԍпіртовка вылын, кыԇ петкӧԁлӧма 2-ԁ ԍерп. вылын. Ԋеԁыр мыԍԏі пробірка пыщкӧсса ԍԏенјасас тыԁовтчасны ва војтјас.
Тајӧ ваыс петіс муԍіныԍ. Сіԇкӧ, муԍінын ем ва. Ваыԁ сіԇ-жӧ колӧ быԁмӧгјаслы. Асланыс вужјаснаныс быԁмӧгјас кыскӧны васӧ муԍіныԍ, ватӧгыԁ најӧ коԍмӧны.
3 опыт. Пуктам ӧні паԋтыр муԍінсӧ ԇоԉаԋік жӧч ԁозјӧ ԁа кутам сотны прімус вылын (3-ԁ серп.). Муԍін кутас труԋԏітны ԁа щынаԍны: муԍінын емӧԍ сотчанторјас.
Воԇӧ кутам сотны муԍінсӧ. Ԍӧԁов муԍін бӧрјапом руԁмас ԉібӧ гӧрԁӧԁас. Мыј-жӧ лоі муԍінкӧԁ? Сеԍ сотчіс перегној. Таԇі шуӧны муԍінын сіԍмыԍ быԁмӧгјаслыԍ ԁа жівотнӧјјаслыԍ коԉасјассӧ.
4 опыт. Ӧні сеԍԍа тӧԁмалам, мыј-жӧ коԉӧ сотчӧм муԍінын. Кіԍтам тајӧ муԍін коԉассӧ ва тыра суԉејаӧ, гуԁралам ԁа пуктам сӧԇны.
2-ԁ ԍерп. Муԍіныԍ ва тӧԁмалӧм.
3-ԁ ԍерп. Муԍін сотӧм.
Кор гуԁырыс соԇас, сулеја пыԁӧсас пукԍас кык слӧј: уліас — лыа, а сы вылын — ԍој.
Ӧні сеԍԍа боԍтԍылам ԍојсӧ торјӧԁны лыаыԍ. Та могыԍ гуԁыртам ԍојсӧ ԁа лыасӧ суԉејаас, артмӧм гуԁыр васӧ кіԍтам стӧканӧ. Та бӧрын суԉејаас бара кіԍтам сӧстӧм ва, гуԁыртам ԁа гуԁыр васӧ кіԍтам стӧканӧ. Таԇсӧ вӧчам сымынԁа пӧв, кытчӧԇ суԉејаас ваыс оз кут гуԁыртчыны. Та бӧрын стӧкан пыщса васӧ коԉлам сӧԇны. Суԉејаӧ коԉӧ лыа, а стӧканын лоӧ сој. Таԇі мі ԍојсӧ торјӧԁім лыаыԍ. Сіԇкӧ, перегнојыс кынԇі, муԍінын ем ԍој ԁа лыа.
5 опыт. Таыԍ ӧтԁор муԍінын нӧшта емӧԍ уна ԍікас совјас. Меԁым муԍіныԍ шеԁӧԁны совјассӧ, вӧчам тащӧм опыт. Стӧканӧ пуктам 2-3 паԋтыр муԍін, кіԍтам сетчӧ ԋеуна чістӧј зер-ва ԁа бура гуԁралам. Стӧканԍыс гуԁыр васӧ кіԍтам воронкаӧ, кытчӧ пуктӧма промокаԏеԉнӧј бумагаыԍ вӧчӧм фіԉтр. Бумагаыԍ вӧчӧм фіԉтр пыр сӧԇалас југыԁ ва. Тајӧ васӧ ԋеуна боԍтыштам фарфоровӧј чашечкаӧ ԉібӧ мічаа мыԍкӧм жӧч ԁозјӧ ԁа кутам ԍпіртовка вылын шонтыны. Кор ваыс ставнас пакталас, чашечкаӧ коԉас сӧԇӧмтор. Тајӧ і ем совјасыԁ, коԁјасӧс мі ва отсӧгӧн шеԁӧԁім муыԍ. Ваӧн сылӧм совјассӧ быԁмӧгыԁ кыскӧ муыԍ аслас вужјаснас ԁа верԁчӧ најӧӧн.
Тащӧм совјасыс меԁ еԍкӧ лоіны муԍінын унҗык, муԍінсӧ кујӧԁалӧны, кујӧԁыс сіԍмӧ ԁа коԉӧны совјас; нӧшта мутӧ вынԍӧԁӧны уна ԍікас совјасӧн.
Му вынсӧԁӧмыс кыпӧԁӧ міјанӧн вӧԃітан (куԉтурнӧј) быԁмӧгјаслыԍ урожај, та вӧсна-ӧԁ мі урожај вӧсна тышкасігӧн јона-і зіԉам вынсӧԁны мусӧ.
 
Перегној.
 
Перегнојыԁ артмӧ муԍінын сіԍмыԍ кулӧм быԁмӧгјасыԍ ԁа жівотнӧјјасыԍ. Быԁ муԍінын ем перегнојыԁ, сӧмын-нӧ мукӧԁас унҗык, а мукӧԁас ещаҗык. Перегнојыԁ меԁуна овлӧ ԍӧԁ муа (черноԅомнӧј) муԍінын.
Перегнојыԁ — сӧԁ, та вӧсна і муԍіныс ԍӧԁов рӧма. Сӧԁов, бархат рӧма ԍӧԁмујас меԁозырӧԍ перегнојӧн. Ԍӧԁ муԍінјас јонҗыка шоналӧны шонԁі улын јеҗԁов муԍінјас ԁорыԍ. Быԁмыԍ-сӧвмыԍ быԁмӧгјасыԁлы тајӧ вывті коланатор, торја-ԋін воԇ тулысын.
Перегнојӧн озыр муԍіныԁ — ԋебыԃік, пуркјалӧ. Сетчӧ бурҗыка јіҗӧны сынӧԁ ԁа ва, коԁјас вывті јона колӧны быԁмӧгјаслы. Посԋі комока ԍӧԁмуа муԍінтӧ кокԋі уҗавны.
Перегнојӧн озыр муԍін бурҗыка быԁтӧ быԁмӧгјастӧ. Меԁым муԍінын лоі унҗык перегној, сіјӧс кујӧԁалӧны. Кујӧԁыс сіԍмӧ, артмӧ перегној. Перегној сіԍмӧмыԍ коԉӧны совјас. Ваӧ сылӧм тајӧ совјассӧ быԁмӧгјас кыскӧны ас вужјаснаныс ԁа верԁчӧны. Та вӧсна ԍӧԁмујас бура вајӧны урожај.
 
Ԍој.
 
Мукӧԁ муԍінын ем уна ԍој. Тащӧмјассӧ шусны ԍојӧԁа мујасӧн. Ԍојӧԁа муԍінјаслӧн својствојасыс јона завіԍітӧны ԍој својствојасыс.
Міјан јонҗыкасӧ паныԁаԍлӧ гӧрԁ ԍој, но овлӧны-і мукӧԁ рӧма ԍојјас.
Боԍтны-кӧ кос ԍојтор, лолалыштны сы вылӧ ԁа ԁукыштны, секі кылан аслысԍікас ԁук. Тајӧ ԁук ԍерԏіыс кокԋі тӧԁмавны ԍојтӧ.
Ԍојыԁ течԍӧ зев уна бускоԃ чірјасыԍ. Тајӧс поԅӧ каԅавны, боԍтны-кӧ кос ԍојтор ԁа нырны пыԅӧԇ ԉібӧ пуртӧн вуштыштны.
Опыт. Боԍтам воронка, пуктам сетчӧ паԍкӧԁӧм гігроскопіческӧј вататор. Воронкаас кіԍтам пыԅӧԇ нырӧм сој ԁа кіԍтам сетчӧ ва (4-ԁ ԍерп.). Ва јона ԍӧкыԁа јіҗӧ ԍој пыр. Кор ԍојыс кӧтаԍас, сы вылын ԁыр пукалӧ ва слӧј. Таԇ-жӧ ԍојӧԁа муԍін вылын ԁыр олӧны ва гӧпјас.
Воронкаԍыс перјам уԉ ԍојсӧ, тајӧ ԍојыс зев ԋуԇ ԁа ԍібԁыԍ.Тащӧм-жӧ ԋуԇ ԁа ԍібԁыԍ ԍојӧԁа муԍіныԁ, сывӧсна ԍӧкыԁҗык најӧс уҗавны.
Коԍтам уԉ ԍојсӧ. Сіјӧ лоӧ чорыԁ, ізкоԃ. Коԍмӧм бӧрын тащӧм-жӧ чорыԁӧԍ овлӧны ԍојӧԁа мујас; сіјӧ сіԇ-жӧ ԍӧктӧԁӧ најӧс уҗалӧмсӧ. Тавӧсна најӧс шуӧны ԍӧкыԁ муԍінјасӧн.
Уԉ ԁај кос ԍојӧԁа муӧ омӧԉа јіҗӧ сынӧԁ. Быԁмӧгыԁлы тајӧ зев омӧԉтор: сынӧԁ тырмытӧм вӧсна ԍојӧԁа муын зев ԋӧжјӧ сіԍмӧ кујӧԁ.
Ԍојӧԁа уԉ мујасыԁ тулысын ԁыр оз коԍмыны ԁа омӧԉа шоналӧны шонԁі улын. Тавӧсна најӧс шуӧны
 
4-ԁ ԍерп. Кыԇі ԍој ԁа лыа пыр сӧԇӧ ва. Шујга вылас ԍојкӧԁ вӧчан опыт, а веԍкыԁвылас — лыакӧԁ вӧчан опыт.
кӧԇыԁ мујасӧн. Лыа мујас вылын ԁорыԍ на вылын тулыснаԁ ԁырҗык оз тыԁовтчыны быԁмӧг петасјас.
Но ԍојӧԁа мујасыԁ лыаа мујас ԍерԏі озырҗыкӧԍ совјасӧн, коԁјас колӧны быԁмӧгјаслы верԁчыны.
 
Лыа.
 
Муԍінын-кӧ ем уна лыа, сещӧмјассӧ шуӧны лыаа муԍінӧн. Лыаа муԍінлӧн својствојас јона зев завіԍітӧны лыа својствојасыԍ.
Бумага ԉіст вылӧ кіԍтам міча ваԁор лыа ԁа віԁлалам. Лыаыԍ аԇԇам зев уна лыачір, ӧԏіјас гырыԍҗыкӧԍ, мукӧԁјас посԋіԁҗыкӧԍ. Но тајӧ став лыачірјасыс тӧԁчымӧн гырыԍҗыкӧԍ ԍојчірјасыԍ. Лыачірјас мукӧԁыс југыԁӧԍ ԁа рӧмтӧмӧԍ, ем-і уна ԍікас рӧма лыачірјас.
Ԋекымын гырыԍ лыачір пуктам ԍԏеклӧтор вылӧ ԁа чуԋӧн јона ԉічкӧмӧн гіжтам сԏеклӧ вывтіыс. Тӧԁчӧ, кыԇі лыачірјасыс парсалӧны ԍԏеклӧсӧ. Лыачірјасыԁ чорыԁӧԍ, сывӧсна лыаа муԍін уҗалігӧн јона зыртчӧны ԁа бырӧны плугјас, піԋајас ԁа мукӧԁ мууҗалан кӧлуј.
Опыт. Боԍтам воронка, пуктам сетчӧ гігроскопіческӧј вататор, кіԍтам лыа ԁа сы вылӧ ва. Ва ӧԁјӧ јіҗас лыа пыр ԁа лыа пыщкас зев еща-і коԉас. Тајӧн лыаыԁ торјалӧ ԍојыԍ. Тавӧсна лыаа муԍін пыр зев бура візувтӧ ва. На пыщкӧ зев еща ӧшјӧ ва, і тащӧм мујасыԁ ӧԁјӧ коԍмӧны. Најӧс шуӧны кос мујасӧн.
Боԍтам воронкаыԍ уԉ лыасӧ ԁа тӧԁмӧԁам сылыԍ својствојассӧ. Уԉ лыаԍыԁ он вӧч ԍојԍыԁ моз ԋуԇ массатӧ. Уԉ лыа комӧкторсӧ-кӧ коԍтыны, коԍмӧм бӧрас сіјӧ оз ізмы, кыԇі ԍој, а паԍкалӧ ԁа кіԍԍӧ. Тавӧсна лыаа мујастӧ кокԋі уҗавны — најӧ шавјаланаӧԍ (рассыпчатӧјӧԍ). Сіјӧн-і шуӧны најӧс кокԋі муԍінјасӧн.
Сојӧԁа мујас ԍерԏі лыаа мујасыԁ јонҗыка шоналӧны шонԁі улын. Тулысын најӧ воԇ коԍмӧны, бура шоналӧны ԁа ӧԁјӧ вежӧԁӧны быԁмӧг петасјасӧн. Лыаа мујас вылын быԁмӧгјас ӧԁјӧҗык воӧны ԍојӧԁа мујас вылын ԁорыԍ.
Ԍојӧԁа мујасын, торјӧн-ԋін лыаа мујасын, перегнојыԁ еща. Сӧԁмујас ԍерԏі тавӧсна најӧ ічӧтҗык урожај вајӧны. Но-і лыаа му вылыԍ поԅӧ боԍтны бур урожај, сӧмын колӧ бура уҗавны ԁа вынԍӧԁны.
Ӧні міјан олӧмӧ пӧртԍӧ зев ыҗыԁ мог — чорыԁа кыпӧԁны міјан колхозса ԁа совхозса мујаслыс урожајноԍԏ. Тајӧ могсӧ збыԉыԍ олӧмӧ пӧртӧмын ыҗыԁ тӧԁчанлун кутӧны кужӧмӧн му обрабатывајтӧм ԁа му вынԍӧԁӧм.
Міјан стрӧітӧм гырыԍ завоԁјас вӧчӧны уна трактор ԁа быԁԍама му уҗалан машінајас ԁа кӧлуј. Первојја пјаԏіԉетка чӧжӧн міјан колхозјаслы ԁа совхозјаслы лоі ԍетӧма 120 ԍурс трактор, коԁјас вермӧны вӧчны кык міԉԉон вӧвлыԍ уҗсӧ. Первојја пјаԏіԉетка помӧ міјан віԇму овмӧсын кык пӧв унҗык лоі віԇму уҗалан машінајас ԁа мукӧԁ ӧруԃіје, сы ԍерԏі, мыј вӧлі пјаԏіԉетка завоԃітчігӧн. Ӧні міјан уна-ԋін ем му уҗалан кӧлујыԁ.
Первојја пјаԏіԉетка чӧжӧн міјан стрӧітӧма уна завоԁ, кӧні вӧчӧны мујас вынԍӧԁан совјас. Міјан колхозјасын ԁа совхозјасын јона-ԋін муԍінтӧ вынԍӧԁӧны совјаснаԁ.
Наука ԁа ԏехԋіка отсӧгӧн мі вермаԍам урожај вӧсна.
 
ГРАԊІТ.
 
Граԋіт векҗык пыԁын му пыщкын кујлӧ, ԍој, лыа слӧјјас ԁа мукӧԁ пороԁајас улын. Но унаыԍ поԅӧ граԋіттӧ
 
5-ԁ ԍерп. Граԋіт ізјас (валунјас) вӧрын.
 
аԇԇыны щӧщ-і му вылысыԍ. Мукӧԁлаын емӧԍ ԇоԋ граԋіт гӧрајас. Граԋіт ізјас (валунјас) унаыԍ ԍурлӧны мујас вылыԍ ԁа вӧрјасыԍ (5-ԁ ԍерп.).
Щӧкыԁҗыка ԍурлӧ гӧрԁ ԁа руԁ граԋіт. Боԍтам граԋіт тор, мӧлӧтӧн жугӧԁам сіјӧс ԁа чегӧм інсӧ віԁлалам.
Мыј-жӧ тыԁалӧ граԋітас? Граԋіт чегӧм іныԍ кокԋі каԅавны, кущӧм составнӧј чаԍԏјасыԍ сіјӧ артмӧма. Ӧԏіјас сен гӧрԁӧԍ ԉібӧ јеҗԁовӧԍ — тајӧ поԉевӧј шпат. Граԋітын поԉевӧј шпатыс меԁуна, сывӧсна-і граԋітлӧн рӧмыс меԁԍасӧ поԉевој шпат рӧмкоԃ: гӧрԁ ԉібӧ руԁ. Граԋітын мукӧԁ чаԍԏіцајасыс југыԁӧԍ, прозрачнӧјӧԍ — тајӧ кварц. Поԉевӧј шпат ԁа кварц чірјас пӧвстын граԋітыԍ поԅӧ аԇԇыны југјалана ԍӧԁ ԍԉуԁа торјас.
Сіԇ-кӧ, граԋіт артмӧма кварцыԍ, поԉевӧј шпатыԍ ԁа ԍԉуԁаыԍ.
 
Кыԇі пазалӧ (разрушајтчӧ) граԋіт.
 
Пріроԁаын ставыс вежлаԍӧ, сіԇ-жӧ-і граԋіт оз коԉ вежлаԍтӧг. Куԅаӧн граԋіт рыжмӧ, пазавлӧ, сыыс артмӧны ԍој ԁа лыа. Граԋіт пазавлӧ шоныԁ ԁа кӧԇыԁ вежлаԍӧмыԍ, ваыԍ ԁа сынӧԁыԍ.
Меԁым аԇԇыны, кыԇі граԋіт пазавлӧ шоныԁ ԁа кӧԇыԁ вежлаԍӧмыԍ, вӧчам тащӧм опыт.
1 опыт. Сутуга помӧ крепітам граԋіт тор. Сутугалыԍ мӧԁ помсӧ гартыштам бумагаӧн, боԍтам кіӧ ԁа спіртовка бі вылын ԉібӧ прімус бі вылын кутам ԁонӧԁны граԋіт торсӧ. Граԋітсӧ јонакоԃ ԁонӧԁам ԁа ԁруг леԇам кӧԇыԁ ваӧ. Ԋекымыныԍ-кӧ мі таԇі вӧчам, граԋіт потлаԍас ԁа пазавлас посԋіԃік торјас вылӧ.
Меԁым еԍкӧ гӧгӧрвоны, мыј вӧсна граԋітыс ԁонӧԁӧмԍыс ԁа ԁруг кӧԇӧԁӧмԍыс пазавлӧ, вӧчам тащӧм опыт.
2 опыт. Боԍтам ыргӧн вітура, шыԉыԁ пӧвтор ԁа гоз кӧрттув. Кӧрттувјассӧ тувјалам пӧвјас сещӧм ногӧн, меԁым вітураыс тӧріс на костӧԁ, меԁым муртса мыщаԍлӧмӧн ветліс сеті. Ӧні щіпцыӧн боԍтам вітурасӧ ԁорӧԁыс ԁа ԁонӧԁам ԍпіртовка вылын. Ԁонӧԁӧм вітурасӧ пуктам пӧв вылӧ ԁа віԇӧԁлам, тӧрӧ-ӧ кӧрттувјас костӧԁыс? Вӧлӧмкӧ, ԁонӧԁӧм вітураыԁ оз тӧр кӧрттувјас костӧԁ. Мыј вӧсна? Ԁа сывӧсна, мыј вітураыс шоналӧм бӧрын ыҗԁіс. Ԋекымын мінут мыԍԏі сіјӧ бӧр кӧԇалас ԁа бара кутас тӧрны кӧрттувјас костӧԁ. Сіԇкӧ, шонӧԁӧмыԍ вітураыс ыҗԁіс, а кӧԇӧԁӧмыԍ топаліс.
Тащӧм-җӧ опытјас вӧчавлісны і мукӧԁ чорыԁ ԏелӧјаскӧԁ, і век каԅавлісны, мыј најӧ шонӧԁӧмыԍ ыҗԁӧны,
а кӧԇӧԁӧмыԍ топалӧны. Сеԍса разнӧј ԏелӧјас бара-жӧ оз ӧткоԃа ыҗԁыны: коԁјаскӧ јонҗыка, коԁјаскӧ омӧԉҗыка.
Сіԇ-жӧ-і граԋіт ыҗԁӧ шонӧԁӧмыԍ, а кӧԇӧԁӧмыԍ топалӧ. Кор мі граԋітсӧ шонтім, сіјӧ ыҗԁіс, — ортсыԍаԋыс јонҗыка ыҗԁіс, а пыщкӧсԍаԋыс омӧԉҗыка. Кор-жӧ мі ӧԁјӧ кӧԇӧԁім граԋітсӧ, сіјӧ топаліс — ортсыԍаԋыс јонҗыка топаліс, а пыщԍаԋыс омӧԉҗыка. Тавӧсна сіјӧ-і потлаԍӧ ԁа посԋі торјас вылӧ ԁрӧбалӧ.
Сеԍса-ӧԁ граԋітыԁ абу ӧԏі ԍікаса із: сы пыщкын ем поԉевӧј шпат, кварц ԁа ԍԉуԁа. Шонӧԁігӧн ԁа кӧԇӧԁігӧн граԋітлӧн тајӧ составнӧј чаԍԏјасыс оз ӧткоԃа паԍкавны сіа топавны. Тавӧсна јонҗыкасӧ-і потлаԍӧ ԁа чірјыԍӧ граԋітыс шонӧԁӧмԍыс ԁа ԁруг кӧԇӧԁӧмԍыс.
Тащӧмтор-жӧ граԋіткӧԁ овлӧ пріроԁаын. Луннас граԋіт јона шоналӧ шонԁі улын Са ыҗԁӧ, војнас-жӧ граԋіт кӧԇалӧ ԁа топалӧ. Кӧԇыԁ ԁа шоныԁ ӧԁјӧ вежлаԍӧмыԍ граԋіт таԇі пазавлӧ пріроԁаын пыр посԋіԁҗык і посԋіԁҗык торјас вылӧ. Граԋіт гӧрајас ԁа скалајас поԁјыԍ век поԅӧ аԇԇыны посԋі ԁа гырыԍ граԋіт торјас. Најӧ сетчӧ веԍкалісны граԋіт гӧрајас ԁа скалајас пазавлӧмыԍ. Таԇ-жӧ пазавлӧны мукӧԁ ізја пороԁајасыԍ артмӧм гӧрајас ԁа скалајас (6-ԁ ԍерп.).
Граԋіт торјассӧ, сеԍԍа, пазӧԁлӧны гӧра вывса јона візув јујас, щӧщ-і гӧра јывсаԋ ԋӧжјӧ-леччыԍ јіјас — ԉеԃԋікјас. Гӧравывса јујас ԁа ԉеԃԋікјас посԋі чірјасӧԇ нырӧны граԋіт торіассӧ. Куԅаӧн таԇі граԋіт пазавлӧ — лоӧны посԋі кварц чірјас, поԉевӧј шпат чірјас ԁа ԍԉуԁа торјас.
Кварц чірјасыс воԇӧ нырԍӧны ԁа артмӧ кварцевӧј лыа. А посԋалӧм поԉевӧј шпатыԍ ԁа ԍԉуԁаыԍ лоӧ ԍој. Артмӧм ԍојсӧ ԁа лыасӧ разӧԁӧ ва, лебӧԁӧ тӧв.
 
6-ԁ ԍерп. Пазавлыԍ скалајас.
Со кытыԍ боԍтԍісны сымынԁа ԍојыс ԁа лыаыс, коԁјасӧс мі пріроԁаыԍ ԇік быԁлаыс аԇԇам. Уна міԉԉон во чӧжӧн најӧ артмісны граԋіт пазавлӧмыԍ (разрушајтчӧмыԍ).
* * *
Мі тӧԁмалім граԋіт јылыԍ, ԍој ԁа лыа јылыԍ, коԁјас артмӧны граԋіт пазавлӧмыԍ. Граԋітыԍ, ԍојыԍ ԁа лыаыԍ артмӧма мушар кора — наукаын најӧс шуӧны горнӧј пороԁајасԍн.
 
Кыԇі артмӧны ԍојӧԁа слаԋец ԁа песчаԋԋік.
 
Ԍојыԍ ԁа лыаыԍ, коԁјас артмӧны граԋіт пазавлӧмыԍ, пріроԁаын бара-на артмӧны выԉ горнӧј пороԁајас. Сещӧм выԉ пороԁајасыс — ԍојӧԁа слаԋец ԁа пеԍчаԋԋік&.
Сојӧԁа слаԋец - ԍӧԁов рӧма ԁа слӧјјаса горнӧј пороԁа. Ԍојӧԁа слаԋец вылӧ-кӧ лолалыштны, кыланныԁ тіјанлы бура тӧԁса ԍој кӧр.
Ԍојӧԁа слаԋецыԁ артмӧма ԍојыԍ уна ԍурс во чӧжӧн. Ԍој вылас ԁыр ԉічкывлӧмаӧԍ сы вылын кујлыԍ мукӧԁ горнӧј пороԁајас. Тајӧ ԉічкӧм вӧснаыс ԁыр каԁӧн ԍојыԍ артміс чорыԁ ԁа топыԁ із. Кымын пӧрыԍҗык ԍојӧԁа слаԋецыс, сымын сіјӧ чорыԁ ԁа топыԁ.
Ԍојӧԁа слаԋецтӧ перјӧны гӧрајасыԍ. Слаԋец пԉітајаснас горцыјас вевтԏӧны асԍыныс керкајас. Ԋекымын ԍікас јона топыԁ ԍојӧԁа слаԋецыԍ вӧчӧны гріфеԉӧн гіжан шкоԉнӧј ԁоскајас, а ԋебыԁјасԍыс — гріфеԉјас.
Песчаԋԋік артмӧма посԋі ԉібӧ гырыԍ лыачірјасыԍ, коԁјас мӧԁа-мӧԁкӧԁ кԉејітчӧмаӧԍ ізвеԍԏԋак ԉібӧ ԍој отсӧгӧн. Песчаԋԋіктӧ чеган ԁа чегӧмінԍыс бура аԇԇан лыачірјассӧ. Песчаԋԋік артмӧма лыаыԍ, коԁі сорлаԍлӧма мукӧԁ вешществојаскӧԁ ԁа топалӧма вылас кујлыԍ горнӧј пороԁајас ԉічкӧмыԍ. Песчаԋԋік сіԇ-жӧ артмӧма міԉԉонјас во чӧжӧн.
Песчаԋԋік перјӧны гӧрајасыԍ. Сіјӧ мунӧ кыԇ стрӧітчан із. Сыыԍ вӧчӧны ізкіјас, тӧчілајас ԁа лечтанјас.
Граԋіт, ԍојӧԁа слаԋец ԁа песчаԋԋік јылыԍ велӧԁігӧн мі тӧԁмалім сы јылыԍ, кыԇі пріроԁаын вочасӧн пазалӧны (разрушајтчӧны) горнӧј пороԁајас ԁа наыԍ артмӧны выԉ пороԁајас.
 
КЫԆІ НАРОԁНӦЈ ОВМӦСЫН ІСПОԈЗУЈТӦНЫ ԌОЈ, ЛЫА ԁА ГРАԊІТ.
 
Кыԇі ԍојыԍ вӧчӧны кірпічјас.
 
Ԍојыԍ вӧчӧны быԁӧнлы тӧԁса кірпіч. Кірпічјастӧ вӧчӧны кірпіч вӧчан завоԁјасын, коԁјасӧс стрӧіталӧны сещӧмінјасӧ, кӧні уна ԍојыс.
Ԍојтӧ гожӧмын перјӧны ԁа чукӧрӧ течӧмӧн тӧвјӧԁӧны — таԇсӧ сіјӧ ԋебԅӧ. Тащӧм сојԍыс артмӧ зев бур ԋуԇ ԍој.
Меԁым вӧчны ԋуԇ ԍој, ԍојсӧ сорлалӧны вакӧԁ ԁа аслыс ԍікас машінајасын (гԉіномјалкаын) лојӧны. Сек-жӧ ԋуԇ ԍој пыщкас соԁтӧны лыа.
Бура ԋебԅӧԁӧм ԍојтӧ быԁ ног поԅӧ песны — таԇсӧ лоӧ сывӧсна, мыј ԍојыԁ ԋуԇ. Кірпіч вӧчан завоԁјасын ем формујтчан станокјас — најӧн-і вӧчоны ԋуԇ ԍојыԍ кірпічјастӧ.
Тајӧ уԉ кірпічјассӧ сеԍԍа коԍтӧны, векҗык прӧстӧ тӧлӧԁӧны лебувјасын.
Коԍтӧм бӧрын кірпічјассӧ ӧбжігајгӧны нароԍнӧ вӧчӧм пачјасын. Ӧбжігајтӧм кірпічсӧ ԋӧжјӧԋікӧн кӧԇӧԁӧны. Ӧбжігајтӧм кірпічыԁ чорыԁ. Ваыԍ сіјӧ оз-ԋін ԋӧԇԁы, бӧр оз пӧр ԍој массаӧ.
Таԇ вӧчӧм кірпічсӧ јона уна віԇӧны стрӧітчӧм вылӧ. Наыԍ лептӧны фабрік ԁа завоԁјаслыԍ корпусіас, обшщественнӧј зԁаԋіјејас ԁа олан керкајас. Кірпічыԁ — міјан стрӧітчан уҗын вывті колана маԏеріал.
 
Кыԇі ԍојыԍ вочӧны ԁозмукјас.
 
Ԍојыс вӧчӧм прӧстӧјҗык ԁозмукјастӧ (пӧсуԁа) вӧчалӧны гончарнӧј завоԁјасын. Воԇынсӧ ԁаԍтасны ԋуԇ сој, сеԍԍа сыыԍ вӧчӧны-ԋін мыј колӧ.
Ԍој ԁозмуктӧ формујтӧны кіпомыԍ, гончарнӧј круг вылын. Ԍојсӧ пуктӧны бергалана гӧгрӧс пызан вылӧ, коԁ сајын пукалӧ гончар. Кінас ԁа формујтчан інструментјасӧн гончар ԍојыԍ вӧчӧ кашԋікјас, латкајас, таԍтіјас. Тајӧ уҗ ԁырјіыс ԍојыс ӧтщӧщ пызанпӧвјыскӧԁ бергалӧ, а гончар сек коста-і вӧчалӧ колана формаа ԁозмукјас.
Та бӧрын вӧчӧмторјассо коԍтӧны ывлавылын — лебувјасын ԉібӧ сывылӧ вӧчӧм коԍтыԍанінын. Коԍтӧм бӧрын
ԁозмукјассӧ мукӧԁ ԁырјі мавтӧны аслыс ԍікас мавтасӧн — глазурӧн. Таԇсӧ вӧчӧны сывӧсна, меԁым ԁозмук пырыс ез кут јіҗны ва. Мукӧԁ ԁырјі глазурнас мавтӧм воԇвылын ԁозмук вылын вӧчалӧны ԍерпасјас.
Та бӧрын ԁозмукјассӧ ӧбжігајтӧны спеціаԉнӧј пачјасын, кӧні најӧ каԉітчӧны. Ӧбжігајтӧм бӧрын ԁозмукјассӧ ԋӧжјӧԋік кӧԇӧԁӧны.
Фарфоровӧј ԁозмукјассӧ вӧчӧны чістӧј јеҗыԁ ԍојыԍ (каоԉіныԍ) ԁа чістӧј јеҗыԁ лыаыԍ, нӧшта соԁтӧны мыј-ԁакӧ мукӧԁторјас. Тащӧм ԁозмукјассӧ вӧчӧны фарфоровӧј завоԁјасын, кӧні пӧшԏі став уҗсӧ вӧчӧны машінајас.
СССР-ын гӧрԁ ԍојыс зев уналаын ем. Јеҗыԁ ԍој (каоԉін) меԁԍасӧ ем УССР-ын, Уралын ԁа Ԍібырын.
Кыԇі вӧчӧны ԍԏеклӧ ԁа ԍԏеклӧ ԁозмукјас.
Ԍԏеклӧ ԁа сԏеклӧыԍ ԁозмукјас вӧчӧны спеціаԉнӧј завоԁјасын. Ԍԏеклӧ вӧчігӧн боԍтӧны чістӧј лыа, сорлалӧны ізвеԍԏԋаккӧԁ ԉібӧ мелкӧԁ ԁа соԁакӧԁ ԉібӧ поташкӧԁ; сеԍԍа јона шонтӧны ыҗыԁ ԍој ԁозјасын (чашајасын) нароԍнӧ лӧԍӧԁӧм пачјасын. Јон жар вӧсна, кор тајӧ сорасыс сылас ԁа лоӧ кіԅӧр, сек артмас сԏеклӧ.
Ԍԏеклӧыԍ ԁозмуктӧ унҗыкыссӧ пӧԉтӧмӧн вӧчӧны. Маԍԏер боԍтӧ кӧрт трубка ԁа ӧтар помнас боԍтӧ кіԅӧр ԍԏеклӧсӧ, а мӧԁ-помсаԋыс завоԃітӧ пӧԉтны. Таԇі пӧԉтӧмӧн ԍԏеклӧыԍ артмӧ ԋеыҗыԁ гаԃ.
Меԁым еԍкӧ артміс ԁозмук, сіјӧ ԍԏеклӧ гаԃсӧ маԍԏер пуктӧ формаӧ ԁа воԇӧ пӧԉтӧ. Тані гаԃсӧ гӧгӧрбок топӧԁӧ форма; кор ԍԏеклӧыс кынмас — артмас ԁозмук (7-ԁ ԍерп.).
Ӧні міјан ԍԏекоԉнӧј завоԁјас вылын мортлыԍ ԍӧкыԁ пӧԉтан уҗсӧ пыр јонҗыка і јонҗыкз вежӧны машінајас.
 
7-ԁ ԍерп. Кыԇі вӧчӧны ԍтеклӧ суԉеја.
 
 
Мыј вӧчӧны граԋітыԍ.
 
Граԋіт — зев топыԃ із, сывӧсна сіјӧ бура шогмӧ кыԇі стрӧітчан маԏеріал. Меԁјонасӧ сіјӧс міјанын перјӧны Урал вылын, Кареԉскӧј респубԉікаын ԁа УССР-ын, Ԁԋепропетровшщінаын. Татыԍ граԋітсӧ вајӧны стрӧітчанінјасӧ.
Граԋітыԍ стрӧітӧны керкајаслы ԁа ју посјаслы поԁув. Граԋіт пԉітајасӧн воԉсалӧны тротуарјас ԁа набережнӧјјас. Граԋіт ізјӧн — булыжԋікӧн воԉсалӧны уԉічјас.
Граԋіттӧ поԅӧ поԉірујтны. Поԉірујтӧм граԋітыԁ зев міча — тајӧн баԍітӧны коланаінјас. Граԋітыԍ-жӧ вӧчӧны памјаԏԋікјаслы поԁув.
Мі тӧԁмӧԁім граԋіт, ԍој ԁа лыа, щӧщ-і ԍојӧԁа слаԋецӧс ԁа песчаԋԋікӧс. Мі тӧԁмӧԁім, мыј нароԁнӧј овмӧс кыпӧԁӧмын налӧн коланлуныс јона ыҗыԁ. Најӧ пӧԉза сетӧны. Но меԁым тајӧ горнӧј пороԁајассӧ іспоԉзујтны овмӧсын, колӧ најӧс шеԁӧԁны му пыщкыс, колӧ коԁјыны. Тавӧсна граԋітӧс, ԍојӧс, лыаӧс, ԍојӧԁа слаԋецӧс ԁа песчаԋԋікӧс шуӧны поԉезнӧј іскопајемӧјјасӧн.
Воԇӧ мі кутам тӧԁмӧԁны мукӧԁ поԉезнӧј іскопајемӧјјас јылыԍ.
 
ІԄВЕԌԎԊАКЈАС.
 
Іԅвеԍԏԋакјасӧн шуԍӧны — обыкновеннӧј іԇвеԍԏԋак, мел ԁа мрамор. Ставныс најӧ горнӧј пороԁајас, коԁјас зев щӧкыԁа ԍурлӧны пріроԁаыԍ, торјӧн-ԋін гӧрајасыԍ.
Опыт. Боԍтам ваӧн сорлыштӧм соԉанӧј кіслота ԁа војтӧԁам обыкновеннӧј іԅвеԍԏԋак вылӧ. Сіјӧ кутас шыпітны ԁа вевтԏыԍас боԉјасӧн. Тајӧ тор-жӧ каԅалам, кор мі кіслотасӧ војтӧԁам мел ԁа мрамор вылӧ. Та ԍерԏі кокԋі тӧԁмавны іԇвеԍԏԋакјастӧ, сӧмын на вылӧ колӧ војтӧԁыштны кіслота.
Мел ті быԁӧн тӧԁанныԁ. Сіјӧн мі гіжам класснӧј ԁӧска вылын. Но мыј-жӧ сещӧм мелыс?
Мікроскоп пыр-кӧ віԁлавны посԋі пыԅа мел, сек поԅӧ аԇԇыны, мыј мелыԁ артмӧма зев уна ԁа зев посԋыԃік раковінајасыԍ (ԉоԉӧ позјасыԍ), коԁјас куш ԍінмӧн оз тыԁавны (8-ԁ ԍерп.). Тајӧ раковінајасас коркӧ овлӧмаӧԍ зев посԋіԃік ловјаловјас. Најӧ овлӧмаӧԍ морејасын. Кулӧм
бӧраныс раковінајасыс море пыԁӧсӧ летчӧмаӧԍ. Коԉӧны немјас, ԍурс војас — коԉӧ уна каԁ. Море пыԁӧсас раковінкајасыс ӧтарӧ соԁӧны. Вылыс слӧјјасыс ԁа ваыс ԉічкӧны улыс слојјасыс вылӧ — најӧ топалӧны, морітчӧны. Таԇі-і-артмісны море пыԁӧсјасын кыз слӧја мел пластјас.
Мыјла нӧ еԍкӧ мелыс міјанлы косіныԍ ԍурӧ?
Наука тӧԁмӧԁіс, мыј ӧніја уна кос местајасыс јона важӧн вӧвлӧмаӧԍ море пыԁӧсјасӧн. Та јылыԍ віԍталӧны раковінајас ԁа мореын олыԍ пемӧсјаслӧн коԉасјас, коԁјас ԍуравлӧны тајӧ местајассыс. Јона куԅ каԁ чӧжӧн море пыԁӧсыс мукӧԁлаас вочасӧн кыпӧԁчіс, ва вешјіс, і море пыԁӧсын артмӧм мелыс коԉі косінӧ. Косінлӧн ԁа морелӧн ташӧм вежлаԍӧмыс і ӧні мунӧ, сіјӧс поԅӧ каԅавны море берегјас серԏі.
Мелыԁ ем міјан Сојузын јона уна местаын; мукӧԁлаас веԍігтӧ артмӧны ԇоԋ мыԉкјас ԁа гӧрајас, прімер, Украінаын, Крымын. Мел колӧ беԉіла вӧчігӧн. Јона бура посԋӧԁӧм мелыԍ лӧԍӧԁӧны піԋвесалан порошок.
Іԅвеԍԏԋак — векжык руԁ, но овлӧ шӧщ-і мукӧԁ рӧма. Щӧкыԁа сіјӧ овлӧ — јона топыԁ із коԃ, но ԍурлӧ-і ԋебыԁ іԅвеԍԏԋак.
Іԅвеԍԏԋак щӧкыԁа паныԁаԍлӧ пріроԁаын. Уна ем Крымын, Украінаын, Војвыв Кавказын, Волга ју пӧлӧн ԁа міјан Сојузса мукӧԁ местајасын. Іԅвеԍԏԋак — стрӧітчан із. Сіјӧ мунӧ керкајас, поспомјас, тротуарјас стрӧітігӧн, сіԇ-жӧ іԅвеԍԏ ԁа цемент вӧчӧм вылӧ.
Мрамор — чорыԁ ԁа топыԁ із, течԍӧма југјалана ізјасыԍ. Чегӧмінас мрамор ԇік-жӧ сакар коԃ. Овлӧ-і мукӧԁ рӧма мрамор.
Мрамортӧ міјан перјӧны Кареԉскӧј респубԉікаын, Уралын ԁа мукӧԁлаын. Мрамор — міча із. Тавӧсна сіјӧн мічӧԁӧны керкајаслыԍ воԇлаԁорјас. Сыыԍ вӧчӧны колоннајас, керкаӧ пыран посјас ԁа мукӧԁ баԍітанторјас. Мраморыԍ вӧчӧны статујајас ԁа памјаԏԋікјас.
 
8-ԁ ԍерп. Мікроскоп пыр віԇӧԁігӧн кыԇі тыԁалӧ мелчір (јона ыҗԁӧԁӧма).
Іԅвеԍԏ.
 
Ԁаԍ іԅвеԍԏыԁ пріроԁаын абу, сіјӧс вӧчӧны іԅвеԍԏԋакыԍ.
Меԁым артміс іԅвеԍԏ, іԅвесԏԋаксӧ ӧжігајтӧны сывылӧ вӧчӧм пачјасын. Ӧжігајтӧм бӧрын іԅвеԍԏԋакыԍ артмӧ ԋегашонӧј іԅвеԍԏ. Сіјӧ — роԅӧԍ јеҗыԁ із коԃ. Іԅвесԏ вылӧ-кӧ војтӧԁны кіслота, сіјӧ оз-ԋін кут пуԅыны, кыԇі іԅвеԍԏԋак.
Ԋегашонӧј іԅвеԍԏыԍ артмӧԁӧны гашонӧј іԇвеԍԏ. Ԋегашонӧј іԅвеԍԏсӧ-кӧ кіскавны ваӧн, іԅвеԍԏыс сек јуӧ васӧ ԁа шоналӧ; ԋеԁырмыԍԏі ԋегашонӧј іԅвеԍԏ јокмыԉјасыс варԁасны — артмас гашонӧј іԅвесԏ, јеҗыԁ пуркјалан порошок коԃ.
Гашонӧј іԅвесԏыс сеԍԍа вӧчӧны іԅвестка. Іԅвесткатӧ вӧчӧны таԇі: гашонӧј іԅвеԍԏсӧ сорлалӧны вакӧԁ ԁа артмас іԅвестковӧј ԏеста; сетчӧ нӧшта лыа соԁтӧны — тајӧ і лоі іԅвестка. Кор кірпічјасыԍ мыјкӧ течӧны, сек кірпічјассӧ іԅзесткаӧн ԉемалӧны. Сынӧԁ вылын іԅвестка чорԅӧ ԁа топыԁа јітӧ кірпічјассӧ мӧԁа-мӧԁ берԁӧ.
Стрӧітчан уҗјасаԁ іԅвесткаыԁ вывті колана маԏеріал. Постројкајас вылын міјанын јона уна вӧчӧны ԁа віԇӧны іԅвесткатӧ.
 
Цемент ԁа бетон.
 
Кӧԏ еԍкӧ іԅвесткаыԍ поԅӧ лӧԍӧԁны кірпічјас јітан веԉ бур маԏеріал, сӧмын сіјӧ абу-жӧ тырмымӧнја топыԁ. Ӧніја стрӧјбајастӧ лептӧны јонҗккасӧ цемент вылын.
Цемент вӧчӧны цемент вӧчан завоԁјас вылын — іԅвеԍԏԋакыԍ ԁа ԍојыԍ ԉібӧ мергеԉыԍ. Мергеԉ — горнӧј пороԁа, коԁі артмӧма іԅвеԍԏԋакыԍ ԁа сојыԍ. Іԅвеԍԏԋак ԁа сојсӧ ԉібӧ мергеԉсӧ воԇын посԋіа ізӧны ԁа ваӧн сорлалӧны. Тајӧ сорасԍыс формујтӧны кірпічјас, — первојсӧ најӧс ывлавылын коԍтӧны, а сеԍԍа пачјасын јона ԁонӧԁлӧны. Кӧԇалӧм кірпічјассӧ та бӧрын ізӧны јона посԋіа. Тајӧ артмӧм пыԅыс і ем цемент.
Цемент, лыа ԁа ва сорлалӧм бӧрын артмӧ ԏеста, коԁі чорԅӧ ԋе сӧмын сынӧԁын, но і ваын. Кіԅӧр цемент зев бура јітлӧ стрӧітчан маԏеріалјас, щӧщ і кӧрт.
Цементыԍ вӧчӧны нӧшта бетон. Сорлавны-кӧ ва пыщкын цемент, лыа ԁа посԋі кірпічторјас, тајӧ сорасыс сіԇ-жӧ чорԅӧ оз сӧмын ывлавылын, но і ваын. Цементыԍ,
лыаыԍ, посԋі кірпічторјасыԍ (шщебеԋыԍ) ԁа ваыԍ артмӧԁӧм тащӧм сорасыс шуԍӧ бетонӧн.
Фабрікајаслыԍ, завоԁјаслыԍ ԁа гырыԍ зԁаԋіјејаслыԍ ԍԏенајассӧ ӧні міјанын лептӧны кӧртабетоныԍ. Стрӧјбасӧ лептӧны таԇі: кӧрт балкіыԍ ԁа кӧрт беԃјасыԍ течӧны первој зԁаԋіјелыԍ ԍурӧссӧ, сеԍԍа најӧс кіԍтӧны бетонӧн. Бетоныс чорԅӧ ԁа кӧртыскӧԁ щӧщ артмӧԁӧ зев топыԁ керка ԍԏенјас. Кӧртабетоныԍ вӧчлӧны сіԇ-жӧ ва пыщса сооружеԋіјејас. Кӧртабетоныԍ нӧшта вӧчӧны војеннӧј укрепԉеԋіјејас.
СССР-ын ӧні міјан мунӧ ыҗыԁԍыс-ыҗыԁ стрӧітчан уҗ: кыптӧны фабрікјас, завоԁјас, выԉ еԉектростанціјајас, олан керкајас. Тащӧм стрӧітчан уҗ вылас цемент ԁа бетон колӧны зев јона.
 
СОВ.
 
Повареннӧј солыԁ, коԁӧс мі пуктам ԍојан-јуан пыщкӧ, сіԇ-жӧ ем поԉезнӧј іскопајемӧј. Сіјӧс перјӧны муыԍ, а сіԇ-жӧ море ваыԍ ԁа сола тыјасыԍ, совва петанінјасыԍ.
1-опыт. Боԍтам ыҗыԁ ізмӧм сов комӧк. Сы вылӧ помвыв сувтӧԁам уклаԁ јем ԁа кучкыштам јемас. Сов комӧкыс торјаласны шыԉыԁ ԁора кубікјас. Кубікјасыс мічаа тыԁалӧны ԍінлы. Тајӧ — сов крісталлјас.
2-опыт. Боԍтам стӧканҗын ва ԁа ічӧԏікаӧн кутам сетчӧ кіԍтны сов, — аԍным пыр понԁам гуԁравны. Солыԁ зев ӧԁјӧ сылӧ ва пыщкын. Кор кістӧм солыс ставнас сылӧ, нӧшта выԉ порціја кіԍтам. Воԇынсӧ солыс ставнас сылӧ, сеԍԍа кутас ещаҗык і ещаҗык сывны, а бӧрјапом і ԇікӧԇ ԁугԁас. Тащӧм сов сорасыс шуԍӧ насышщеннӧј растворӧн.
Солыԁ колӧ міјанлы верԁчыны. Сіјӧ пырӧ міјан вірјај (ԏелӧ) составӧ. Міјан вірным — віԁлыны-кӧ: — сола-жӧ.
Но совтӧ оз сӧмын куш ԍојан-јуанӧ пуктыны. Мі уна сов віԇам, кор солалам прӧԁуктајас, меԁ еԍкӧ најӧ оз щыкны. Солалӧм прӧԁуктајас, прімер, јај, чері оз-ԋін щыкԍыны. Солалӧмӧн мі веԉ ԁыр вермам шогманаӧн віԇтыны уна ԍојантор.
 
Ізмӧм сов.
 
Мукӧԁлаын сов јона пыԁын му пыщкын кујлӧ. Муыԍ ԍуран совтӧ шуӧны ізмӧм солӧн.
Ізмӧм сов сетчӧ чукӧрмӧма коԍмӧм сола тыјасыԍ, коԁјас бара-жӧ аԍныс коԉлӧмаӧԍ важја морејасыԍ. Тыјасыԍ ваыс куԅаӧн пакталӧма ставнас, а ваас вӧлӧм солыс коԉӧма ты пыԁӧсас. Тајӧ совсӧ сеԍԍа куԅаӧн тыртӧмаӧԍ мукӧԁ горнӧј пороԁајас, — таԇі-і веԍкаліс му пыщкӧ ізмӧм сов.
Ізмӧм солыԁ јона уна ем міјан СССР-ын, Оренбург берԁын, Іԉецкӧј зашщіта ԁорын, щӧщ і Ԁоԋецкӧј баԍԍејнын. Тані важыԍаԋ-ԋін перјӧны ізмӧм совтӧ.
Му пыщкыԍ совтӧ перјӧны тащӧм ногӧн: му пыщлаԋ коԁјӧны җуҗыԁ јукмӧсјас — шахтајас, коԁјас воӧны ԇік сов пластјас берԁӧԇ. Совсӧ кокӧны кіркаӧн ԉібӧ врубовӧј машінаӧн ԁа ԃінамітӧн взрывајтӧны. Сов пластјас пыщкӧ пырӧԁчіг моз вочасӧн коԁјалӧны коріԁорјас. Тајӧ коріԁорјаслыԍ своԁсӧ пыкӧны ізсов столбјасӧн — совсӧ сещӧмінјасас коԉӧны вӧрԅӧԁтӧг. Перјӧм совсӧ сеԍԍа тачкајасӧн ԁа вагоԋеткајасӧн нуӧны коріԁорјас куԅа ԁа лепталан машінаӧн кыпӧԁӧны му веркӧсӧ.
Чістӧј із солыԁ ԍԏеклӧ коԃ-жӧ југыԁ, рӧмтӧм ԁа пырыс тыԁалана. Но мукӧԁ ԁырјі овлӧ і уна ԍікас рӧма, кор сорлаԍлӧма быԁԍікас вешществојаскӧԁ.
 
Аспуксӧм сов.
 
Пріроԁаыԍ солыԁ ԍурӧ оз сӧмын із коԃ чорыԁ. Уна сов сылӧма сола тыјас ваын. Тащӧм тыјасыԁ міјан уна ем прікаԍпіјскӧј ԍԏепјасын. Меԁԍа гырыԍӧԍ ԁа солӧн меԁԍа озырӧԍ сені — Баскунчак ты ԁа Еԉтон ты. Ваыс сені насышщеннӧј сов раствор, а пыԁӧсыс налӧн чорыԁ ізмӧм совјыԍ.
Прікаԍпіјскӧј ԍԏепјасын гожӧмыс овлӧ јона кос ԁа жар. Тыјасыԍ ва пакталӧм вӧсна солыс пукԍӧ берегјас ԁорӧ ԁа пыԁӧсас. Тащӧм совсӧ шуӧны — аспукԍӧм солӧн. Важӧнтӧ сіјӧс зырјасӧн чукӧртлӧмаӧԍ, а ӧні гумлалӧны аслыс ԍікас машінајасӧн — екскаваторјасӧн. Коԍтӧм бӧрын совсӧ мӧԁӧԁӧны СССР паԍтала. Та могыԍ Баскунчакԍаԋ нуӧԁӧма Волга ԁорӧ кӧрттуј.
Заԁаніје. Лӧԍӧԁӧј ԍојан солыԍ насышщеннӧј раствор. Раствор тыра стӧкансӧ пуктӧј шоныԁінӧ ԋекымын лун кежлӧ. Віԇӧԁӧј, кыԇі стӧкан пыԁӧсӧ ԁа ԍԏеекајас вылӧ артмӧны сов крісталлјас. Ва пакталӧм вӧсна сола тыјас берегԁорӧ ԁа пыԁӧсӧ таԇ-жӧ пукԍӧны сов крісталлјас.
Совва петанінјас.
 
Солыԁ ем щӧщ і совва петанінјас ваын (соԉанӧј істочԋікјас ваын). Најӧ со кыԇі артмӧны. Му пыщкӧ јіҗӧм ва паныԁаԍӧ кујлан ізмӧм совкӧԁ ԁа сывԁӧ із совсӧ. Сола ваыс сеԍԍа бӧр петӧ му ерԁӧ.
Совва петанінјасыԍ сіԇ-жӧ перјӧны сов. Насосјасӧн сеԍ
васӧ мӧԁӧԁӧны граԃірԋајасӧ (9-ӧԁ ԍерпас). Граԃірԋајасыԁ — пуыԍ вӧчӧм воԍса сооружеԋіјејас, коԁјасӧс тыртӧма хворостӧн, а уліас ем ізја баԍԍејн.
Сола ваыс вывԍаԋ кіԍԍӧ хворост вылӧ ԁа војтӧн-војтӧн леччӧ баԍԍејнӧ. Мыјкӧмынԁа ваыс секі пакталӧ. Тавӧсна баԍԍејнас чукӧрмӧ-ԋін сук сола раствор. Тајӧ сук растворсӧ насосјасӧн бара вывлаԋ мӧԁӧԁӧны. Сіјӧ бара војтӧн-војтӧн леччӧ баԍԍејнӧ, мыјкӧмынԁа ваыс бара пакталӧ, ԁа баԍԍејнӧ чукӧрмӧ нӧшта-на сукҗык раствор. Таԇсӧ ԋекымыныԍ вӧчӧны ԁа бӧрјапом баԍсејнын чукӧрмӧ насышщеннӧј сола раствор. Сіјӧс сеԍԍа паԍкыԁ ԁозјасӧ кіԍтӧны ԁа бі вылын пактӧԁӧны. Ваыс пакталӧ, і ԁозјасын коԉӧ кос сов.
Кыԇі перјӧны насышщеннӧј растворыԍ сов, поԅӧ каԅавны тащӧм опытыс.
Опыт. Кӧрт кружкаӧ кіԍтам сола ва. Ԁыр кутам шонтыны бі вылын, меԁым ваыс ставыс пакталас. Кружкаӧ коԉӧ сов.
Растворыс тащӧм ногӧн сов перјӧмтӧ шуӧны пактӧԁан способӧн (выпаріваԋіје). Соԉанӧј промышԉенноԍԏын насышщеннӧј растворјасыԍ совтӧ перјӧны таԇ-жӧ.
 
9-ӧԁ ԍерпас. Граԃірԋа.
 
Море ваыԍ сов перјӧм.
 
Море ваын солыԁ јона уна сылӧма. Но ԍојан солыԍ ӧтԁор сені емӧԍ нӧшта мукӧԁ ԍікас курыԁ совјас, та вӧсна і море ваыс курыԁ-сола.
Море ватӧ-кӧ пактӧԁны, то воԇынсӧ повареннӧј сов пукԍас, а сы бӧрын-ԋін курыԁ совјас. Тајӧ тор тӧԁвылӧ боԍтӧмӧн і перјӧны совтӧ море ваыԍ.
Море ваыԍ сов перјӧм могыԍ коԁјалӧны посԋіԃік пруԁјас, коԁјасӧс јансӧԁӧны-тупкӧны море ваԍыс. Шонԁіӧн ԍетӧм жарысла тајӧ пруԁјасыԍ ваыс пакталӧ і солыс пукԍӧ пруԁ пыԁӧсӧ. Меԁ еԍкӧ повареннӧј совкӧԁ щӧщ ез пукԍыны курыԁ совјас, васӧ оз помӧԇ пактӧԁны. Кор пыԁӧсас повареннӧј солыс уна-ԋін пукԍӧма, курыԁ совјаса васӧ пруԁԍыс бӧр мореӧ леԇӧны. Пыԁӧсас коԉӧ сӧмын повареннӧј сов. Море ваԍыԁ совтӧ міјан јона уна перјӧны.
 
Му вынԍӧԁан совјас.
 
Пріроԁаын ем ԋе сӧмын повареннӧј сов, емӧԍ і мукӧԁ совјас. Сіԇ, паныԁаԍлӧны сещӧм совјас, коԁјас мунӧны му вынԍӧԁӧм вылӧ.
Војвылыԍ, Соԉікамск кар ԁорыԍ аԇԇӧмаӧԍ јона уна каԉіјнӧј сов. Ӧні сен вӧчалӧмны шахтајас ԁа перјӧны тајӧ совсӧ. Уна ԍурс тонна каԉіјнӧј сов сеԍ мӧԁӧԁӧны міјанлыԍ мујас вынԍӧԁӧм вылӧ.
Пріроԁаын ем нӧшта мӧԁ ԍікас сов, коԁі сіԇ-жӧ мунӧ мујас вынԍӧԁӧм вылӧ. Сіјӧ ԍеԉітра. Сеԉітраыԁ јона уна ем Лунвыв Амерікаын, Чіԉіын, тавӧсна сіјӧ совсӧ і шуӧны чіԉіјскӧј ԍеԉітраӧн. Бӧрја каԁнас велалісны завоԁјас вылын іскусственнӧја вӧчны ԍеԉітратӧ.
Каԉіјнӧј сов ԁа ԍеԉітраыԁ — ԁаԍ мувынԍӧԁанјас. Нӧшта пріроԁаыԍ ԍурлӧны ізјас — апаԏітјас ԁа фосфорітјас, коԁјасыԍ завоԁјасын вӧчӧны мувынԍӧԁантор.
Фосфорітјасыԁ міјан странаын ем уналаын, торја-ԋін уна најӧ Гор'ковскӧј крајын. Апаԏіттӧ јона уна аԇԇісны војвылыԍ, Хібінса гӧрајасыс. Ӧні сені јона перјӧны тајӧ апаԏітјассӧ. Тані важӧн вӧлі кӧԇыԁ пустыԋа, а ӧні уҗ мунанінас быԁміс быԁса кар Хібіногорск, коԁӧс ӧні шуӧны Кіровскӧн.
Фосфорітјасӧс ԁа апаԏітјасӧс пыԅӧԇ ізӧны. Тајӧ пыԅсӧ сеԍԍа ԍернӧј кіслотаӧн обрабатывајтӧны ԁа секі артмӧ суперфосфат — сещӧм сов, коԁі колӧ му вынԍӧԁны.
Каԉіјнӧј солӧн, ԍеԉітраӧн ԁа суперфосфатӧн му вынԍӧԁӧмыԍ муԍінлӧн урожај вајанлуныс соԁӧ. Вынԍӧԁӧм му вылын быԁмыԍ быԁмӧгјас кыскӧны муԍінлыԍ ва, а ваыскӧԁ щӧщ і сы пыщкӧ сылӧм совјассӧ; тајӧ совјаснас најӧ верԁчӧны. Тавӧсна-і соԁӧ урожај сещӧм мујас вылын, коԁјасӧс бура вынԍӧԁӧма.
Царскӧј Росԍіјаын мувынԍӧԁантортӧ омӧԉа перјылісны ԁа еща-і вынԍӧԁлісны најӧӧн. СССР-ын ӧні міјан пуктӧма ыҗыԁ мог — чорыԁа кыпӧԁны міјан мујаслыԍ урожајноԍԏ. Тавӧсна і міјанын јона ыҗыԁа паԍкӧԁӧны міԋерала мувынԍӧԁанјас перјӧмсӧ ԁа најӧс вӧчӧмсӧ.
Міԋерала мувынԍӧԁанјас проізвоԃітӧм куԅа мӧԁ пјаԏіԉетка помӧ міјанлы колӧ панјыны мірыԍ став странајассӧ.
 
МУЫԌ-ПЕРЈАН ЛОМТАС.
 
Му пыщкын емӧԍ і сотчан пороԁајас: торф, ізшом ԁа ԋерп. Тајӧ пороԁајасыс зев бура сотчӧны ԁа ԍетӧны уна шоныԁ. Тавӧсна нароԁнӧј овмӧсын налӧн коланлуныс јона ыҗыԁ.
Торф — руԁов рӧма рыхлӧј масса. Ваӧ шыбытӧм кос торф оз вӧј, а плавјалӧ, кыԇі пробка, — сіјӧ кокԋіԁ. Сы пыщкыԍ кокԋі аԇԇыны уна ԍікас быԁмӧгјаслыԍ коԉасјас. Кос торф зев кокԋіа ӧзјӧ.
Ізшом — ԍӧԁ рӧма топыԁ масса. Сіјӧ ԍӧкыԁ ԁа чорыԁ, кыԇі прамӧј із. Кучкан-кӧ, паԍмунӧ посԋі торпыріг вылӧ. Ваӧ вӧјӧ. Сотчігас ізшом торф ԁорыԍ шоныԁсӧ унҗык ԍетӧ.
Но став сотчан пороԁајасԍыс меԁбур ломтас — ԋерп. Ізшом серԏі шоныԁтӧ сіјӧ сетӧ 1 1/2 пӧв унҗык, а торф ԍерԏі 3 мынԁа унҗык. Ԋерпыԁ — выјнога ԍӧԁов кіԅӧр масса.
 
Кыԇі артмӧ торф.
 
Торф артмӧ тыјасын ԁа ԋурјасын, коԁјас ԁыр каԁ коԉӧм бӧрын пӧрӧны торфјаԋԋікјасӧ.
Ты берегпӧлӧн јона раԃејтӧны быԁмыны ежӧр, троԍԏԋік, камыш ԁа ԋурвыв ԋіщ (10-ӧԁ ԍерпас). Ԋіщкыс боԍ-
сӧ берегԁорјасԍаԋ паԍкавны ԁа куԅаӧн тысӧ ставнас вевԏԏӧ. Тащӧм тыыԍ сеԍԍа артмӧ каԁја ԋур, шулӧны тај — тыыс-пӧ ԋурԍаліс. (11-ӧԁ серпас).
Воыԍ-воӧ торф ежӧԁыс ԋур вылын ӧтарӧ соԁӧ, кызӧ. Кулӧм быԁмӧгјас леччӧны ԋур пыԁӧсӧ, сені најӧ ӧтарӧ унҗык чукӧрмӧны. Веԉ куԅ каԁӧн тајӧ быԁмӧг коԉасјасыс тыртӧны ԋурсӧ ԇоԋнас.
Ԋур пыщкын сынӧԁыԁ абу, сывӧсна ԋіщ коԉасјас оз сіԍмыны, кыԇі сынӧԁаінын. Ва пыщкын наыԍ артмӧ торф.
 
Кыԇі перјӧны торф ԁа кыԇі іспоԉзујтӧны сіјӧс.
 
Торфыԁ — бур ломтас. Торф кујланінјасыԍ сіјӧс перјӧны уна ногӧн.
Меԁпрӧстӧј способыс — кіпомыԍ перјӧм. Рабочӧјјас, мукӧԁ ԁырјі піԇӧсвыјӧ ваын сулалӧмӧн, зырјасӧн коԁјӧны торфсӧ ԁа сеԍԍа коԍтӧны.
Тащӧм уҗыԁ вывті сӧкыԁ ԁај еща верман вӧчны, тавӧсна торф перјан уҗсӧ міјанын воыԍ-воӧ јонҗыка мехаԋіԅірујтӧны: торфтӧ перјӧны уна ԍікас машінајасӧн. Машінајас кокԋӧԁӧны рабочӧјјаслыԍ уҗ ԁа унҗык і бурҗыка вӧчӧны.
Торфтӧ перјыны меԁбур со кущӧм ногӧн (12-ӧԁ серпас). Јон ва струјаӧн торфсӧ жугӧԁлӧны, посԋӧԁӧны ԁа рок коԃӧԇ кіԅӧртӧны. Артмӧм кіԅӧр торфсӧ кыскӧны машінајасӧн ԁа вӧсԋі слӧјӧн кіԍкалӧны шыԉыԁінӧ, — сені сеԍԍа космӧ. Тајӧ места вывтіыс сесԍа ветлӧ аслыс ԍікас трактор, коԁі вунԁалӧ ԁа кірпіч ногӧн формујтӧ коԍмыштӧм торфсӧ. Тащӧм вунԁалӧм торфсӧ коԉӧны коԍмыны.
Коԍтӧм бӧрын торфсӧ мӧԁӧԁӧны еԉектріческӧј станціјајас вылӧ, коԁјасӧс векҗык стрӧітӧны матӧ торф перјанінԍаԋ.
 
10-ӧԁ серпас. Ԋурвывса ніщ (торфјанӧј мох).
Еԉектріческӧј станціја вылын торфсӧ сотӧны парӧвӧј коԏолјас топкајасын. Артмӧм шоныԁнас уҗӧԁӧны аслыс ԍікас машінајас, коԁјас артмӧԁӧны еԉектрічество.
 
11-ӧԁ ԍерпас. Кыԇі вочасӧн тыыс ԋурԍалӧ.
Сутугајас куԅа електрічествосӧ сеԍԍа мӧԁӧԁӧны карјасӧ ԁа ԍіктјасӧ.
Таԇ, Москва ԁорын матын, торф ломтасӧн уҗалӧ Шатурскӧј еԉектростанціја.
Тајӧ станціјаыс еԉектрічествосӧ мӧԁӧԁӧны провоԁјас куԅа Москваса фабрікјасӧ ԁа завоԁјасӧ.
Ԉеԋінграԁ ԁорын, Ԁубровкаын, Ԋева ју берԁӧ вӧчӧма ԁа леԇӧма уҗӧ ыҗыԁ еԉектростанціја, коԁі сіԇ-жӧ уҗалӧ торф вылын.
Тајӧ станціјаыԍ еԉектрічествосӧ провоԁјас куԅа мӧԁӧԁӧны Ԉеԋінграԁса фабрік-завоԁјасӧ.
 
12-ӧԁ ԍерпас. Машінајасӧн перјӧны торф.
 
СССР-ын міјан торфыԁ јона уна. Торф перјӧм куԅа мі став мірын сулалам меԁвоԇԇа местаын.
 
Кыԇі артмӧма ізшом.
 
Сен, кӧні перјӧны ізшом, му пыщса уна ԍікас горнӧј пороԁајас вылыԍ аԇԇалӧны важја пујас вывса корјаслыԍ тујтчӧмјассӧ (13-ӧԁ серпас), а мукӧԁ ԁырјі паныԁаԍлӧны весіг ԇоԋ пујас, пујаслӧн стволјас (14-ӧԁ ԍерпас). Тащӧм ізмӧм важја пујас ԍерԏі ԁа корјас тујтчӧмјас ԍерԏі учонӧјјас тӧԁмалісны, мыј ізшомыԁ артмӧма важӧн быԁмылӧм пујасыс.
Кыԍ ӧні ԍурӧны ізшом пластјас, тајӧ местајасас уна міԉԉон во сајын быԁмылӧмаӧԍ гырыԍ пујас, сен вӧвлӧма вӧр (15-ӧԁ ԍерпас).
Тајӧ пујасыс быԁмылӧмаӧԍ каԁја ԋурјас вылын. Сіјӧ каԁас ывлавылыс вӧлӧма јона жар ԁа уԉруа. Јенежыс
щӧкыԁа вевԏԏыԍлӧма кыз кымӧрјасӧн і зев јона кіԍтлӧма зер.
Тащӧм вӧрјасас быԁмылӧмаӧԍ пу коԃ папороԏԋікјас, хвошщјас ԁа плаунјас. Міјан вӧрјасын тащӧм пујасыс оз-ԋін быԁмыны. Ӧніја папороԏԋікјасыԁ, хвошщјасыԁ ԁа плаунјасыԁ — сіјӧ турунјас (16-ӧԁ ԍерпас).
Кулӧм пујасыс вӧлӧм уԍӧны каԁја ԋурас ԁа вӧјӧны. На местаӧ быԁмӧны выԉјас. Ԋур пыщкас груԁајасӧн чукӧрмісны кулӧм пујас.
Но воіс сещӧм каԁ, кор тащӧм увтас местајасас, кутіс море воны ԁа вочасӧн ојԁӧԁны. Море пыԁӧсас ӧтарӧ јонҗыка кутӧма пукԍыны лыа ԁа ԍој. Пыԁӧсас кујлыԍ пујас пыр јонҗыка кутӧмаӧԍ тырны ԍојӧн ԁа лыаӧн. Уна міԉԉон во чӧжӧн тані, ва улас, кӧні вывсаԋ ԉічкӧмыс зев ыҗыԁ ԁа сынӧԁыс абу, тајӧ пу коԉасјасыс ізмӧмаӧс ԁа шомӧ пӧрӧмаӧԍ — таԇі артміс ізшом.
Сеԍԍа воіс мӧԁ каԁ, кор мореыс вочасӧн кутӧма бӧр вешјыны. Јона куԅ каԁ мыԍԏі море пыԁӧсыс лоӧма косінын. Тавӧсна і аԇԇалӧны ӧні му пыщ-
 
13-ӧԁ ԍерпас. Јона важӧн быԁмылӧм пујаслӧн корјасыс тујтчӧмны ԍојӧԁа сланец вылӧ.
14-ӧԁ ԍерпас. Ізмӧм ԁа шомӧ пӧрӧм важја пујаслӧн стволјас.
15-ӧԁ ԍерпас. Важја тропіческӧј вӧр, мыјыԍ артмӧма ізшом.
 
кыԍ сіјӧ ԉібӧ тајӧ җуҗԁаінын кујлыԍ ізшом.
Учонӧјјас таԇі-і віԍталӧны, кыԇі уна міԉԉон во чӧжӧн артміс ізшом. Мулыԍ історіјасӧ тӧԁмалӧмӧн учонӧјјас інԁісны, мыј муыԁ олӧ оз ԍіԅім ԍурс во сајас, кыԇі велӧԁӧ реԉігіја, а јона уна міԉԉон во-ԋін.
16-ӧԁ ԍерпас. Ӧніја вӧрын быԁмыԍ папороԏԋік.
Кыԇі перјӧны ізшом.
 
Му пыщкын ізшом кујлӧ пластјасӧн, коԁјас мӧԁа-мӧԁԍыс торјалӧны быԁ ԍікас горнӧј пороԁајасӧн. Пластјаслӧн кызтаыс абу пыр ӧткоԃ — овлӧны 10 метраӧԇ ԁај кызҗык.
Ізшом перјӧм могыԍ коԁјӧны җуҗыԁ јукмӧсјас — шахтајас. (17-ӧԁ ԍерпас).
Шахтајасӧԁ ветлӧны кԉеԏјас: наын рабочӧјіас леччӧны ԁа кајӧны му пыщкыԍ, најӧӧн-жӧ му вылӧ лептӧны шахтаыԍ перјӧм ізшом.
Шахтаԍаԋ быԁ бокӧ кежӧны мупыщса коріԁорјас. Сеті ԋужӧԁалӧма реԉсјас, на куԅа посԋі вагоԋеткајасӧн новлӧны ізшом. Коріԁорјаслыԍ јірксӧ ԁа ԍԏенјассӧ крепітӧны топыԁ пу пыкӧԁјасӧн. Ізшом перјан ыҗыԁ шахтајасыԁ ԇік-жӧ уԉічајаса ԁа векԋі переулокјаса му пыщса карјас коԃӧԍ.
 
17-ӧԁ ԍерпас. Ізшом перјан шахта.
Уна ԍурс ізшомперјыԍјас быԁ лун уҗалӧны шахтајасын. Му пыщкыԍ најӧ перјӧны „ԍӧԁ зарԋі“ — ізшом. Ізшомперјыслӧн уҗыс јона ԍӧкыԁ. Меԁса-ԋін ԍӧкыԁ уҗыс забојшщіклӧн. Ізшом чорыԁ пластјасыԍ сіјӧ чуктӧԁалӧ торјас. Щӧкыԁа, пӧшԏі паԍтӧгыс пӧрччыԍӧмӧн ԁа быԁногыс мышкыраԍӧмӧн, лоӧ сылы уҗавны: гӧрбыԉтчӧмӧн-і, воԁсӧн-і, мыш вылас воԁӧмӧн-і. Забојшщіклыԍ сӧкыԁ уҗсӧ міјанын ӧні вежӧны машінајас уҗӧн.
Міјан ізшом перјан промышԉенноԍтын пыр ӧтарӧ јонҗыка і јонҗыка прімеԋајтчӧны врубовӧј машінајас. Тащӧм машінајасыс чорыԁ ізшом пороԁајастӧ забојшщік ԍерԏі уна пӧв ӧԁјӧ жуглӧны. (17-ӧԁ ԍерпас).
17-ӧԁ ԍероас. Врубовӧј машінаӧн уҗалӧны шахтаын.
 
Чуктӧԁлӧм ізшомсӧ шыблалӧны бокӧ. Сетыԍ сеԍԍа течӧны ԇоԉаԋік вагоԋеткајасӧ ԁа мӧԁӧԁӧны главнӧј шахтаӧ. Таԍаԋ ізшомсӧ лептӧны му вылӧ.
Ізшомтӧ јонҗыкасӧ іспоԉзујтӧны кыԇі ломтас. Сыыԍ кынԇі ізшомыԍ вӧчӧны уна ԍікас колана проԁуктајас: ізшомсӧ сынӧԁтӧг ԁонӧԁӧмӧн артмӧԁӧны кокс, ізшом ԍір ԁа ԍвеԏіԉнӧј газ. Кокс колӧ чугун сывԁыны. Ізшом ԍірыԍ вӧчӧны краскајас, ԉекарствојас ԁа мукӧԁ сещӧм проԁуктајас. Ԍвеԏіԉнӧј газӧн југԁӧԁӧны уԉічајас.
СССР јона озыр ізшомнаԁ. Міјанын уна перјӧны ізшомтӧ Ԁоԋецкӧј баԍԍејнын — лунвылын ԁа Куԅԋецкӧј баԍԍејнын — Ԍібырын. Міјан учонӧјјас уна ізшом аԇԇісны Сојузса уна местајасыԍ.
Ізшом перјӧм куԅа первојја пјаԏіԉетка помӧ СССР боԍтіс мірас ԋоԉӧԁ места.
Кыԇі перјӧны ԋерп.
 
СССР-ын ԋерптӧ перјӧны Закавкаԅјеын, Туркестанын, Урал вылын, Ԍібырын ԁа нӧшта мукӧԁлаын. Меԁуна ԋерп перјӧны Закавкаԅјеын, Баку ԁорын. Тані му улас ԋерпыс уна, мукӧԁ ԁырјі веԍігтӧ ачыс му вылӧ петӧ.
Му пыщкыс петан ԋерптӧ важӧн кӧшјасӧн вӧлӧм чукӧртӧны. Сеԍԍа кутӧмаӧԍ коԁјыны јукмӧсјас ԁа веԁрајасӧн сеԍ гумлавны. Јукмӧсјас коԁјігӧн мукӧԁ ԁырјі ԋерпыс јон вынӧн шыбытчӧ вывлаԋ ԁа фонтанӧн резӧ. Секі ԋерп быԁ бокӧ разалӧ ԁа уна вошӧ.
 
18-ӧԁ ԍерпас. Ԋерп перјан вышкајас.
 
Ӧні ԋерптӧ мӧԁногҗык, бурҗык способјасӧн перјӧны. Ԋерп перјӧм могыԍ ӧні оз јукмосјас коԁјыны, а піԍкӧԁлӧны векԋіԃік скважінајас. Піԍкӧԁлӧм інјасас вӧчӧны аслыс ԍікас вышкајас (18-ӧԁ ԍерпас). Муӧ ԍујӧны уклаԁыԍ вӧчӧм піԍкӧԁчан. Еԉектрічество вынӧн сіјӧ бергалӧ. Мусӧ піԍкӧԁігтыр піԍкӧԁчаныс пыр пыԁӧҗык і пыԁӧҗык пырӧ. Воас-кӧ піԍкӧԁчаныс чорыԁ ізјӧԇ, уклаԁ піԍкӧԁчансӧ вежӧны алмаза піԍкӧԁчанӧн. Алмаза піԍкӧԁчаныԁ роԅӧԁлӧ меԁԍа чорыԁ ізјас. Піԍкӧԁчан бӧрԍа скважінаӧ (роԅӧ) леԇӧны метаԉԉіческӧј труба, коԁі пыр пыԁӧҗык і пыԁӧ-
җык леччӧ. Первојја труба помӧ јітӧны мӧԁӧс, којмӧԁӧс, таԇсӧ јітласны сетчӧԇ, кытчӧԇ оз воӧԁчыны ԋерпа му слӧјјасӧԇ.
Скважінаыԍ ԋерп щӧкыԁа фонтанӧн петӧ труба куԅа ԁа разалӧ. Меԁым ԋерпыс ез разав, трубајас помӧ вӧчӧны кранјас. Кор ԋерпыс ԁугԁӧ ачыс кајны, сіјӧс кыскӧны насосјасӧн.
Шеԁӧԁӧм ԋерпсӧ кӧрт трубајасӧԁ мӧԁӧԁӧны перегоннӧј завоԁјас вылӧ ԉібӧ јона гырыԍ кӧрт щанјасӧ, кӧні і віԇӧны. Таԍаԋ ԋерпсӧ мӧԁӧԁӧны страна пыщса сещӧм рајонјасӧ, кӧн сіјӧ колӧ.
Ізшом моз-жӧ ԋерпыԁ абу сӧмын ломтас. Сеԍ нӧшта перјӧны мукӧԁ ԍікас прӧԁуктајас. Перегоннӧј завоԁјас вылын ԋерпыԍ шеԁӧԁӧны бенԅін, караԍін ԁа мазут. Мазутыԍ сеԍԍа шеԁӧԁӧны парафін, ваԅеԉін, машіна мавтасјас ԁа мукӧԁ сещӧм колана проԁуктјас.
Міјанын ԋерптӧ јона уна перјӧны. Уна ԋерп, бенԅін ԁа караԍін мі вузалам заграԋічаӧ, а боԍтӧм ԍӧм вылас ԋӧбалам аслыным колана машінајас.
Ԋерп перјӧм куԅа вітвоԍа план мі тыртім кык во ԁа җынјӧн. Ԋерп перјӧм куԅа первојја пјаԏіԉетка помӧ СССР сувтіс мірас мӧԁ местаӧ.
 
СССР-са нароԁнӧј овмӧсын ломтаслӧн тӧԁчанлун.
 
Міјан нароԁнӧј овмӧсын ломтаслӧн тӧԁчанлуныс зев ыҗыԁ. Уна ломтас сотӧны міјан фабрік-завоԁјас ԁа еԉектростанціјајас вылын. Паровозјас ԁа парохоԁјас, автомобіԉјас ԁа аеропланјас бара-жӧ оз вермыны ломтастӧг уҗавны. Ломтасыԁ щӧщ колӧ віԇму овмӧсын уҗалыԍ тракторјаслы ԁа комбајнјаслы. Сеԍԍа ломтасыԁ колӧ нӧшта оланінјас југԁӧԁны ԁа шонтыны. Ломтас ԁа металлјасыԁ — странаса став овмӧслӧн поԁувјас.
Мі паԍкӧԁам ԁај нӧшта-на воԇӧ јона кутам паԍкӧԁны асԍыным ломтас промышԉенноԍԏ. Ломтас перјӧм куԅа мі суӧԁам ԁа панјам-ԋін уна мукӧԁ капітаԉіԍԏіческӧј госуԁарствојасӧс. Первојја пјаԏіԉетка помӧ мі торф перјӧм куԅа сувтім мірас меԁвоԇԇа местаӧ, ізшом перјӧм куԅа — ԋоԉӧԁ местаӧ ԁа ԋерп перјӧм куԅа — мӧԁ местаӧ. Тајӧс мі перјім первојја пјаԏіԉеткалыԍ плансӧ тыртӧмӧн.
Мӧԁӧԁ пјаԏіԉеткаын мі нӧшта-на јонҗыка кыпӧԁам-паԍкӧԁам асԍыным топԉівнӧј промышԉенноԍԏ.
Ломтас промышԉенносԏ паскӧԁӧмӧн мі јонмӧԁам міјан страналыԍ вынјӧрсӧ.
 
МЕТАЛЛЈАС.
 
Кӧрт, ыргӧн, аԉуміԋіј, ԍвіԋеч, зарԋі — ставыс тајӧ металлјас. Металлјаслӧн коланлуныс вывті ыҗыԁ. Металлыԍ вӧчӧны машінајас ԁа станокјас, парохоԁјас ԁа паровозјас, автомобіԉјас ԁа аеропланјас, реԉсјас ԁа посјас. Торја-ԋін ыҗыԁ коланлуныс кӧртлӧн.
Кущӧмӧԍ-жӧ својствојасыс металлӧн? Мыјӧн-нӧ металлјасыс торјалӧны мукӧԁ ԍікас ԏелӧјасыс?
Пемԁӧм ыргӧн моԋета-кӧ зыралыштны, сіјӧ кутас југјавны. Југјалӧ зарԋі, езыԍ, ыргӧн, југјалӧны і мукӧԁ металлјас. Тајӧ југјалӧм ԍерԏі кокԋі тӧԁны металлтӧ. Быԁ металл југјалӧ аслыс ԍікас метаԉԉіческӧј бԉескӧн.
Коԁі воліс куԅԋечаӧ, сіјӧ аԇԇывліс ԁорччӧм. Ԁорччігӧн мӧлӧтјасӧн кучкалӧны ԁоналӧм кӧртӧ ԁа сіԇі вӧчӧны колана формаа преԁмет. Ізтӧ-кӧ кутан мӧлӧтӧн кучкавны, сіјӧ паԍмунӧ, посԋіа торјавлас. Металлјастӧ поԅӧ ԁорны, налӧн ем ԁорԍана својство (ковкоԍԏ).
Ԁонӧԁӧм металлјастӧ поԅӧ ԋе сӧмын ԁорны, но і сутуга выјӧԇ ԋужӧԁны. Металлјастӧ поԅӧ ԋужӧԁны, налӧн ем ԋужалан својство (ԏагучеԍԏ).
Металлјас — ставыс чорыԁ вешществојас; сӧмын ӧԏі металл — ртуԏ — кіԅӧр. Но шонӧԁӧмӧн поԅӧ металлјастӧ кіԅӧртны. Тајӧс поԅӧ со кыԇі тӧԁмӧԁны: боԍтны озыԍ тор, пуктыны кӧрт паԋӧ ԁа сеԍԍа шонӧԁны ԍпіртовка ԉібӧ прімус бі вылын. Кор озыԍыс јона шоналас, сіјӧ кіԅӧрмас, сылас. Металлјаслӧн ем сылана својство (плавкоԍԏ).
Боԍтны-кӧ куԅмӧс ԍԏеклӧ тор ԁа ӧԏі помсӧ пуктыны ԍпіртовка ԉібӧ прімус бі вылӧ, сылӧн мӧԁ помыс, кыті ті кутанныԁ, оз шонав. Боԍтны-кӧ сещӧм-жӧ кызта ԁа куԅта ыргӧн ԉібӧ кӧрт сутуга ԁа ӧԏі помсӧ пуктыны ԍпіртовка ԉібӧ прімус бі вылӧ, сутугалӧн мӧԁ помыс щӧщ-жӧ шоналӧ (кыт-тај кінаныԁ кутанныԁ, сет лоӧ пӧԍ). Таԇсӧ лоӧ сывӧсна, мыј металлјас пыр бура паԍкалӧ шоныԁ.
Еԉектріческӧј провоԁјастӧ вӧчӧны метаԉԉіческӧј (унжыкыԍсӧ ыргӧн) сутугаыԍ. Таԇсӧ вӧчӧны сывӧсна, мыј металлјас пыр бура мунӧ еԉектрічество.
Інԁӧм став својствојасыс ем быԁ металлӧн, но најӧ мӧԁа-мӧԁԍыс торјалӧны. Кӧрт торјалӧ ыргӧныԍ. Зарні торјалӧ ыргӧныԍ і кӧртыԍ.
Кӧрт, уклаԁ, чугун — ԍӧԁ металлјас. Ыргӧн, ԍвіԋеч, аԉуміԋіј — рӧма (цветнӧј) металлјас. Зарԋі — ԁрагоценнӧј металл.
Ԇік чістӧјӧн зев еща металлјас паныԁаԍлӧны пріроԁааԁ. Унҗык металлыс му пыщкын кујлӧны уна пӧлӧс руԁајасын. Руԁајасыԁ — сещӧм горнӧј пороԁајас, кӧні металлјасыс јітчӧмаӧԍ мукӧԁ вешществојаскӧԁ. Руԁајас кујлӧны му пыщкын. Мукӧԁ ԁырјі најӧ абу пыԁынӧԍ ԁа веԍкыԁа му веркӧсӧ петӧны, но унҗыкыԍсӧ најӧ кујлӧны му пыщкын.
 
Кӧрт руԁајас.
 
Кӧрт перјӧны кӧрт руԁаыԍ. Меԁбур руԁајас ԍурӧны гӧрајасыԍ. Сещӧмјасыс — руԁ желеԅԋак, гӧрԁ жеԉеԅԋак ԁа магԋіта ԍоԁ жеԉеԅԋак. Магнԋіта жеԉеԅԋаклӧн ӧткымын кусӧкјас кыскӧны ас берԁас кӧртыԍ вӧчӧм торјас, кыԇі і магԋіт. (19-ӧԁ ԍерпас).
СССР-ын кӧрт руԁајас меԁԍасӧ емӧԍ Урал вылын, Кріворожјеын ԁа Керчын — лунвылын, ԁа Кузбассын — Ԍібырын.
Урал вылын емӧс магԋіта жеԉеԅԋакыԍ артмӧм ԇоԋ гӧрајас, прімер боԍтны, Магԋітној гӧра, Высокаја гӧра, Благоԁаԏ гӧра. Магԋітнӧј гӧра ԁорын ӧні стрӧітӧма чугун кіԍтан завоԁ — гігант. Тајӧ завоԁ гӧгӧрыс быԁміс ыҗыԁ кар — Магԋітогорск.
 
Кыԇі перјӧны корт руԁа.
 
Сещӧм гӧрајасын, коні руԁаыс оз пыԁын кујлы, руԁа перјӧм могыԍ коԁјӧны воԍса паԍкыԁ гујас — карјерјас.
Руԁаыԁ чорыԁ горнӧј пороԁа, сывӧсна кіпомыԍ перјыны сіјӧс јона ԍӧкыԁ ԁај абу выгӧԁнӧ. Руԁатӧ ԃінамітӧн
 
19-ӧԁ ԍерпас. Магԋіта жеԉеԅԋак.
взрывајтӧны. Взрывјассӧ вӧчӧны сек, кор рабочӧјјас петӧны руԁԋік пыщкыԍ.
Му пыщкыԍ руԁасӧ перјӧм могыԍ коԁјӧны җуҗыԁ колоԃечјас — шахтајас. Шахта пыԁӧсԍаԋыс руԁа боԍтанінӧ вӧчалӧны вожјас — коріԁорјас.
Му пыщса уҗјасыԁ ԍӧкыԁӧԍ ԁа ӧпаснӧјҗыкӧԍ ерԁвывса уҗјас ԍерԏі. Век лоӧ бужԁӧмјаскӧԁ вермаԍны, шахта пыщкӧссӧ крепітны.
Сеԍԍа оз поԅ енԁӧԁны ва којан уҗ, а то ваыс вермас тыртны шахтасӧ. Сіԇ-жӧ шахтаыԍ век колӧ весавны-кыскыны ԉок сынӧԁсӧ ԁа пыртны сӧстӧм сынӧԁ.
Таԇі јӧз пырӧԁчӧны му пыщкӧ ԁа перјӧны му пыщса озырлунсӧ.
 
Кыԇі вӧчӧны чугун, уклаԁ ԁа кӧрт.
 
Кӧрт руԁаыԍ меԁвоԇ вӧчӧны чугун. Чугун кіԍтӧны
аслыс ԍікас пачын, коԁӧс шуӧны ԁоменнӧј пачӧн ԉібӧ ԁомнаӧн. (20-ӧԁ ԍерпас).
Ԁомнаыԁ — башԋа коԃ зев ыҗыԁ пач, 20-30 метр җуҗԁа кымын. Ԁомна пестӧны сӧмын ӧтчыԁ, а сеԍԍа сіјӧ уна во чӧж уҗалӧ ԁугԁывтӧг. Ԁомнаӧ вылыссаԋ сӧвтӧны ізшом (кокс) ԁа руԁа, нӧшта ізвеԍԏ ԁа лыа — руԁаыԍ ковтӧмторјассӧ весалӧм могыԍ. А улыԍаԋыс ԁугԁывтӧг пӧԉтӧны чістӧј, пӧԍ сынӧԁӧн, меԁым шомыс бура сотчіс.
Шом сотчігӧн руԁаыс торјалӧ кӧрт ԁа сорлаԍӧ сотчытӧм шом коԉаскӧԁ — артмӧ чугун.
Сылӧм чугуныс візувтӧ ԁомна пыԁӧсӧ. Кор сылӧм чугуныс уна чукӧрмас, ԁомна поԁјыԍ жугӧԁӧны ԍојӧн тупкӧм роԅ. Сылӧм чугуныс сеті завоԃітӧ візувтны біја струјаӧн, разалӧ җӧлӧбјас куԅа ԁа чорԅӧ. Таԇі артмӧ чугун.
 
20-ӧԁ ԍерпас. Ԁоменнӧј пач.
 
Быԁ 100 јукӧн чугун вылӧ воӧ 3-6 јукӧн шом. Чугун јона чорыԁ, но рӧшкыԁ, кучкан-кӧ — жуглаԍӧ. Чугуныԍ кіԍтӧны уна пӧлӧс нреԁмет.
Ԍпеціаԉнӧј пачјасын чугуныԍ вӧчӧны уклаԁ ԁа кӧрт. Сылӧм чугун пыщті пӧԉтӧны пӧԍ сынӧԁ струја. Мыјкӧ-мыԁа шомыс секі сотчӧ. 100 јукӧн вылӧ-кӧ коԉі 1 1/2 - 2 јукӧн шом, секі артмӧ уклаԁ (стаԉ). Уклаԁыԁ зев чорыԁ ԁа ԁорԍана. Уклаԁыԍ вӧчӧны машінајас, інструментјас ԁа реԉсјас.
Сылӧм чугуныԍ-кӧ пӧшԏі став шомыс сотчас, секі артмас кӧрт. Кӧртыԁ колӧ сещӧм уҗјас ԁырјі, кор колӧ сӧмын ԋебыԁ металл, шуам-кӧԏ, керка вевԏԏан ԉістјас вӧчны, веԁрајас, тазјас ԁа мукӧԁ сещӧмтор вӧчны.
Сынӧԁын олӧмыԍ кӧртыԁ сімӧ. Кӧртыԍ вӧчӧмторјастӧ тавӧсна краскаӧн мавтӧны ԉібо сімтӧм металлјасӧн вевԏԏӧны: цінкӧн, ԋікеԉӧн ԁа мукӧԁјасӧн.
Уклаԁ сіԇ-жӧ сімӧ, тавӧсна машінајасыԁ ӧԁјӧҗык кіԍԍӧны. Јона ковміс мырԍыны, меԁым еԍкӧ сімтӧм уклаԁ артмӧԁны, і бӧрја каԁнас артмӧԁісны сіјӧс. Сімтӧм уклаԁ вӧчанног тӧԁмалӧмыԁ — сӧветскӧј наукалӧн ԁа ԏехԋікалӧн вывті ыҗыԁ вермӧм.
Царскӧј Роԍԍіјаын чугунтӧ, уклаԁтӧ ԁа кӧрттӧ вӧчлісны зев еща. Ӧні-жӧ СССР-ын течӧны ԁа пестӧны выԉыԍ-выԉ ԁомнајас. Чугун, уклаԁ ԁа кӧрттӧ ӧні мі уна-ԋін вӧчам.
Первојја пјаԏіԉетка помӧ чугун перјӧм куԅа СССР сувтіс мірас мӧԁ местаӧ ԁа Јевропаын меԁвоԇԇа местаӧ.
 
Ыргӧн.
 
Пріроԁаыԍ ыргӧн векҗык руԁаӧн сурӧ, но мукӧԁ ԁырјі аԇԇылӧны і чістӧј ыргӧн. Сіјӧ — самороԁнӧј ыргӧн.
Руԁаыԍ ыргӧнтӧ сывԁӧны ԇік-жӧ кӧртӧс моз.
Чістӧј ыргӧныԁ гӧрԁ рӧма. Сіјӧс јона бура поԅӧ ԁорны ԁа сутугаӧ ԋужӧԁны. Но тајӧ металлыс зев ԋебыԁ, тавӧсна чістӧј ыргӧныԍ ԋінӧм оз вӧчны. Сылӧм ыргӧнсӧ-кӧ сорлавны мукӧԁ металлјаскӧԁ, артмӧны чорыԁ сорасјас — сплавјас.
Ыргӧн ԁа озыԍ сплав шуӧны бронзаӧн. Бронзаыс вӧчӧны статујајас ԁа мукӧԁ сещӧм украшеԋіјејас. Сыыԍ ӧпріч бронзаыԁ прімеԋајтԍӧ машіностројеԋіјеын.
Ыргӧн ԁа цінк сплав шуӧны латуԋӧн. Уна вешщіјасӧс, коԁјасӧс векҗык шуӧны ыргӧнӧн, збыԉыԍсӧ најӧс
вӧчӧмаӧԍ латуԋыԍ. Торјӧԁны латуԋтӧ ыргӧныс абу ԍӧкыԁ, сіјӧ торјалӧ аслас коԉквіж рӧмнас. Латуԋыԁ јона колӧ машіностројеԋіјеын ԁа војеннӧј ԃелӧын.
 
Аԉуміԋіј.
 
Аԉуміԋіјтӧ јӧзыԁ тӧԁмалісны во ԍо сајын кымын: Меԁвоԇыԍсӧ артмӧԁісны Гермаԋіјаын. Сіјӧ каԁӧ аԉуміԋіј вӧлі вывті ԁона. Оԏі кілограмм вӧлі сулалӧ 1200 шајт. Тајӧ вӧлі сывӧсна, мыј ԁонтӧмасӧ ез-на кужны перјыныс. Секі аԉуміԋіјыԍ вӧчлісны сӧмын баԍітчанторјас.
Зев-на ԋеважӧн еԉекірічество отсӧгӧн велалісны шеԁӧԁны аԉуміԋіј ԁонтӧм способӧн.
Аԉуміԋіј лоі вывті колана металлӧн. Міјан овмӧсын сылӧн тӧԁчанлуныс пыр ӧтарӧ кыптӧ, і поԅӧ шуны, мыј аԉуміԋіјлӧн немыс воԇын-на.
Мыј вӧсна-жӧ аԉуміԋіј зырӧ мукӧԁ металлјасӧс? Аԉуміԋіј — му вылын меԁԍа јона паԍкалӧм металл. Ԁаԍ аԉуміԋіјыԁ пріроԁаыԍ оз ԍур. Но сіјӧ уна ем быԁ ԍікас горнӧј пороԁајасын.
Аԉуміԋіј меԁԍасӧ перјӧны бокԍіт руԁаыԍ. Тащӧм руԁаыс јона уна ем Ԉеԋінграԁскӧј облаԍԏын ԁа Урал вылын.
Руԁаыԍ аԉуміԋіј перјӧны еԉектрічество отсӧгӧн.
Аԉуміԋіјыԁ — езыԍ коԃ јеҗыԁ металл. Сынӧԁын віԇігӧн оз сім. Аԉуміԋіј јона кокԋі, сывӧсна аеропланјас ԁа ԃіріжабԉјас стрӧітӧмын сылӧн тӧԁчанлуныс вывті ыҗыԁ.
Но аԉуміԋіј ыргӧн коԃ-жӧ небыԁ металл. Тавӧсна сіјӧс век сорлалӧны мукӧԁ металлјаскӧԁ.
I сещӧм вешщіјас, коԁјасӧс векжык аԉуміԋіјыԍ вӧчӧмӧн шуӧны, кыԇ паԋјас, кружкајас, таԍтіјас, збыԉыԍсӧ најӧс вӧчӧма аԉуміԋіјлӧн мукӧԁ металлјаскӧԁ сорасыԍ.
 
Ԍвіԋеч.
 
Пріроԁаыԍ свіԋечыԁ векжык руԁаӧн ԍурлӧ. Сещӧм руԁасӧ шуӧны ԍвінцовӧј бԉескӧн.
Свінеч — зев ԋебыԁ металл, поԅӧ пуртӧн кокԋіа вунԁавны. Тавӧсна ԍвіԋечтӧ векҗык-жӧ сорлалӧны мукӧԁ металлјаскӧԁ ԁа вӧԉіԍԏі-ԋін вӧчӧны мыј колӧ.
Свінеч ԁа озыԍ сплавыԁ кокԋіа сылӧ, — тащӧм сплавнас спојајтчӧны. Ԍвіԋеч, озыԍ ԁа сур'ма сплавыԍ кіԍтӧны
ԏіпографскӧј шыпасјас. Ԁозмукјастӧ ԍвіԋечԍыԁ оз вӧчны сывӧсна, мыј сіјӧ јаԁа.
Чістӧј ԍвіԋечыԍ вӧчӧны трубајас, ԁрӧб, пуԉајас ԁа пломбајас.
 
Зарԋі.
 
Пріроԁаыԍ зарԋі ԍурӧ сӧмын ԇік чістӧјӧн. Посԋі торјасӧн ԉібӧ сӧнјасон сіјӧ кујлӧ горнӧј пороԁајас пышкын. Мукӧԁ ԁырјі зарԋітӧ аԇԇылӧны ԇоԋ комӧкјасӧн — самороԁокјасӧн.
Горнӧј пороԁајас пазалігӧн зарԋі чірјасыс веԍкалӧны лыа пыщкӧ ԁа таԇі артмӧны зарԋі россыпјас. Кущӧм лыаын ем зарԋі, сещӧмсӧ шуӧны зарԋіа лыаӧн. Тащӧм лыаыԍ зарԋісӧ перјӧны пожјалӧмӧн. Зарԋі — ԍӧкыԁ металл, сывӧсна, кор зарԋіа лыасӧ пожјалӧны, секі лыаыс мунӧ ваыскӧԁ, а зарԋі чірјас коԉӧны прібор пыԁӧсӧ, кӧні пожјалӧны.
Зарԋіа лыаын зарԋіыс зев еща. Выгӧԁнӧјӧн-ԋін лыԃԃыԍӧ сещӧм уж, кор 160 кілограмм лыаыԍ шеԁӧ 1 грамм зарԋі. Зарԋітӧ шеԁӧԁны зев уна уҗ колӧ, сывӧсна і ԁона сіјӧ.
Чістӧј зарԋіыԁ — ԋебыԁ металл, пемыԁ-віжов рӧма ԁа јона ԇірԁалӧ. Сынӧԁын віԇӧмыԍ оз сім. Зарԋітӧ вывті кокԋі ԁорны ԁа ԋужӧԁны. Меԁԍасӧ зарԋіԍыԁ чекаԋітӧны моԋетајас ԁа вӧчалӧны быԁԍама баԍітчанторјас. Іԅԃеԉіје-кӧ вӧчны зарԋіыԍ, секі сіјӧс сорлалӧны езыԍкӧԁ ԉібӧ ыргӧнкӧԁ.
СССР-ын зарԋі перјӧны Урал вылын ԁа Ԍібырын.
Перјӧм зарԋі вылӧ мі заграԋічаыԍ ԋӧбам машінајас, коԁјас міјанлы колӧны соціаԉізм стрӧітан уҗын.
 
СССР-са нароԁнӧј овмӧсын металлјаслӧн тӧԁчанлун.
 
Міјан нароԁнӧј овмӧсын металлӧн тӧԁчанлуныс, кыԇі-і ломтаслӧн, вывті ыҗыԁ. Металлјасыԁ меԁԍасӧ колӧны машінајас вӧчны. А машінајас колӧны стрпанаӧс інԁустріаԉіԅірујтӧм вылӧ.
Ԉеԋін завет ԍерԏі мі кыпӧԁам асԍыным ԏажолӧј інԁустріја, меԁԍа-ԋін машінајас вӧчӧм. Первојја пјаԏіԉетка чӧжӧн ԏажолӧј інԁустріја кыпӧԁӧмын мі шеԁӧԁім гырыԍ вермӧмјас.
Міјан странаын стрӧітӧма лоі чугун кіԍтан ыҗыԁ завоԁјас, шуам, Магԋітогорскын, Куԅԋецкын.
Стрӧітӧма лоі рӧма (цветнӧјј металлјас кіԍтан гырыԍ завоԁјас: прімер боԍтны, ыргӧн сывԁан Уралса завоԁјас, Волхов вывса аԉуміԋіјевӧј завоԁјас ԁа мукӧԁ.
Стрӧітӧма тракторјас вӧчан Стаԉінграԁскӧј ԁа Харковскӧј завоԁјас, комбајнјас вӧчан Саратовскӧј завоԁ, віԇму уҗалан машінајас вӧчан Ростовскӧј завоԁ ԁа мукӧԁ.
Стрӧітӧма автомобіԉјас, самоԉотјас ԁа моторјас вӧчан завоԁјас — Москваын, Горкіјын, Вороԋежын, Сібырын
Војнаӧԇ ԍерԏі СССР ын машінајас вӧчӧмыԁ кыптіс 10 пӧв. Віԇму уҗалан бӧрӧ коԉӧм странаыԍ міјан Сојуз лоі вынјӧра інԁустріаԉнӧј странаӧн.
 
II. ВА.
 
Му вылын ва уна. Сінмӧн суԇтӧм паԍкыԁ морејас ԁа океанјас кујлӧны му веркӧсын. Коԁі воліс море ԁорӧ, сіјӧ аԇԇывліс — кущӧм сіјӧ помтӧм-ԁортӧм. Сӧмын быԏԏӧ кӧнкӧ јона ылын мореыс ӧтлаасӧ јенежыскӧԁ.
Јона уна јујас — гырысјас і посԋіјас — быԁ бокԍаԋ візувтӧны му вылысті ԁа нуӧны асԍыныс вајассӧ морејасӧ ԁа океанјасӧ.
Уна-жӧ ваыԁ і му пыщкын. Кор коԁјӧны јукмӧс, кущӧмкӧ пыԁнаыԍ век-ԋін аԇԇӧны ва. Тајӧ — грунтӧвӧј ва. Мукӧԁ местајасын, шуам, оврагјасын грунтӧвӧј ваыԁ му ерԁӧ петӧ кԉучјасӧн.
Щӧщ і му вевԁорын, сынӧԁын ем ва. Му вевԁорті ветлыԍ кымӧрјасыԁ — сіјӧ јона посԋі ва војтјас ԉібӧ јі крісталлјас. Лымјӧн ԁа зерӧн ваыс кымӧрјасыԍ леччӧ му вылӧ.
Пріроԁа олӧмын ԁа нароԁнӧј овмӧсын валӧн тӧԁчанлуныс јона ыҗыԁ.
 
Валӧн кујім состојаԋіје.
 
Ваыԁ кіԅӧр, но абу век. Кор ва кынмӧ, лоӧ јі. Јіыԁ — чорыԁ ԏелӧ. Кор ва пакталӧ, сек пӧрӧ руӧ. Руыԁ — газ коԃ вешщество, міјан гӧгӧрса сынӧԁыԁ коԃ-жӧ.
Сіԇкӧ, ваыԁ вермӧ лоны кујім состојаԋіјеын: чорыԁӧн, кіԅӧрӧн ԁа газ коԃӧн.
1-јја опыт. Стӧканын кутам шонтыны јі. Сіјӧ сылӧ ԁа пӧрӧ ваӧ. Таԇ шонтігӧн ва чорыԁ состојаніјеыԍ вуҗӧ кіԅӧрӧ.
2-ӧԁ опыт. Стӧканыԍ васӧ кутам воԇӧ шонтыны. Ваыс пуԅас ԁа кутас руавны. Таԇ шонтігӧн ва кіԅӧр состојаԋіјеыԍ пӧрӧ газ коԃӧ. Но ваыԁ вуҗӧ ӧԏі состојаԋіјеԍаԋ мӧԁӧ оз сӧмын шонтігӧн, но і кӧԇӧԁігӧн.
3-ӧԁ опыт. Колбаӧ кіԍтам ва, тупкам пробкаӧн, коԁӧ ԍујӧма җеԋыԃік ԍԏеклӧ трубка (21-ӧԁ серпас).
Колбаԍыс васӧ шонтам, меԁ пуԅас.
Ваыс пакталӧ ԁа пӧрӧ руӧ. Но руыс колбаын ԋі трубка роԅ ԁорын оз тыԁав. Тані настојашщӧј тыԁавтӧм пар. Тајӧ парыс кыптӧ вылӧ, ыркалӧ ԁа пӧрӧ јона посԋіԃік ва војтјасӧ. Најӧыԍ і артмӧ ру (туман), коԁі тај тыԁалӧ трубка вомԁор веԍтын. Таԇі кӧԇӧԁігӧн ва газ-коԃ состојаԋіјеыԍ пӧрӧ кіԅӧрӧ.
А ватӧ-кӧ јона кӧԇӧԁан — сіјӧ кынмас.
4-ӧԁ опыт. Боԍтам вӧсԋі ԍԏеклӧа ічӧԏік суԉеја. Кіԍтам сетчӧ ԋеуна ва. Ва тыра суԉејасӧ пуктам лым ԁа сов сорасӧ. Тајӧ сорасыс јона кӧԇалӧ. Суԉејаын ваыс кынмас, лоӧ јі. Кӧԇӧԁігӧн ва кіԅӧр состојаԋіјеыԍ пӧрӧ чорыԁӧ.
 
Сӧстӧм-ӧ пріроԁнӧј ва.
 
Морејасыԍ, тыјасыс, јујасыс, шорјасыс васӧ шуӧны пріроԁнӧј ваӧн. Пріроԁнӧј ваыԁ ԇік сӧстӧмӧн (чістӧјӧн) ԋекор оз овлы. Сы піын овлӧ гуԁыр. Торјӧн-ԋін гуԁырӧԍ овлӧны тувсов јујас. Таыԍ ӧтԁор вааԁ нӧшта век емӧԍ мукӧԁ сылӧм вешществојас. Торја-ԋін море ваын уна ем быԁ ԍікас сылӧм вешществоыс. Море ваыԁ курыԁ сола, тајӧ сывӧсна, мыј ва пыщкас сен уна сылӧмны курыԁ ԁа сола совјас.
 
21-ӧԁ ԍерпас.
Овмӧсаԁ унаыԍ ковмывлӧ сещӧм ва, коԁі меԁ ез вӧв гуԁыр. Мукӧԁ ԁырјі щӧщ ковмывлӧ сещӧм ва, кӧні абуӧԍ ԋекущӧм совјас. Кыԇі-жӧ поԅӧ васӧ весавны гуԁырԍыс ԁа сы пыщкӧ сылӧм совјасԍыс? Боԍтам стӧкантыр ва, ва пыщкас пуктам паԋтыр ԍој ԁа паԋтыр сов. Бура гуԁралам. Ԍојыԁ ваын оз сыв. Ԍојыс васӧ гуԁыртас. Сов сылӧ ва пыщкын. Солыс вӧчіс васӧ солаӧн. Таԇі мі вӧчім гуԁыр сола ва. Боԍԍылам ӧні васӧ весавны гуԁырԍыс ԁа сы пыщкӧ сылӧм совԍыс.
 
Кыԇі ваыԍ весавны гуԁыр.
 
Опыт. Ваыԍ гуԁырсӧ весалӧм могыԍ кутам фіԉтрујтны.
Чістӧј промокаԏеԉнӧј бумагаыс вӧчам фіԉтр. (22-ӧԁ ԍерпас). Бумагаыԍ вӧчӧм фіԉтрсӧ пуктам воронкаӧ. Воронкасӧ ԍујам мыԍкӧм суԉејаӧ. Фіԉтр вылас кутам ԋӧжјӧԋікӧн кіԍтны ԁаԍтӧм гуԁыр сола васӧ. (23-ӧԁ ԍерпас).
 
22-ӧԁ ԍерпас. Кыԇі лӧԍӧԁӧны фіԉтр.
 
Мі фіԉтрӧ кіԍтім гуԁыр ва, а фіԉтр увԍыс војталӧ југыԁ, міча ва. Сіԇ-кӧ, фіԉтр кутӧ гуԁырсӧ ԁа ас пырыс сӧԇӧԁӧ чістӧј ва. Фіԉтр весалӧ ваыԍ гуԁырсӧ. Тајӧ і ем фіԉтрујтӧм.
Мі гуԁыр ва фіԉтрујтім бумагаыԍ вӧчӧм фіԉтр пыр. Быԁ ԍікас гуԁыр кіԅӧрјасӧс таԇі-жӧ фіԉтрујтӧны апԏекајасын ԁа лабораторіјајасын. Воԁопровоԁнӧј станціјајасын ватӧ весалӧны унҗыкыԍсӧ лыа фіԉтрјас пыр. Гуԁыр ва-кӧ кіԍтны міча лыа слӧј вылӧ, лыа пырыс петас міча ԁа југыԁ ва, а гуԁырыс лыа пыщкас і коԉӧ. Воԁопровоԁнӧј станціјаԍаԋ мі боԍтам міча ва-ԋін.
Но вермӧ-ӧ фіԉтрыԁ весавны васӧ сы пыщкӧ сылӧм совјасыс? Фіԉтрујтӧм васӧ віԁлам кывјӧн. Сіјӧ важ коԃыс-на сола. Сіԇкӧ, фіԉтрујтӧмӧн ваыс поԅӧ весавны сӧмын гуԁырсӧ. Фіԉтрујтӧмнаԁ весавны ватӧ сылӧм совјасыԍ он вермы.
 
Кыԇі весавны ва сы пыщкӧ сылӧм солыԍ.
 
Опыт. Меԁым весавны ва сы пыщкӧ сылӧм совјасыԍ, вӧчам ва перегонка. (24-ӧԁ ԍерпас).
Колбаӧ кіԍтам фіԉтрујтӧм сола ва. Колбалыԍ роԅсӧ тупкам пробкаӧн, кытчӧ топыԁа ԍујӧма ԍԏеклӧ трубкалыԍ пом. Трубкалыԍ мӧԁ помсӧ леԇам чістӧј пробіркаӧ. Пробіркасӧ пуктам кӧԇыԁ ва тыра ԉібӧ лым тыра стӧканӧ.
Колбаыԍ васӧ кутам шонтыны. Пуԅытӧԇыс шонтам ԁа
понԁам пуԅӧԁны. Мыјкӧ ԁыра мыԍԏі пробіркаын лоӧ ва. Пробіркаын ваыс пыр ӧтарӧ унҗык чукӧрмӧ. Кыԍ-жӧ лоі тајӧ ваыс?
Пуігӧн ваԍыԁ лоӧ пар. Колбаыԍ парыс петӧ ԁа кајӧ трубка куԅа, сеԍԍа веԍкалӧ кӧԇыԁ пробіркаӧ. Кӧԇыԁ пробіркаын пар кӧԇалӧ ԁа пӧрӧ ваӧ. Тајӧ ваыс і чукӧрмӧ пробіркаӧ. Кор пробіркаын ваыс уна чукӧрмас, ԁугԁам колбасӧ шонӧԁны.
Мыјкӧмынԁа васӧ колбаыԍ мі таԇі вӧтлім пробіркаӧ, вӧчім ва перегонка. Кущӧм-жӧ ва ӧні лоі?
23-ӧԁ серпас Фіԉтрујтчӧм.
24-ӧԁ ԍерпас. Ва перегоԋітӧм.
Кывнаным віԁлам тајӧ васӧ. Сіјӧ абу-ԋін сола, ԇік кӧртӧм. Солыс сен абу. Перегонкаӧн мі васӧ весалім сы пыщкӧ сылӧм солыԍ. Тащӧм васӧ шуӧны перегнаннӧј лібӧ ԃеԍԏілԉірованнӧј ваӧн. Тащӧм ваыс ԇік-ԋін чістӧј, сӧстӧм.
 
25-ӧԁ ԍерпас. Јура (кучӧвӧј) кымӧрјас.
26-ӧԁ ԍерпас. Лымчірјас (ыжԁӧԁӧма).
 
Тащӧм-жӧ ногӧн перегоԋајтӧны васӧ апԏекајасын ԁа лабораторіјајасын. Ԃеԍԏіԉԉірованнӧј ваӧн вӧчӧны ԉекарствојас ԁа быԁԍама растворјас.
 
Зер ԁа лым.
 
Му вылыԍ ԁа ва веркӧсыԍ кајан ва руыс чукӧрмӧ му берԁсаԋ јона вылын. Сені ва руыс ыркалӧ ԁа артмӧны
зев посԋіԃік ва војтјас. Најӧыԍ сеԍԍа артмӧны кымӧрјас (25-ӧԁ ԍерпас). Посні ва војтјасыс ӧтлааԍӧны мӧԁа-мӧԁ-
кӧԁ ԁа лоӧны гырыԍжыкӧс, сӧкыԁҗыкӧԍ. Таԇі артмӧ пемыԁ кымӧр, зер кымӧр. Ԍӧкыԁ ва војтјас тајӧ кымӧрԍыс уԍӧны му вылӧ, секі мі шуам — зерӧ.
Зерыԁ артмӧ сӧмын шоныԁ каԁӧ, а кӧԇыԁ каԁӧ артмӧ лым. Лым артмӧ ва руыԍ-жӧ. Кӧԇыԁ ԁырјі ва руыԍ артмӧны лымчірјас (26-ӧԁ серпас). Повоԃԁаыс-кӧ абу јона кӧԇыԁ, секі сынӧԁын лымчірјас мӧԁа-мӧԁкӧԁ ӧтлаасӧны — артмӧ шԉака. Лым усӧ му вылӧ ԁа вевԏԏӧ сіјӧс јеҗыԁ ежӧԁӧн.
 
Лысва ԁа пуж.
 
Зер ԁа лым артмӧны јона вылын му берԁԍаԋ, сеԍԍа уԍӧны му вылӧ. Лысва ԁа пуж артмӧны кӧԇалӧм чорыԁ преԁметјас вылын. Најӧс мі векҗык аԇԇам турун вылыԍ, ізјас вылыԍ, пујас вылыԍ ԁа мувывса мукӧԁ преԁметјас вылыԍ.
Лысваыԁ артмӧ таԇі. Гоҗԍа рытӧ ԁа војӧ му веркӧс ԁа сы вывса преԁметјасыс кӧԇалӧны. Накӧԁ інмӧԁчӧмыԍ щӧщ кӧԇалӧ на гӧгӧрса сынӧԁыс ԁа сынӧԁса руыс пукԍӧ преԁметјас вылӧ лысва војтјасӧн.
Му вывса преԁметјасыс-кӧ јона кӧԇыԁӧԍ, шуам, ԍор арын ԉібӧ тӧлын, секі сынӧԁса ва руыс на вылӧ пукԍӧ оз ва војтјасӧн, а јона посԋіԃік јі крісталлјасӧн. Тајӧ — пуж.
 
Пріроԁаын валӧн кыщлалӧм.
 
Шонԁі ԁугԁывтӧг шонтӧ му. Шонԁі шонтӧ мувылыссӧ ԁа јујаслыԍ, тыјаслыԍ ԁа морејаслыԍ веркӧссӧ. Шонԁі шонтӧм вӧсна ваыс пакталӧ ԁа пӧрӧ руӧ. Ва ру кајӧ му веркӧсԍаԋ јона вылӧ ԁа сені ыркалӧ; ӧԁ кымын вылын, сымын кӧԇыԁҗык сынӧԁыс. Кӧԇалӧм вӧсна ва руыԍ артмӧны зев посԋіԃік ва војтјас ԉібӧ веԍіг вывті посԋіԃік јі крісталлјас. Таԇі, муԍаԋ јона вылын посԋі ва војтјасыԍ ԉібӧ јі крістаԉԉікјасыԍ артмӧны кымӧрјас. Сіјӧ кымӧрјасԍыс ваыс сеԍԍа зерӧн ԉібӧ лымјӧн бӧр уԍӧ му вылӧ.
Зер ва ԁа лым ва мыјкӧмынԁа јіҗӧ му пыщкӧ, мыјкӧмынԁа руалӧ, а мыјкӧмынԁа візувтӧ шорјасӧԁ јуӧ, і јујас бара тајӧ васӧ кылӧԁӧны морејасӧ.
I мореыԍ ваыс бара руалӧ. Ва руыс бара кајӧ сынӧԁӧ. Бара-на артмсны кымӧрјас. I ва бара лымјӧн ԁа зерӧн леччӧ му вылӧ.
Таԇі ԁугԁывтӧг ва кыщовтӧ пріроԁаын.
 
Шонӧԁӧмыԍ ва паԍкалӧ ԁа кӧԇӧԁӧмыԍ топалӧ.
 
Меԁым тӧԁмавны валыԍ тајӧ својствојассӧ, вӧчам тащӧмтор (27-ӧԁ ԍерпас).
Боԍтам колба ԁа тыртам краскаа ваӧн. Колба роԅсӧ топыԁа тупкам пробкаӧн, коԁ пыщкӧ ԍујӧма ԍԏекло трубка. Секі мыјкӧмынԁа ваыс кајас трубка пыщкӧ. Пасјам, мыј вылнаӧ кајӧма ваыс трубкаӧ, — та могыԍ ва суԁта веԍтас трубкасӧ суԋісӧн кӧртыштам. Прібор ештіс.
1-ј опыт. Колбаыԍ краскаа васӧ ԋӧжјӧԋікӧн кутам шонтыны. Сы могыԍ колбасӧ пуктам пӧԍ ва пыщкӧ. Регыԁ мыԍԏі і каԅалам, кыԇі краскаа ваыс кајӧ трубка куԅа. Таԇсӧ лоӧ сы вӧсна, мыј шонӧԁігӧн ва паԍкалӧ.
2-ԁ опыт. Колбаыԍ краскаа васӧ кутам кӧԇӧԁны. Та могыԍ колбасӧ пуктам кӧԇыԁ ва ԉібӧ лым пыщкӧ. Ӧні тӧԁчӧ, кыԇі краскаа ваыс леччӧ трубка куԅа. Сіԇ-кӧ, кӧԇӧԁігӧн ва топалӧ. Та вӧсна сіјӧ і леччӧ трубкаас.
Сіԇ-кӧ, шонӧԁӧмыԍ ва паԍкалӧ, а кӧԇӧԁӧмыԍ топалӧ. Тащӧм тор-жӧ лоӧ быԁ ԍікас кіԅӧркӧԁ; ԍпірткӧԁ, ртуԏкӧԁ. Но валӧн ем нӧшта аслыс ԍікас торјалан својство.
 
Кынтігӧн валӧн паԍкалӧм
 
Опыт. Сулеја тыр кіԍтам ва ԁа топыԁа пробкаалам, сеԍԍа суԉејасӧ петкӧԁам кӧԇыԁінӧ.
Мыјкӧԁыра мыԍԏі мі каԅалам, мыј суԉејаын ваыс кынмӧма ԁа суԉејасӧ поткӧԁӧма. Мыј вӧсна-нӧ поткӧԁӧма суԉејасӧ? Ԁа сывӧсна, мыј кынмігӧн ва паԍкаліс.
 
27-ӧԁ ԍерпас. Шонӧԁігӧн ва паԍкалӧ ԁа кајӧ трубка куԅа.
 
Став кіԅӧр вешществојасыԁ кынміганыс топалӧны, сӧмын ва кынмігас оз топав, а, мӧԁарӧ — паԍкалӧ. Тані і лоӧ валӧн аслыспслӧслуныс, торјалӧмыс.
Валыԍ тајӧ аслысԍікас својствосӧ овмӧсын уҗалігӧн век лоӧ кутны тӧԁвылын. Ті гашкӧ аԇԇывлінныԁ, мыј воԁопровоԁ трубајастӧ век ԍујӧны му пыщкӧ, меԁым тӧвнас на пыщкын ез кынмы ва. Ваыс-кӧ кынмас, секі сіјӧ поткӧԁлас металлыԍ вӧчӧм тајӧ трубајассӧ. Сещӧм ыҗыԁ выныс кынман валӧн.
Тајӧ выныс пріроԁаын поткоԁлӧ гырыԍ ізјас. Із потасӧ-кӧ чукӧрмас ва, кынмігас сіјӧ паԍкалӧ ԁа торпырігјас вылӧ жуглӧ ізсӧ. Таԇі кынмыԍ ва пазӧԁлӧ горнӧј пороԁзјасӧс.
 
Ԏермометр.
 
Ԏермометрыԁ ԉібӧ граԁуԍԋікыԁ — сещӧм прібор, коԁ отсӧгӧн тӧԁмалӧны керка пыщса ԉібӧ ывлавывса сынӧԁлыԍ шоныԁлун, кущӧма шоналӧма ва ԉібӧ кущӧмко мукӧԁ преԁмет. Ԏермометр отсӧгӧн мурталӧны ԏемпература.
Ԏермометртӧ вӧчӧма јона вӧсԋіԃік ԍԏеклӧ трубкаыԍ, коԁлӧн улыс помас ем ԍар коԃ. Ԍар коԃас ем ртуԏ ԉібӧ: краԍітӧм ԍпірт. Ԏермометр трубочкасӧ пуктӧма пӧв берԁӧ. Пӧв вылас пасјалӧма ԃеԉеԋіјејас, а на веԍтӧ — лыԁпасјас. Тајӧ лыԁпасјасыс петкӧԁлӧны граԁусјас (28-ӧԁ ԍерпас).
Кор ԏермометрсӧ шонӧԁӧны, сек ԍар пыщса ртуԏыс ыҗԁӧ ԁа кајӧ трубка куԅа. Кор-жӧ кӧԇӧԁӧны, сек ԍар пыщса ртуԏыс топалӧ ԁа леччӧ трубка куԅа. Секі віԇӧԁӧны — кущӧм ԃеԉеԋіје веԍтӧ, кущӧм лыԁпас веԍтӧ сувтіс ԏермометрлӧн ртуԏ столбікыс.
1-ја опыт. Ԏермометрсӧ пуктам сылан јі пыщкӧ ԉібӧ лым пыщкӧ. Ртуԏ столбік сувтас сещӧм ԃеԉеԋіје веԍтӧ, кытчӧ пасјӧма 0 лыԁпас. Ртуԏ столбік тані кутас сулавны сетчӧԇ, кытчӧԇ јіыс оз сыв. Сіԇ-кӧ, јі сылӧ 0 граԁус ԁырјі. Сіԇ-жӧ 0 граԁус ԁырјі кынмӧ ԇік чістӧј ва. 0 граԁусыс — јі сылан ԁа ва кынман щупӧԁ (точка).
2-й опыт. Ԏермометр понԁам кутны пуан ва ру пыщкын. Ртуԏ столбік сувтас сіјӧ ԃеԉеԋіје веԍтӧ, кытчӧ пасјӧма 100 лыԁпас. I тані сіјӧ кутас сетчӧԇ сулавны, кытчӧԇ пуас ваыс. Ԇік чістӧј ва пуӧ 100 граԁус ԁырјі. 100 граԁусыс — ва пуан щупӧԁ (точка).
Јі сылан щупӧԁсаԋ ԁа ва пуан щупӧԁӧԇ костсӧ ԏермометр вылын јукӧны 100 ӧтгырԍа јукӧнјас вылӧ. Тајӧ ԃеԉеԋіјејассӧ і шуӧны граԁусјасӧн. Тащӧм-жӧ ԃеԉеԋіјејас ԏермометр вылӧ пасјалӧны 0 граԁусыԍ-на улӧҗык ԁа 100 граԁусыԍ вылӧҗык. 0-ыԍ вылынҗык граԁусјас петкӧԁлӧны шоныԁ, а 0-ыԍ улынҗык граԁусјас петкӧԁлӧны кӧԇыԁ.
Җеԋԁӧԁӧмӧн граԁустӧ пасјӧны 0 пасӧн. Прімер, гіжӧны: јі сылӧ 0° ԁырјі, ва пуӧ 100° ԁырјі.
Тащӧм ртутнӧј ԏермометрсӧ меԁвоԇ вӧлі вӧчлӧма Цеԉԍіј учонӧј — 190 во сајын кымын. Тајӧ ԏермометрыс сіԇі і шуԍӧ: Цеԉԍіјлӧн ԏермометр.
Заԁаԋіје: Термометр отсӧгӧн колӧ тӧԁмавны кӧԇыԁ валыԍ ԁа ԁебыԁ валыԍ шоныԁлун.
Ԏермометрлыԍ петкӧԁлӧмсӧ гіжны.
 
Пріроԁаын валӧн уҗ.
 
Пріроԁаын ваыԁ оз спокојын ов. Сіјӧ олӧ орјавлытӧм ԁвіжеԋіјеын. Аслас ԁвіжеԋіјенас ва вӧчӧ пріроԁаын јона ыҗыԁ уҗ.
Ӧԏі-кӧ, ва вӧчӧ кіԍтана-пазӧԁлана уҗ. Сіјӧ пазӧԁлӧ горнӧј пороԁајасӧс ԁа вежӧ мулыԍ бансӧ.
Прібој ԁырјі море гыјас локтӧны җуҗыԁ берег ԁорӧ, швачӧԁчӧны сы берԁӧ ԁа жугӧԁлӧны сіјӧс.
Јулӧн ва кырӧԁӧ ԁа бужԁӧԁӧ берегԁор, торја-ԋін јона кырӧԁӧны мусӧ гӧравывса візув јујас. Уна разрушеԋіјејас ва вӧчӧ туігјасӧн ԁа ытва ԁырјі.
Ыҗыԁ пазӧԁана уҗ вӧчӧны воԁопаԁјас. Мукӧԁ ԁырјі најӧ уԍӧны јона вылысаԋ ԁа пыԁӧ коԁјӧны пыԁӧссӧ.
Зер ва ԁа лым ва кырӧԁӧны мулыԍ веркӧс, мукӧԁ ԁырјі коԁјӧны җуҗыԁ оврагјас.
Гӧрајас вывсаԋ леччан јі ԉеԃԋікјас шыԉӧԁӧны мулыԍ веркӧссӧ, быгԉӧԁлӧны ԁа нырӧны ас увԍыныс ізјас.
Но ваыԁ пріроԁаын вӧчӧ щӧщ і течана — соԅіԁаԏеԉнӧј уҗ. Ыҗыԁ візулӧн ва нуӧ посԋі ізјас, лыа, сој ԁа пук-
 
28-ӧԁ ԍерп. Ԏермометр.
 
тӧ најӧс сетчӧ, кӧн наԇмӧ візулыс. Таԇі јујасын артмӧны костјас, ԁіјас, лажмыԁінјас.
Гӧрајас вывԍаԋ леччыԍ ԉеԃԋікјас ԍӧраныс сіԇ-жӧ нуӧны уна із, лыа, ԍој. Коркӧ-ԋекоркӧ ԉеԃԋікјасыс сылӧны ԁа коԉӧны вајӧмторсӧ, шыԉӧԁӧм граԋіт ізјас, лыа, ԍој. Таԇі, ваӧн вӧчан уна немчӧжԍа уҗӧн јона вежԍӧ мулӧн бан.
 
ОВМӦСЫН ВАЛЫԌ ВЫН ІСПОԈЗУЈТӦМ
 
Вӧвлі сещӧм каԁ, кор морт ас овмӧс гӧгӧрса уҗјассӧ вӧчліс сӧмын пемӧсјас вынјӧрӧн ԁа аслас вынјӧрӧн. Сіјӧ каԁнас морт уҗӧԁліс сӧмын ловја ԁвігаԏеԉјасӧс.
Но јона важја каԁԍаԋ-ԋін морт ас овмӧсас уҗалігӧн кутіс асԍыс ԁа пемӧсјаслыԍ вынјӧрсӧ вежны пріроԁа вынӧн. Ловја ԁвігаԏеԉјас пыԁԃі морт кутіс ужӧԁны ва вынӧн уҗалан ԁвігаԏеԉјасӧс, тӧвјыв ԁвігаԏеԉјасӧс, а сеԍԍа мукӧԁ ԍікас ԁвігаԏеԉјасӧс.
 
Ва вынӧн ужалан ԁвігаԏеԉјас.
 
Ва вынӧн уҗалан меԁпрӧстӧј ԁвігаԏеԉ — ва кӧԉӧса (29-ӧԁ серпас). Ташӧм кӧԉӧсасӧ, шуам, вӧчӧны ԍіктјасын ваӧн уҗалан меԉԋічајаслы. Кӧԉӧса вылӧ уԍӧ ва ԁа тавӧсна і бергалӧ кӧԉӧсаыс. Ва кӧԉӧсасӧ јітӧма ізкіјаскӧԁ, — кор кӧԉӧса бергалӧ, щӧщ-і ізкіјас бергалӧны. Ізкіјас бергаліганыс ԋаԋсӧ ізӧны пыԅӧԇ.
Ва кӧԉӧсатӧ јона важӧн-ԋін вӧлі вӧчӧма. Но зев-на ԋеважӧн — сӧмын-на 100 во сајас кымын — Франціјаын ізобреԏітісны ва турбіна.
Ԍерпас вылын тыԁалӧ, кыԇі пуктӧма турбінасӧ (30-ӧԁ ԍерпас). Турбінаӧс вӧчӧма метаԉԉіческӧј кык кӧԉӧсаыԍ. Ӧԏі кӧԉӧсасӧ пуктӧма мӧԁас. Ӧԏі кӧԉӧсаыс вермӧ бергавны, а мӧԁыс оз.
 
29-ӧԁ ԍерпас. Ва кӧԉӧса (наԉівнӧј)
 
Труба куԅа ыҗыԁ вынӧн усӧ ва ԁа паныԁаԍӧ турбінакӧԁ. Ыҗыԁ вынӧн ва кучкӧ бергалан кӧԉӧса лопјасӧ ԁа таԇі ӧԁјӧ-ӧԁјӧ бергӧԁлӧ сіјӧс. Турбінасӧ јітӧма машінакӧԁ; турбіна кӧԉӧсалӧн бергалӧмыс вужӧ щӧщ машіналы. Еԉектріческӧј станціја вылын тајӧ машінајасыс вӧчӧны еԉектріческӧј ток.
Таԇі, ва кӧԉӧса ԁа турбіна лӧԍӧԁӧмӧн, морт аслас овмӧсас іспоԉзујтӧ уԍан валыԍ вын.
 
Ваӧн ужалыԍ міјан електріческој станціјајас.
 
Міјан нароԁнӧј овмӧсын ва турбінајаслӧн тӧԁчанлуныс јона ыҗыԁ. Натӧг оз уҗав ԋіӧԏі еԉектростанціја, коԁјасӧс стрӧітӧма ваӧн уҗалӧм вылӧ. Еԉектріческӧј станціјајас вылын артмӧԁӧны еԉектрічество. Провоԁјас куԅа еԉектрічествосӧ мӧԁӧԁӧны фабрікајас ԁа завоԁјас вылӧ, совхозјасӧ ԁа колхозјасӧ. Таԇі еԉектрічество уҗӧԁӧ станокјасӧс ԁа машінајасӧс.
Ԉеԋін завет куԅа мунӧмӧн кі стрӧіталам уна еԉектріческӧј станціјајас.
30-ӧԁ ԍерпас. Ԁԋепрогес вылын ва турбіна пуктанног.
СССР-ын ӧніӧԇ меԁјон воԁнӧј еԉектріческӧј станціјаыс вӧлі Волховса еԉектростанціја. Сіјӧс стрӧітӧма 1926 воӧ Волхов ју ԁорӧ. Волховса станціја вывԍаԋ еԉектрічествосӧ провоԁјас куԅа мӧԁӧԁӧны Ԉеԋінграԁӧ фабрікјас ԁа завоԁјас вылӧ.
1932 воӧ Ԁԋепр вылӧ вӧчӧма ԁԋепровскӧј воԁнӧј еԉектріческӧј станціја. Ԁԋепрогесыԁ — ԋе сӧмын СССР паԍтала меԁјон воԁнӧј еԉектріческӧј станціја, но щӧщ-і Јевропаын меԁјон. Сы вылын лӧԍӧԁӧма јона гырыԍ 9 турбіна.
Тајӧ станціја вылын вӧчан еԉектрічествосӧ провоԁјас куԅа мӧԁӧԁӧны уна фабрік ԁа завоԁ вылӧ, уна совхозӧ ԁа колхозӧ.
Ԁԋепрогес кутас вӧчны сещӧм уҗ, мыјԁа вермасны вӧчны Волховса ԁас станціја.
Сӧвет правіԏеԉство планјас ԍерԏі міјан колӧ стрӧітны нӧшта-на јон воԁнӧј еԉектріческӧј станціјајас — Волга ԁа Ангара вылын.
Таԇі мі вермалам пріроԁалыԍ вынјассӧ ԁа веԍкӧԁам најӧс соціаԉізм стрӧітан уҗјас вылӧ.
 
Парӧн уҗалан ԁвігаԏеԉјас.
 
Аслас овмӧсас морт іспоԉзујтӧ ԋе сӧмын уԍан валыԍ вын, но щӧщ-і парлыԍ-вын — парӧвӧј ԁвігаԏеԉјас вӧчӧмӧн.
Опыт. Меԁым гӧгӧрвоны, кыԇі парыс вӧчӧ уҗ, нуӧԁам тащӧм опыт.
Пробіркаӧ кіԍтам ԋоԉӧԁ јукӧныс ва ԁа пробкаалам. Крепітам пробіркасӧ ԁа кутам сеԍ васӧ пуԅӧԁны. Мыјкӧԁыра мыԍԏі пробкаыс шыӧн лебԅас пробіркаԍыс. Мыј-жӧ лоі?
Кор мі васӧ пуԅӧԁам, ваыԍ артмӧ пар. Парыс уна артмӧ ԁа чукӧрмӧ пробірка пыщса пуан ва вылысӧ. Тупкӧса пробіркаыԍ сылы ԋекытчӧ петны, парыс сені топалӧма. Топалӧм парыԁ ԉічкӧ пробірка ԍԏенкајасӧ ԁа пробка вылӧ. Пар ԉічкӧм вӧсна і лебԅӧ пробіркаыԍ пробкаыс.
Топалӧм парлыԍ тајӧ вынсӧ і іспоԉзујтӧны парӧвӧј машінаын.
Уна морт кутчіԍлісны вӧчны парӧвӧј машінатӧ. Но тајӧ машінајасыс воԇынсӧ вӧліны омӧԉа шогманаӧԍ. Ангԉічаԋін Уатт 170 во сајын кымын усовершенствујтіс парӧвӧј машінасӧ. Та бӧрын вӧԉіԍԏі кутісны овмӧсын іс-
поԉзујтны парӧвӧј машінајас. Парӧвӧј машіна ізобреԏітӧм бӧрын лоі вӧчӧма парохоԁ, а сеԍԍа і паровоз. Быԁлаын кутісны іспоԉзујтны парӧвӧј машінајас.
Но кыԇі-жӧ парӧвӧј машінаас парыс вӧчӧ уҗсӧ?
Парӧвӧј машінаын ем ва тыра коԏол (пӧрт). Коԏол пыщса васӧ јона шонтӧны. Ва пуԅӧ. Артмӧ уна пар. Труба куԅа парыс локтӧ ціԉінԁрӧ. Ӧні віԇӧԁӧј 31-ӧԁ ԍерпас вылӧ.
 
31-ӧԁ ԍерпас. Кыԇі пар лічкӧ поршеԋ вылӧ ԁа бергӧԁлӧ кӧԉӧсасӧ.
 
Ціԉінԁрын ем поршеԋ; поршеԋыс зев топыԁа воӧ ціԉінԁр пыщса ԍԏенјас берԁӧ. Топалӧм пар јона ԉічкӧ поршеԋ вылӧ ԁа переменаӧн јӧткалӧ сіјӧс воԇӧ ԁа бӧрӧ. Поршеԋ ветлӧ. Но поршеԋсӧ јітӧма кӧԉӧсакӧԁ. Поршеԋ ветлігӧн щӧщ бергалӧ-і кӧԉӧсаыс. Тащӧм уҗ пар вӧчӧ парӧвӧј машінаын.
Міјан нароԁнӧј овмӧсын парӧвӧј ԁвігаԏеԉјаслӧн тӧԁчанлуныс ыҗыԁ. Најӧс лӧԍӧԁӧны парохоԁјас ԁа паровозјас вылӧ. Најӧ уҗалӧны уна міјан фабрікјас ԁа завоԁјас вылын, совхозјасын ԁа колхозјасын
 
ІІІ. СЫНӦԀ.
 
Кор міча шонԁіа лунӧ мі віԇӧԁам вылӧ, мі аԇԇам ас јур веԍтыԍ кеԉыԁлӧз јенеж. Кеԉыԁлӧз јенежыс — сынӧԁ, коԁӧс југԁӧԁӧ шонԁі. Мунымӧс сынӧԁ шебрӧԁӧма 700 кілометр кыза слӧјӧн. Сынӧԁыԁ міјан гӧгӧрын ем быԁлаын.
 
Сынӧԁ боԍтӧ места.
 
Сынӧԁыԁ — рӧмтӧм ԁа пырыс тыԁалана газ. Тавӧсна-і мі огӧ аԇԇӧ сіјӧс.
Опыт. Боԍтам тыртӧм стӧкан ԁа пыԁӧснас вывлаԋ кутӧмӧн леԇам ва тыра паԍкыԁ ԁозјӧ. Ва оз пыр стӧканӧ, таԇсӧ лоӧ сывӧсна, мыј стӧкан пыщкас ем сынӧԁ.
Стӧкансӧ ԋеуна пӧлыԋтыштам. Стӧкан пыщԍыс петӧны ва пыщкӧ сынӧԁ боԉјас (32-ӧԁ ԍерпас). Кымын јонҗыка пӧлыԋтам стӧкансӧ сымын унҗык сынӧԁ кутас петны стӧканыԍ. Сынӧԁыс прӧстмӧԁіс стӧкан пыщкӧссӧ, і сынӧԁ местаӧ сетчӧ пыріс ва. Таԇі поԅӧ тајӧ стӧканыԍ сынӧԁсӧ вуҗӧԁны ва тыра мӧԁ стӧканӧ. Тајӧ опытыс петкӧԁлӧ, мыј сынӧԁ бостӧ места.
 
32-ӧԁ ԍерпас. Стӧканыԍ петӧ сынӧԁ.
 
Шулӧны: „тыртӧм“ стӧкан, „тыртӧм“ суԉеја, „тыртӧм“ веԁра. Збыԉыԍсӧ еԍкӧ најӧ абу тыртӧмӧԍ, а на пыщкын тырыс ем сынӧԁ.
Сынӧԁлӧн ем ԍӧкталун.
Чорыԁ ԁа кіԅӧр ԏелӧјаслӧн ем ԍӧкталун. Сынӧԁлӧн-нӧ ем-ӧ сӧкталуныс? Меԁым тајӧс тӧԁмӧԁны, поԅӧ вӧчны тащӧм опыт.
Опыт. Боԍтам вӧсԋі ԁорјаса ыҗыԁ колба, топыԁа пробкаалам, ԁӧратор вылӧ пуктӧмӧн сувтӧԁам вескі чашка вылӧ ԁа ӧтԍӧктаалам. Колбасӧ боԍтам вескі вывԍыс, шеԁӧԁам пробкасӧ ԁа ԍпіртовка бі вылын шонтам колбасӧ. Шонӧԁігӧн сынӧԁыс паԍкалас ԁа мыјкӧмынԁа петас колбаԍыс, кӧԏ еԍкӧ тајӧс мі огӧ-і каԅалӧ. Шонӧԁӧм колбасӧ тупкам сіјӧ-жӧ пробканас ԁа пуктам ӧнтајаԍа-жӧ вескі чашка вылӧ. Колбаыс кокԋіҗык лоі, — таԇсӧ артміс сывӧсна, мыј шонӧԁігӧн мыјкӧмынԁа сынӧԁыс петіс сеԍ. Сіԇкӧ сынӧԁлӧн ем ԍӧкталун (вес).
Сынӧԁыԁ ва ԍерԏі јона кокԋі. Ԉітра ва 4° ԁырјі веԍітӧ 1000 грамм, сещӧм-жӧ условіјејас ԁырјі ԉітра сынӧԁ веԍітӧ сӧмын 1 1/3 грамм. Та вӧсна і шуӧны, — сынӧԁыԁ-пӧ кокԋі. Но сынӧԁлӧн ем-жӧ ԍӧкталун, кыԇі-і пріроԁаса став ԏелӧјаслӧн.
 
Сынӧԁ вермӧ топавны. Сынӧԁ — упругӧј.
 
Сынӧԁтӧ поԅӧ топӧԁны, і кымын јона мі сіјӧс топӧԁам, сымын јона сіјӧ зіԉӧ паԍкавны. Тајӧ својствосӧ шуӧны упругоԍԏӧн. Меԁым тӧԁмӧԁны сынӧԁлыԍ топаланлунсӧ ԁа упругоԍԏсӧ, вӧчам тащӧм опыт.
Опыт. Боԍтам 30 саԋԏіметр куԅа паԍкыԁ ԍԏеклӧ трубка. Трубка вомсӧ ԍујам кыз картупеԉ чӧланӧ. Картупеԉ чӧланыс коԉас трубка пыщкас пробка коԃӧс ԁа топыԁа ԍіптас сіјӧс. Тащӧм-жӧ картупеԉ чӧланӧн топыԁа тупкам трубкалыԍ мӧԁ помсӧ.
 
33-ӧԁ ԍерпас. Возԁушнӧј пістоԉет, бурещ лыјӧ.
 
Сеԍԍа ӧԏі кіаным боԍтам трубкасӧ, а мӧԁӧ — пу беԃ. Тајӧ беԃнас ӧтарԍаԋ кутам јӧткыны картупеԉ пробкасӧ трубка пыщкӧ.
Трубка җынјӧԇыс-на мі егӧ уԃітӧ јӧткыны тајӧ пробкасӧ, а мӧԁыс лебԅіс-ԋін. Міјан возԁушнӧј пістоԉет лыјлӧ (33-ӧԁ ԍерпас).
Моԁпӧв вӧчам тајӧ опытсӧ. Мыј вӧсна-нӧ лыјлӧ тајӧ пістоԉетыс?
Кор картупеԉ пробкасӧ мі сујам трубка пыщкӧ, секі сен сынӧԁыс топалӧ. Трубка пыщкын сынӧԁыс коԉі важ мынԁа, но ічӧтҗык местаӧ јӧршітчіс. Мі топӧԁім сынӧԁсӧ.
Но тајӧ топалӧм сынӧԁыс зіԉӧ паԍкавны. Сіјӧ ӧтмӧԁарӧ јӧткӧ-ԉічкӧ кыкнан картупеԉ пробка вылӧ. Сынӧԁ ԉічкӧм вӧсна і клопкӧ-лебԅӧ ӧԏі пробкаыс, коԁыс свобоԁнӧј. Вот мыјла лыјлӧ возԁушнӧј пістоԉетыԁ.
Техԋікаын іспоԉзујтӧны сынӧԁлыԍ топавны верманлунсӧ ԁа упругоԍԏсӧ. Сіԇ, шуам, топалӧм сынӧԁӧн ԃеј-
 
34-ӧԁ ԍерпас. Кыԇі артмӧԁны фонтан.
ствујтӧны трамвајјаслӧн ԁа кӧрттујвывса вагонјаслӧн тормозјас. Топӧԁӧм сынӧԁ отсӧгӧн красітчӧны, краска ԁа беԉіла струјасӧ резӧны постројкајас вылӧ. Топӧԁӧм сынӧԁ ем автомобіԉ шынајасын; сынӧԁыԁ упругӧј ԁа сывӧсна віԇӧ јона зыркӧԁӧмыԍ, кор автомобіԉыс мунӧ. Ворсан мачјастӧ сіԇ-жӧ топӧԁӧм сынӧԁӧн тыртӧма — ворсігӧн чужјӧм мачыԁ тавӧсна і качӧ.
Заԁаніје. Вӧчӧј 34-ӧԁ ԍерпас вылын петкӧԁлӧм опыт. Трубкасӧ колӧ вомӧ боԍтны ԁа суԉејаас пӧԉтны сынӧԁ. Сеԍԍа ԁруг колӧ вештыны суԉејасӧ. Топӧԁӧм сынӧԁ ԉічкӧ ва вылӧ, тавӧсна ва петӧ фонтанӧн трубка куԅа.
 
Шонӧԁігон сынӧԁ паԍкало ԁа кӧԇӧԁігӧн топалӧ.
 
Мукӧԁ ԏелӧјас моз-жӧ сынӧԁыԁ шонӧԁӧмыԍ паԍкалӧ, а кӧԇӧԁӧмыԍ топалӧ. Сынӧԁлыԍ тајӧ својствојассӧ поԅӧ каԅавны тащӧм опытјасыԍ.
1-ја опыт. Боԍтам колба, ԉібӧ вӧсԋі сԏекӧлыԍ вӧчӧм суԉеја. Роԅсӧ топыԁа пробкаӧн тупкам; пробка пыщкас-жӧ меԁ лоӧ ԍујӧма куԅ ԍԏеклӧ трубка. Трубкалыԍ помсӧ ԍујам краскаа ва тыра стӧканӧ. Колбасӧ ԉібӧ суԉејасӧ кутам шонтыны кінаным. Трубка куԅа колбаыԍ петӧны ваӧ сынӧԁ боԉјас. Таԇсӧ лоӧ сывӧсна, мыј шонӧԁӧмыԍ сынӧԁ паԍкалӧ (35-ӧԁ ԍерпас).
2-й опыт. Колбаԍыс сынӧԁсӧ сеԍԍа ыркӧԁам: ԁугԁам кінаным шонтыны колбасӧ ԁа пробкаӧԁыс кутам чуԋјаснаным кутны. Меԁым еԍкӧ колба пыщса сынӧԁыс јонҗыка ыркалас, колба вылӧ поԅӧ пуктыны кӧԇыԁ ваын кӧтӧԁӧм рузумтор. Стӧкан пыщса ваыс ӧні кајӧ-ԋін трубка куԅа вывлаԋ. Таԇсӧ лоӧ сывӧсна, мыј кӧԇӧԁӧмыԍ сынӧԁ топалӧ.
 
35-ӧԁ ԍерпас. Шонӧԁігӧн сынӧԁ паԍкалӧ, а кӧԇӧԁігӧн топалӧ.
Сынӧԁ омӧԉа нуӧԁӧ ас пырыс шоныԁ.
 
Быԁӧн мі тӧԁам, мыј тӧв кежлӧ керкаӧ век пуктӧны мӧԁ пӧвста ӧшіԋ рамајас. Таԇсӧ вӧчӧны сывӧсна, меԁым унжык шоныԁ кутны керка пыщкын. А гашкӧ бурҗык лоӧ кык повста ӧшіԋјас пыԃԃі пуктыны кыз ԍԏеклӧјаса ӧԏі пӧвста ӧшіԋјас-ԁа? — вермас тащӧм јуалӧм кыптыны.
Вӧлӧмкӧ тащӧм ногӧн керка пыщкаԁ шоныԁтӧ он кут. Колӧ сіԇі вӧчны, меԁ еԍкӧ рамајас костын вӧлі сынӧԁ слӧј. Сӧмын таԇі бурҗыка поԅӧ кутны шоныԁсӧ. Таԇсӧ артмӧ сывӧсна, мыј сынӧԁ аспырыс омӧԉа нуӧԁӧ шоныԁсӧ. Тајӧс поԅӧ каԅавны тащӧм опытыԍ.
1-ја опыт. Боԍтам кык ӧткоԃ ԍԏеклӧ стӧкан, — сӧмын ӧԏіыс меԁ кыз ԍԏенкајаса, а мӧԁыс вӧсԋі ԍԏенкајаса. Кыкнан стӧкансӧ тыртам ӧткоԃ пӧԍлуна ваӧн ԁа сԏеклӧјасӧн вевԏԏалам. Кыкнан стӧкансӧ пуктам орччӧн. Но ӧԏі стӧкансӧ пуктам пызан вылӧ, а мӧԁсӧ пуктам ԍԏеклӧ банка пыщкӧ тыртӧм ізтӧг кӧрӧбка вылӧ. Сӧмын колӧ боԍтны сещӧм банка, меԁ еԍкӧ тајӧ стӧкан сԏенкалӧн ԁа банка сԏенкалӧн ӧтувја кызтаныс вӧлі ӧткоԃ первојја стӧкан ԍԏенка кызтакӧԁ. Тані торјалӧмыс сӧмын со мыјын: пӧԍ ва тыра мӧԁ стӧкансӧ гӧгӧрбок ежӧ сынӧԁ слӧј, коԁі ем стӧкан сԏенка ԁа банка ԍԏенка костын. Мыј-жӧ бурыс тајӧ сынӧԁ слӧјсыс?
Ԏермометр отсӧгӧн ԉібӧ чуԋӧн віԁлӧмӧн ԋеԁыр мыԍԏі поԅӧ-ԋін тӧԁны, мыј стӧканјас пыщкын ваыс ез ӧткоԃа кӧԇав. Мӧԁ стӧканас ваыс омӧԉжыка кӧԇалӧма, первојјаас јонҗыка. Таԇсӧ лоі сывӧсна, мыј мӧԁ стӧкан пыщса васӧ кӧԇалӧмыԍ віԇіс стӧкан ԍԏенка ԁа банка ԍԏенка кост сынӧԁ слӧјыс. Тајӧтор петкӧԁлӧ-ԋін, мыј сынӧԁ ас пырыс омӧԉа нуӧԁӧ шоныԁ. Тавӧсна і колӧ ӧшіԋ рамајас костӧ коԉны сынӧԁ слӧј, меԁ еԍкӧ бурҗыка віԇтыны керка пыщса шоныԁсӧ.
Паԍкӧм таԇі-жӧ кутӧ міјан вірјајнымлыԍ (ԏелӧлыԍ) шоныԁсӧ, — меԁԍа-ԋін гӧна паԍкӧм. Паԍкӧма-вірјаја (ԏелӧа) костын емӧԍ сынӧԁ слӧјјас; паԍкӧмӧн міјанлы шоныԁҗык абу сывӧсна, мыј паԍкӧмыс шонтӧ, а сывӧсна, мыј паԍкӧм пыщса ԁа паԍкӧма-вірјаја костса сынӧԁыс віԇӧ міјан вірјајлыԍ шоныԁсӧ.
Меԁым еԍкӧ бурҗыка тајӧс гӧгӧрвоны, поԅӧ вӧчны со кущӧм опыт.
2-ӧԁ опыт. Боԍтам кык ӧткоԃ суԉеја ԁа тыртам ӧткоԃ пӧԍлуна ваӧн, сесса пробкаалам. Ӧԏі суԉејасӧ тубыртам гӧнаторјӧ ԉібӧ ткаԋ пыщкӧ. Мыјкӧԁыра мыԍԏі пӧԅӧ-ԋін каԅавны, мыј гӧнаторјӧн тубыртӧм суԉејаын ваыс омӧԉҗыка кӧԇаліс, а мӧԁас јонҗыка. Таԇсӧ лоӧ сывӧсна, мыј суԉејаа-гӧнатор кост сынӧԁыс, щӧщ і гӧнатор ԉібӧ ткаԋ пыщса сынӧԁыс, ас пырыс омӧԉа нуӧԁӧ шоныԁ. Сынӧԁлыԍ тајӧ својствојассӧ іспоԉзујтӧны овмӧсын і бытын.
 
Кущӧм сынӧԁ кокԋіҗык — шоныԁ аԉі кӧԇыԁ.
 
Кор сынӧԁ шоналӧ ԁа паԍкалӧ, сек сіјӧ кокԋалӧ ԁа кајӧ вылӧ. Сіԇ, кор ломтыԍӧ пач, сек сы пыщкын шоналӧм сынӧԁыс щын ԁа бікіԋ сорӧн кајӧ струба куԅа вылӧ. Ӧзјан караԍін лампаын шоналӧм сынӧԁыс сіԇ-жӧ ԍԏеклӧ пыр кајӧ вывлаԋ. Лампа ԍԏеклӧ пыщкӧ-кӧ леԇны пӧсԋіԃіка вунԁалӧм папіроснӧј бумага торјас, најӧ оз уԍны бі вылӧ, а шоналӧм сынӧԁ сорӧн качӧны вывлаԋ. Ставыс тајӧ петкӧԁлӧ, мыј шоныԁ сынӧԁ кокԋіҗык кӧԇыԁ ԁорыԍ, тавӧсна сіјӧ і кајӧ вывлаԋ.
Опыт. Класс пыщкын сынӧԁ век шоныԁҗык коріԁорын серԏі.
Класслыԍ ӧԇӧссӧ ԋеуна воԍтыштам коріԁор пыщлаԋ ԁа җоҗ берԁас кутам віԇны ӧзјан сіԍ (36-ӧԁ ԍерпас). Сіԍлӧн біыс катовтчас класс пыщлаԋ. Тајӧ петкӧԁлӧ, мыј кӧԇыԁ сынӧԁ, кыԇ ԍӧкыԁҗык, — локтӧ уліті.
Сіԍка бісӧ лептам сеԍԍа вывлаԋ ԁа кутам віԇны вылыс куріч ԁорын. Ӧні сіԍлӧн біыс катовтчас коріԁор пышлаԋ-ԋін. Тајӧ петкӧԁлӧ, мыј шоныԁ сынӧԁ, кыԇ кокԋіҗык, мунӧ выліті.
36-ӧԁ ԍерпас. Воԍтыштӧм ӧԇӧс ԁорын опыт.
Коріԁор ӧԇӧссӧ-кӧ мі воԍтам ывлавылӧ ԁа бара-жӧ вӧчам тајӧ сіԍкабінас опыт, сещӧм тор-жӧ каԅалам. Ставыс тајӧ петкӧԁлӧ кӧԇыԁ ԁа шоныԁ сынӧԁлыԍ местаӧн вежлаԍӧм.
Кӧԇыԁ ԁа шоныԁ сынӧԁлӧн пріроԁаын ԁугԁывтӧг пыр мунӧ местаӧн вежлаԍӧм (перемешщајтчӧм). Шонԁі шонтӧ му. Шоналӧм му берԁын щӧщ шоналӧ сынӧԁ. Шоныԁ сынӧԁ кокԋіжык ԁа кајӧ вывлаԋ, сы местаӧ локтӧ кӧԇыԁ сынӧԁ. Таԇі шоналӧм ԁа кӧԇалӧм вӧсна пріроԁаын сынӧԁыԁ пыр бергӧԁчӧ.
 
Меԁвоԇԇа возԁухоплаваԏеԉјас.
 
Морт важыԍаԋ-ԋін мӧвпавліс кыпӧԁчыны вывлаԋ, лебавны сынӧԁті. Тајӧторјӧ морт важысаԋ-ԋін зіԉліс. Но меԁвоԇыԍ кыпӧԁчылісны јӧзыс сӧмын секі, кор тӧԁмӧԁісны, мыј шоныԁ сынӧԁ кокԋіԁҗык кӧԇыԁ сынӧԁ ԁорыԍ.
150 во сајын, Франціјаын, ӧԏі ԋеыҗыԁ карын, Монгоԉфје вокјас вӧчісны ыҗыԁ шар. Шарсӧ најӧ вӧчісны кокԋі ԁӧраыԍ ԁа гӧгӧрбок бумагаӧн кԉеітісны. Шар улӧ пестісны біпур ԁа тыртісны шарсӧ шонӧԁӧм сынӧԁӧн. Кор мынтӧԁісны шар кутан кӧвсӧ, шарыс вылӧ качіс сынӧԁӧ ԁа лебԅіс. Тајӧ вӧлі меԁвоԇԇа возԁушнӧј шар.
Монгоԉфје вокјас та бӧрын вӧчісны аслыс ԍікас шар, коԁ вылын вӧлі мортјаслы колӧ качӧԁчыны сынӧԁӧ. Тајӧ вӧлі шоныԁ сынӧԁӧн тыртӧм ыҗыԁ шар (37-ӧԁ ԍерпас).
1783 воԍа нојабр 23-ӧԁ лунӧ Паріжса ыҗыԁ плӧшщаԃ вылын уна ԍурс јӧз ԍінвоԇын шарсӧ ԁаԍтісны лебԅыны. Сетчӧ пукԍісны кык учонӧј. Мынтӧԁісны канат. Јӧз горзӧм-ошкӧм шыјас улӧ шарыс мортјаснас ӧԁјӧ качіс вывлаԋ, пыр воԇӧ ԁа воԇӧ. Регыԁ мыԍԏі сіјӧ ԇікӧԇ берԁіс. Мыј-жӧ лоі шаркӧԁ ԁа сы вылын качӧм војтыркӧԁ?
Шар пыщса шоныԁ сынӧԁыс ԋӧжјӧԋікӧн ыркаліс, шар лоі ԍӧкыԁҗык і ԋеԁыр мыԍԏі леччіс муӧ.
Таԇі јӧз меԁвоԇԇаыԍ качӧԁчылісны сынӧԁјыв шар вылын.
 
37-ӧԁ ԍерпас. Меԁвоԇԇа возԁухоплаваԏелјаслӧн сынӧԁјыв шар.
Та бӧрын унаӧн кутісны качӧԁчавны шоныԁ сынӧԁӧн тыртӧм сынӧԁјыв шарјас вылын. Но тащӧм качӧԁчылӧмјасыс унаыԍ ԉока помаԍлывлісны. Сынӧԁсӧ шонтӧм могыԍ тајӧ шарјас вылӧ вӧлі лӧԍӧԁӧны бі віԇанін — жаровԋајас. Та вӧсна возԁушнӧј шарјас унаыԍ вӧлі ӧзјывлӧны.
Но регыԁ мыԍԏі лоі лӧԍӧԁӧма сещӧм шар, коԁӧс кутісны тыртны ԋе шоныԁ сынӧԁӧн, а газӧн, коԁі кокԋіҗык сынӧԁԍыс. Тащӧм сынӧԁјыв шарјасӧн і качӧԁчывлӧны ӧні.
 
Сынӧԁјыв шар.
 
Ӧніја сынӧԁјыв шартӧ тыртӧны кокԋі газӧн, коԁі пӧшԏі ԋекущӧма оз јіҗ оболочка пыр. Оболочка вылыстіыс шарсӧ тубыртӧма јон ԍеткаӧн. Ԍетка увԁор помӧ јітӧма кӧрԅінка, кытчӧ меԍԏітчӧны војтыр ԁа налы колана кӧлуј. Тащӧм шарыс кыптӧ сынӧԁӧ сывӧсна, мыј сіјӧ кокԋіԁҗык сынӧԁ серԏі.
Сынӧԁјыв шарыԁ вермӧ кыпӧԁчывны зев вылӧ. Сӧмын обыкновеннӧј сынӧԁјыв шарнаԁ — аеростатнаԁ — јӧз вермывлісны кыпӧԁчывны сӧмын 10800 метр вылаӧԇ. Ԁај тајӧ вылаас-ԋін сынӧԁыс сещӧм шоч (разрежоннӧј), мыј лолавны сені он вермы.
Меԁым кыпӧԁчыны јона вылӧ, колӧ нароԍнӧ лӧԍӧԁӧм (спеціаԉнӧј) сынӧԁјыв шар — стратостат (38-ӧԁ серпас). Стратостат — сіјӧ ыҗыԁԍыс-ыҗыԁ сынӧԁјыв шар, коԁӧс тыртӧма сіјӧ-жӧ кокԋіԁ газӧн — воԁороԁӧн, мыјӧн тыртлӧны-і обыкновеннӧј сынӧԁјыв шар. Уліас стратостатлӧн ӧшалӧ оз воԍса кӧрԅіна, а ԇікӧԇ тупкыԍԍана шармоԁаа метаԉԉіческӧј гонԁола. Гонԁолаын пукалыԍ јӧз лолалӧны сіјӧ кіслороԁӧн, коԁӧс боԍтӧны најӧ ԍӧраныс нароԍнӧ лӧԍӧԁӧм пріборјасын.
 
38-ӧԁ ԍерпас. СССР німа стратостат.
СССР-ын міјан стратостат меԁвоԇыԍ вӧлі стрӧітӧма 1933-ӧԁ воын. Ԍеԋԏабр 30-ӧԁ лунԍа міча асылӧ СССР ԋіма стратостат, кытчӧ пукԍісны кујім повтӧм іԍԍԉеԁоваԏеԉ, кыпӧԁчіс Москва веԍтӧ. 4 час мыԍԏі сіјӧ воіс 19300 метр вылаӧ. Тащӧм вылӧсӧ мірас ԋекоԁ-на ез кыпӧԁчыв. Возԁухоплаваԏеԉјас раԃіо куԅа рапортујтісны стратостатсаԋ му вылӧ сынӧԁын шеԁӧԁӧм асланыс вермӧм јылыԍ. Рытлаԁорыс стратостат ԉучкіа пуксіс ԋеылӧ, Москва берԁӧ.
СССР ԋіма стратостатлӧн лебԅылӧмыс лоі ыҗыԁ собыԏіјеӧн став мірлы, кыԇі сӧветскӧј наукалӧн ԁа ԏехԋікалӧн вермӧм.
 
Сынӧԁјыв караб.
 
Сынӧԁјыв караб, мӧԁног-кӧ шуны — ԃіріжабԉ, куԅмӧс формаа. Тащӧм форманаԁ ԃіріжабԉ бура вермӧ поткӧԁны сынӧԁсӧ (39-ӧԁ ԍерпас).
Ԃіріжабԉ оболочка пыщкын ем газ — воԁороԁ. Ԃіріжабԉ улын крепітӧма гонԁола, — сетчӧ меԍԏітчӧны војтыр. Ԃіріжабԉ вылын емӧԍ моторјас, тавӧсна сіјӧн поԅӧ веԍкӧԁлыны.
Сынӧԁјыв карабӧн поԅо вӧчавны јона куԅ переԉотјас. 1926 воӧ јона тӧԁчана учонӧј пуԏешествеԋԋік Амунԁԍен лебԅыліс ԃіріжабԉ вылын Војвыв поԉусӧ. Ԃіріжабԉ оліс сынӧԁас 71 час ԁа ԇоԋвіԇаӧн бӧр воіс.
Бӧрја каԁӧԇ ԃіріжабԉјасыԁ міјан ез вӧвны. Но ӧні мі стрӧітам-ԋін најӧс і міјан емӧԍ-ԋін асланым ԃіріжабԉјас. Ԃіріжабԉјас міјанлы колӧны нароԁнӧј овмӧсаным ԁај научнӧј уҗјас нуӧԁны. Ԃіріжабԉјас міјанлы нӧшта колӧны ԁорјыны странанымӧс капітаԉістјасыԍ, коԁјаслыԍ ԍінсӧ јорӧ СССР ԁа коԁјас ԁаԍтӧны міјан Сојуз вылӧ војна.
Кутам јонмӧԁны міјан страналыԍ ԁорјыԍан вын!
 
39-ӧԁ ԍерпас. Ԃіріжабԉ.
ТӦВ.
 
Сынӧԁыԁ ԋекор абу лӧԋ. Сіјӧ век коԁарӧкӧ мунӧ. Сынӧԁлӧн тајӧ ԁвіжеԋіјеыс і шуԍӧ тӧлӧн.
Тӧв пӧԉтӧ быԁ бокԍаԋ. Лунвывԍаԋ пӧԉтӧ лунтӧв војвывсаԋ — војтов ԁа сіԇ воԇӧ. Тӧв пӧԉтан ногсӧ — коԁарӧ пӧԉтӧ, тӧԁмӧԁӧны аслыс ԍікас пріборӧн, коԁӧс шуӧны фԉугерӧн (40-ӧԁ серпас).
Тӧв пӧԉтлӧ уна пӧлӧс вынӧн. Овлӧ ԇоԉа тӧв, сіјӧ тӧкӧԏӧ вӧрӧԁыштӧ пујаслыԍ корјас. Јон тӧв лајкјӧԁлӧ пујаслыԍ гырыс лапјас ԁа увјас.
Тајӧ-і омԉавлӧ ӧшіԋ сајаԁ. Нӧшта овлӧ-і сещӧм тӧв, кор веԍігтӧ пујасӧс кусԋӧԁлӧ ԁа мортӧс муніг костаыс сувтӧԁӧ; тајӧ тӧлыс — бур'а.
Мувылын овлӧны і ураганјас.
Ураганыԁ ԋещкӧ пујас, путкыԉалӧ керкајас ԁа вӧчӧ уна ԉоктор. Ураганыԁ — ыҗыԁ ԉоктор. Ураганјас меԁԍасӧ лунвыв странајасын овлӧны, міјанынтӧ јона шоча.
Ԇоԉа тӧв ӧԏі секунԁӧн мунӧ 4-5 метр, јон тӧв 11-13 метр ӧԏі ԍекунԁӧн. Ураганыԁ-жӧ вывті ӧԁјӧ ԏувӧ — 35 метраыԍ-на уна ӧԏі ԍекунԁаӧн.
Пріроԁаын тӧв вӧчӧ ыҗыԁ уҗ. Сіјӧ лебӧԁӧ-разӧԁӧ ԍој ԁа лыа, коԁјас артмӧны горнӧј пороԁајас пазавлӧмыԍ, сеԍԍа коԉӧ најӧс кытчӧ веԍкалӧ. Сіԇі море берег пӧлӧн артмӧны лыа ԃунајас, а пустыԋајасын — лыа барханјас.
Вешјаԍыԍ лыајасыԁ вајӧны овмӧслы вреԁ, сывӧсна-і вермаԍӧны накӧԁ. Сы могыԍ саԃітӧны пујас ԁа кустарԋікјас, коԁјас кутӧны лыалыԍ вешјаԍӧмсӧ-мунӧмсӧ.
 
Овмӧсын тӧвлӧн уҗ.
 
Јона важысаԋ-ԋін мортыԁ завоԃітіс уҗӧԁны тӧвсӧ аслас овмӧсас. Морт іспоԉзујтӧ тӧвсӧ кыԇі ԁвігаԏеԉнӧј вынӧс.
Коркӧ важӧн-ԋін морт лӧԍӧԁіс паруса суԁно. Тӧв пӧԉтӧ паруссӧ ԁа јӧткӧ суԁносӧ ва вывті. Таԇі тӧв вежіс сыныԍјасӧс.
Јона важӧнтӧ паруса карабјасыԁ вывті тӧԁчанторјас вӧліны. Шуам, 1492 воӧ паруса карабјас вылын Колумб
 
40-ӧԁ ԍерпас. Фԉугер.
Јевропасаԋ вуҗіс Амерікаӧ. 1519 воӧ Магеллан меԁвоԇыԍ мӧԁӧԁчіс паруса карабјас вылын-жӧ мугӧгӧрса пуԏешествіјеӧ. Океанјас вывті кујім вочӧж ветлӧм бӧрын
 
41-ӧԁ ԍерпас. Магелланлӧн караб.
 
Магелланлӧн віт караб пыщкыԍ ӧԏіыс кыщовтіс мушар гӧгӧр ԁа бӧр воіс ас муас (41-ӧԁ серпас).
Парӧвӧј машіна вӧчӧм бӧрын ізобреԏітісны „біја караб“. Таԇі шулісны парохоԁтӧ воԇԇа каԁнас. Паруса пыжјасӧс кутісны венны парохоԁјас. Но-і ӧні-на емӧԍ паруса
 
42-ӧԁ ԍерпас. „Товарішщ".
карабјасыԁ. 42-ӧԁ ԍерпас вылын петкӧԁлӧма міјанлыԍ паруса караб „Товарішщ". „Товарішщ“ уна пӧв-ԋін ветліс океанјасӧԁ.
Мортыԁ важыԍаԋ-ԋін тӧвлыԍ вынсӧ уҗӧԁӧ щӧщ-і му вылын. Важја каԁӧ-ԋін вӧвлӧмаӧԍ тӧв меԉԋічајас (43-ӧԁ ԍерпас). Тӧв бергӧԁлӧ меԉԋіча борԁјассӧ. Тајӧ бергалӧмыс щӧщ вуҗӧ ізкіјаслы. Ізкіјас бергалӧны ԁа вӧчӧны пыԅ.
 
43-ӧԁ ԍерпас. Тӧв меԉніча.
44-ӧԁ ԍерпас. Тӧв ԁвігатеԉ.
 
Бӧрја каԁнас міјанын вӧчалӧны вынјӧра тӧв ԁвігаԏеԉјас (44-ӧԁ ԍерпас). Тӧв бергӧԁлӧ ԁвігаԏеԉлыԍ борԁјассӧ. Борԁјас бергалӧм вӧсна уҗалӧ машіна ԁа артмӧԁӧ еԉектрічествӧ. Провоԁјас куԅа еԉектрічествосӧ мӧԁӧԁӧны коланінӧ ԁа сіјӧн уҗӧԁӧны станокјас, машінајас.
Таԇі тӧвлыԍ вынсӧ іспоԉзујтӧны нароԁнӧј овмӧсын.
 
КУЩӦМҖЫК СЫНӦԀЛӦН СОСТАВЫС.
 
Кущӧмҗык сынӧԁлӧн составыс — та јылыо лоі тӧдмӧԁӧма учонӧјјасӧн сӧмын-на 150 во сајас. Учонӧјјас тӧԁмалісны, мыј сынӧԁлӧн составыс меԁԍасӧ кык газыԍ. Ӧԏі тајӧ газыс отсалӧ сотчыны, — шуӧны сіјӧс кіслороԁӧн. Мӧԁ газыс оз отсав сотчынысӧ, — ԍіјӧс шуӧны азотӧн. Кіслороԁыԍ ԁа азотыԍ ӧтар сынӧԁын нӧшта ем мыјкӧмынԁа угԉекіслӧј газ.
Ӧні первој тӧԁмӧԁам кіслороԁлыԍ ԁа угԉекіслӧј газлыԍ својствојассӧ, а сеԍԍа опытӧн тӧԁмалам сынӧԁлыԍ составсӧ.
Кіслороԁ.
 
Сынӧԁын кіслороԁыԁ азоткӧԁ ӧтлааԍӧма, тавӧсна шеԁӧԁны кіслороԁсӧ сынӧԁыс јона ԍӧкыԁ. Мі мӧԁ ногӧн шеԁӧԁам чістӧј кіслороԁ (45-ӧԁ ԍерпас).
Опыт. Пробіркаӧ пуктам паԋҗын сещӧм вешщество, коԁӧс шуӧны марганцевокіслӧј каԉіјӧн.
Пробіркасӧ пробкаалам, — пробкаас меԁ вӧлі ԍујӧма чукыԉтӧм ԍԏеклӧ трубка. Тајӧ трубкалыԍ помсӧ ԍујам мӧԁарӧ бергӧԁӧм ԁа ваӧ пуктӧм ва тыра стӧкан улӧ.
Ԍпіртовка вылын кутам віччыԍӧмӧн шонтыны пробіркасӧ.
 
45-ӧԁ ԍерпас. Кіслороԁ шеԁӧԁӧм.
 
Трубка пыщкыԍ ваӧ петасны воԇынсӧ сынӧԁ боԉјас, сеԍԍа кутасны петны кіслороԁ боԉјас. Најӧ кыптӧны вывлаԋ, вочасӧн зырӧны стӧкан пыщкыԍ васӧ. Стӧканын пыр ӧтарӧ унҗык чукӧрмӧ газ, пыр ӧтарӧ ещаҗык коԉӧ ваыс. Віччыԍлам, меԁ газыс став васӧ јӧткас стӧкан пыщкыс. Та бӧрын трубка помсӧ боԍтам стӧкан улыԍ ԁа ԁугԁам пробіркасӧ шонтыны. Газ тыра стӧкан вомсӧ улыԍаԋыс тупкам бумагаӧн, лептам ваыԍ, бергӧԁам ԁа пуктам пызан вылӧ.
Ԍујам тајӧ стӧканас чусалан сартас. Сартас ӧзјас. Сіԇкӧ, кіслороԁ отсалӧ сотчыны. Сек-жӧ поԅӧ каԅавны, мыј чістӧј кіслороԁын сартас ӧзјӧ јона бурҗыка, а сынӧԁын оз-ԋін сещӧма. Сіԇкӧ, кіслороԁ ӧԁԇӧԁӧ сотчӧмсӧ.
Кіслороԁыԁ колӧ лолалігӧн. Кущӧмкӧ жівотнӧјӧс, шуам шырӧс јӧртны-кӧ банкаӧ, кӧні кіслороԁыс абу, сіјӧ регыԁ і кулӧ. Сіԇ-жӧ морт оз вермы овны кіслороԁтӧгыԁ. Јона віԍыԍјаслы врачјас боԉԋічаын ԍетӧны лолавны чістӧј кіслороԁ.
Угԉекіслӧј газ.
 
Кіслороԁыԍ ԁа азотыԍ ӧтар сынӧԁын нӧшта ем угԉекіслӧј газ, кӧԏ еԍкӧ сынӧԁаԁ сіјӧ зев еща.
1-ја опыт. Суԉејаӧ пуктам мелторјас ԁа кіԍтыштам ваӧн сорлалӧм соԉанӧј кіслота. Суԉеја вомсӧ ӧԁјӧ тупкам пробкаӧн, — пробкаас меԁ ԍујӧма кусыԋтӧм трубка. Тајӧ трубкалыԍ помсӧ леԇам ва тыра стӧканӧ, кыԇі петкӧԁлӧма 46-ӧԁ ԍерпас вылын. Трубкаыԍ ваӧ петӧны газ боԉјас. Тајӧ петӧ угԉекіслӧј газ. Тајӧ бара-жӧ рӧмтӧм газ.
Газ петан трубкалыԍ помԍӧ леԇам стӧканӧ, кытчӧ кіԍтӧма југыԁ іԅвестка ва. Іԅвестка ваыс стӧканын гуԁырмӧ.
Сіԇ-кӧ, іԅвестка васӧ гуԁыртӧ угԉекіслӧј газ.
Газ петан трубкалыԍ помсӧ ӧні леԇам „тыртӧм“ стӧканӧ ԁа вевԏԏам сіјӧс ԍԏеклӧӧн. Трубка куԅа петӧ угԉекіслӧј газ. Газыс тыртӧ стӧкансӧ, но тајӧс мі огӧ аԇԇӧ сывӧсна, мыј тајӧ газыс рӧмтӧм. Стӧканӧ ԍујам ӧзјан сартас.
Сартас кусӧ. Стӧканын ӧні угԉекіслӧј газ. Угԉекіслӧј газ оз отсав сотчыны.
Угԉекіслӧј газсӧ ӧні сеԍԍа понԁывлам стӧканыԍ кіԍтны мӧԁ, „тыртӧм“, стӧканӧ. Ва кіԍтӧм ног-жӧ тајӧс вӧчам. Сіјӧ стӧканӧ, кӧн вӧлі сынӧԁ, ԍујам ӧзјан сартас. Сартас кусӧ. Сіԇ-кӧ тајӧ стӧканын сынӧԁ пыԃԃі ӧні ем угԉекіслӧј газ. Сіјӧ стӧканӧ, кӧн воԇҗык вӧлі угԉекіслӧј газыс, ԍујам ӧзјан сартас. Сартас оз кус, важ мозыс сотчӧ. Сіԇкӧ тајӧ стӧканын угԉекіслӧј газ пыԃԃі ӧні ем сынӧԁ.
Угԉекіслӧј газсӧ мі таԇі стӧканыԍ стӧканӧ ва нӧг-жӧ кіԍтім. Таԇсӧ мі вермім вӧчны сывӧсна, мыј угԉекіслӧј газыԁ ԍӧкыԁҗык сынӧԁыԍ.
Сынӧԁын быԁлаын ем угԉекіслӧј газ. Но меԁуна угԉекіслӧј газыԁ јӧз оланін пыщса сынӧԁын. Торјӧн-ԋін уна сіјӧ чукӧрмӧ сещӧм вежӧсјасӧ, кытчӧ чукӧрмывлӧны уна јӧз. Щӧщ і міјан класса сынӧԁын угԉекіслӧј газыԁ уна. Классаным пуктам југыԁ іԅвестка ва тыра бԉуԁ. Регыԁ мыԍԏі мі каԅалам, мыј ва вылысас лоі јеҗыԁ кеԋ. Тајӧ кеԋыс лоі угԉекіслӧј газ вӧсна, коԁі ем сынӧԁын, —
 
46-ӧԁ ԍерпас. Углекіслӧј газ перјӧм.
угԉекіслӧј газыԁ-ӧԁ гуԁыртӧ іԅвестка ватӧ. Та ԍерԏі угԉекіслӧј газӧс век поԅӧ каԅавны.
Мыј вӧсна-нӧ ескӧ угԉекіслӧј газыс унҗык јӧз оланінјасын?
2-ӧԁ опыт. Боԍтам југыԁ іԅвестка ва тыра стӧкан. Ԍԏеклӧ трубка ԉібӧ іԇас пыр кутам іԅвестка ва пыщкас пӧԉтны ас тыјасԍыным сынӧԁ. Стӧкан пыщса іԅвестка-ваыс пыр-і гуԁыртчас. Сіԇкӧ лолалігӧн мі леԇам уна угԉекіслӧј газ.
3-ӧԁ опыт. Сутуга јылын стӧканӧ леԇам ӧзјан сіԍ ԁа стӧкансӧ сԏеклӧӧн тупкам. Сіԍ ӧзјӧ, но мыјкӧԁыра мыԍԏі кусӧ. Таԇсӧ лоӧ сывӧсна, мыј стӧкан пыщса сынӧԁԍыс ԇікӧԇ бырі кіслороԁ. Стӧканыԍ боԍтам ԍіԍсӧ, кіԍтыштам сетчӧ југыԁ іԅвестка ва ԁа соԉкјӧԁлыштам. Стӧкан пыщса ваыс гуԁырмас. Сіԇкӧ сынӧԁын сотчігӧн артмӧ угԉекіслӧј газ.
Ӧні гӧгӧрвоана-ԋін, мыј вӧсна јӧз оланін пыщкын уна ем угԉекіслӧј газ. Сіјо лоӧ сынӧԁас лолалӧмыԍ ԁа сотчӧмыԍ.
 
Сынӧԁлыԍ составсӧ тӧԁмӧԁан опыт.
 
Кіслороԁ ԁа угԉекіслӧј газ својствојаскӧԁ тӧԁмаԍӧм мыԍԏі вӧчам опыт, коԁі петкӧԁлас сынӧԁлыԍ составсӧ (47-ӧԁ ԍерпас).
Опыт. Паԍкыԁ ԍԏеклӧ ԁозјӧ кіԍтам југыԁ іԅвестка ва. Ва вылас пуктам паԍкыԁ пробка, коԁ вылӧ сувтӧԁома ломԇӧԁӧм ԋеыҗыԁ ԍіԍ&. Ԍіԍсӧ вевԏԏам вунԁӧм пыԁӧса бутыԉӧн. Бутыԉлыԍ вомсӧ пробкаалам.
Бутыԉ пыщкын ԍіԍкыс ӧзјо; ӧзјӧ сывӧсна, мыј сынӧԁас сен ем кіслороԁ. Ԍіԍ сотчігӧн кіслороԁыс бырӧ ԁа артмӧ угԉекіслӧј газ. Кор став кіслороԁыс бутыԉԍыс бырӧ, сек ԍіԍ кусӧ.
Ԍіо сотчӧмыԍ артман угԉекіслӧј газсӧ ас пыщкас кыскӧ іԅвестка ва, та вӧсна бутыԉын ваыс кыптӧ. Бутыԉын ваыс
 
47-ӧԁ ԍерпас. Опыт, коԁі петкӧԁлӧ сынӧԁлыԍ составсӧ.
кыптӧ сымынԁа кымын-жӧ, мыјԁа вӧлі сені сотчігӧн рӧскоԁујтӧм кіслороԁыс. Мукӧԁ местасӧ бутыԉын меԁԍасӧ боԍтӧ азот.
Точнӧј опытјас петкӧԁлӧны, мыј сынӧԁын ем кык газ
ԁа мыј кіслороԁыс ԋеуна унҗык 1/5 јукӧныԍ, а азотыс
пӧшԏі 4/5 јукӧн
 
IV. ПРІРОԀАЫН ЕԈЕКТРІЧЕСТВО.
 
Гым-чарԁ мунӧмтӧ быԁӧн тӧԁанныԁ. Јенежыс вевтԏыԍӧма ԍӧԁ кымӧрјасӧн, кіԍтӧ зер, ԇірԁалӧ чарԁ-бі, чорыԁа јіркӧ-гымалӧ.
Јенмӧ ԁа чӧртӧ ескыԍ војтыр полӧны гымԍыԁ. Важӧн јӧзыԁ чајтлісны, мыј гымсӧ мӧԁӧԁӧ гымалыԍ јен.Скӧрмас јенмыс ԁа сеԍԍа-і којӧ му вылӧ чарԁ ԁа гым.
Пемыԁ јӧзыԁ ӧні-на чајтӧны, мыј гымыԁ-пӧ Іԉԉа пророкԍаԋ. Іԉԉа пророк-пӧ гӧԋајтӧ аслас ԏеԉегаӧн јенеж куԅа ԁа шыблалӧ му вылӧ біԋӧвјас — чарԁјас. Збыԉ-ӧ таԇі?
 
Мыј сіјӧ гымыс ԁа чарԁыс.
 
1752 воԍа гожӧмӧ, гымалігӧн, ыҗыԁ учонӧј Франкԉін петіс ерԁ вылӧ ԁа качӧԁіс ԅмеј. Сіјӧ вӧлі кӧсјӧ тӧԁмӧԁны — мыј-жӧ сещӧм чарԁыс.
Франкԉін асԍыс ԅмејсӧ вӧчіс паԍкыԁ шӧвк чышјаныԍ ԁа вылыс помас лӧԍӧԁіс јоԍ метаԉԉіческӧј ԍԏержеԋ. Ԅмејсӧ качӧԁіс зев вӧсԋіԃік ԁа јон пыш суԋіс јылын. Суԋіслӧн помыс волі кӧрталӧма метаԉԉіческӧј кԉучӧ. Кԉучас нӧшта вӧлі кӧрталӧма шӧвк чышјан, — тајӧ чышјанӧԁыс і кутіс Франкԉін асоыс ԅмејсӧ.
 
48-ӧԁ ԍерпас. Чарԁбі — (војын ԍԋімајтӧма)
Кор кымӧр муніс ԅмеј веԍтӧԁ, Франкԉін чуԋсӧ вајӧԁліс кԉуч берԁӧ. Кԉучыԍ чеччыштіс ԇоԉаԋік чарԁ — еԉектріческӧј іскра; секі-жӧ щӧщ кыліс трачԋітӧм шы.
Таԇі меԁвоԇԇаыԍ Франкԉін тӧԁмӧԁіс, мыј чарԁыԁ — вывті ыҗыԁ еԉектріческӧј іскра, а гымыԁ тајӧ іскралӧн трачкакылан јон шы (48-ӧԁ ԍерпас).
Воԇӧ учонӧјјас нӧшта тӧԁмӧԁісны, мыј чарԁ ԁа гым лоӧны ӧԏі зԁукӧ. Мі-кӧ чарԁыштӧмсӧ воԇҗык аԇԇам, а гымыштӧмсӧ бӧрынҗык кылам, — таԇсӧ лоӧ сывӧсна, мыј југԋітӧмыс (ԍвет) воԇҗык воӧ міјан ԁорӧԇ, а гымыштӧм шыыс сорӧнҗык.
Наука тӧԁмӧԁіс, мыј сіјӧ гымыс ԁа чарԁыс, і тајӧн ерԁӧԁіс гым ԁа чарԁ јылыс реԉігіознӧј преԁрассуԁокјассӧ.
 
Громоотвоԁ.
 
Гымалігӧн чарԁыԁ чеччыштӧ кык кымӧр коластӧԁ ԉібӧ кымӧр ԁа му коластӧԁ. Муӧ кучкігӧн чарԁ вермас
керка сотны, мортӧс віны. Чарԁыԍ віччыԍӧны громоотвоԁ лӧԍӧԁӧмӧн. Громоотвоԁтӧ меԁвоԇ лӧԍӧԁіс Франкԉін.
Франкԉін вӧчіс тащӧм опыт. Пыԁӧ му пыщкӧ коԁјӧмӧн сіјӧ ԍујіс куԅ кӧрт беԃ. Гымалігӧн чарԁбіыс кучкӧ вӧлі тајӧ кӧртас ԁа сы куԅа мунӧ му пыщкӧ. Тајӧ вӧлі меԁвоԇԇа громоотвоԁ.
Франкԉін велӧԁіс јӧзсӧ вӧчавны тащӧм громоотвоԁјассӧ җуҗыԁ керкајасӧ, меԁым віԇны најӧс чарԁ кучкӧмыԍ. Кор кутісны лӧԍӧԁавны громоотвоԁјассӧ, секі тыԁовтчіс, мыј громоотвоԁа керкајасаԁ шочҗыка кучкывлӧ чарԁыс, а кучкывлӧ-кӧ, сӧмын громоотвоԁӧ ԁа сеԍԍа сы куԅа леччӧ муӧ. Меԁвоԇ кутісны лӧԍӧԁны громоотвоԁтӧ Амерікаын, сы бӧрын-і Јевропаын. Ӧніја каԁӧ громоотвоԁјастӧ лӧԍӧԁӧны нӧшта-ԋін бура ԁа чарԁыԍ віччыԍӧм могыԍ быԁлаӧ вӧчалӧны (49-ӧԁ ԍерпас). Громоотвоԁыԁ-
 
49-ӧԁ ԍерпас. Фабріка трубалӧн громоотвоԁ.
кӧ ем, чарԁыԍ оз ков повны. Ӧні мі вермам-ԋін чарԁбіӧн веԍкӧԁлыны, чарԁбі кывзыԍӧ міјанлыԍ.
 
Еԉектрічество нароԁнӧј овмӧсын.
 
Міјан нароԁнӧј овмӧсын ӧні мі уна-ԋін перјам еԉектрічествотӧ. Ті-ӧԁ тӧԁанныԁ-ԋін, кымын еԉектростанціја міјан лоі стрӧітӧма ԁа нӧшта-на унаӧс ӧні стрӧіталам. Еԉектростанціјајас уҗалӧны ломтасӧн, наын іспоԉзујтӧны щӧщ уԍан валыԍ вын, тӧвлыԍ вын. Еԉектріческӧј станціјајасын артмӧԁӧны еԉектрічество, коԁӧс сеԍԍа іспоԉзујтӧны міјан нароԁнӧј овмӧсын. Еԉектрічество перјӧм куԅа мӧԁ пјаԏіԉеткаӧ міјанлы колӧ панјыны воԇын муныԍ став капітаԉіԍԏіческӧј странајассӧ.
Наука ԁа ԏехԋіка ас кіӧ боԍтӧмӧн таԇі мі веԍкӧԁім еԉектрічествосӧ соціаԉізм стрӧітан уҗ вылӧ.
Заԁаԋіје. Еԉектрічествотӧ поԅӧ зыртӧмӧн артмӧԁны. Тајӧс поԅӧ каԅавны тащӧм опытыԍ.
Ебоԋітыԍ вӧчӧм сынанӧн пемыԁінын колӧ сынавны чістӧј кос јурԍіјас. Секі кутасны бікіԋјас тыԁавны ԁа кылас трічкӧԁчӧм шы. Тајӧ петкӧԁло, мыј зыртӧмыԍ артмӧ еԉектрічество.
Зыртӧм отсӧгӧн еԉектрічествотӧ перјӧны сывылӧ вӧчӧм пріборјасын.
 
V. БЫԁМӦГЈАСЛӦН ОЛӦМ.
 
Кыԇі быԁмӧгјас олӧны воԇ тулысын.
Воіс тулыс. Тувсовја шонԁі ӧтарӧ јонҗыка шонтӧ. Пујас ԁа кустарԋікјас век-на паԍтӧмоԍ сулалӧны, на вылын корјас ні ԇоріԇјас абуӧԍ-на. Но на вылын поԉтчӧны-ԋін почкајас. Регыԁ најӧ пушкыртчасны веж корјасӧн ԁа ԇоріԇјасӧн.
 
Почкајас.
Ԋещыштам буԅіна ветка. Сы вылын ем уна почка (50-ӧԁ ԍерпас). Но абу быԁ почка ӧткоԃ, ӧԏіјас гырыԍҗыкӧԍ, мукӧԁјас —
 
50-ӧԁ ԍерпас. Поттӧм ԁа бурещ потан почкајас буԇіна вылын.
посԋіԁҗыкӧԍ. Гырыԍҗыкјасыс — корја почкајас, посԋіԁҗыкјасыс — ԇоріԇа почкајас.
Корја почкасӧ кутам паԍкӧԁны. Ежԍаԋыс сіјӧ тупкыԍӧма вӧсн-і кучік коԃ кышјасӧн. Почка пыщкын ем залӧн ԁа корјаслӧн петас (зачаток). Корја почкаыԍ сеԍԍа быԁмӧ веж корјаса ветка.
Ԇоріԇа почка сіԇ-жӧ тупкыԍӧма кучік коԃ кышјасӧн. Почка пыщкын ем ԇоріԇ петас. Ԇоріԇа почкаыԍ сеԍԍа быԁмӧ ԇоріԇа ветка.
 
Корјаԍԍӧм.
Завоԃітлам набԉуԁајтны, кыԇі корјаԍԍӧны міјан пујас ԁа кустјас. Почкајас воԇынсӧ поԉтчӧны, ӧтарӧ гырыԍҗыкӧԍ лоӧны. Кучік коԃ кышјасыс паԍкалӧны, бӧрјапом, тыԁовтчӧ вежпетас. Почка потӧ.
Паԍкалана почкаыԍ тыԁовтчӧны зев посԋіԃік ԁа чукыртчӧм корјас. Вочасӧн најӧ паԍкӧԁчӧны ԁа лоӧны сещӧмӧԍ, кущӧм корјас мі векҗык аԇԇам пујас ԁа кустјас вылыԍ. Таԇі быԁмӧгјас вылын лоӧны корјас, таԇі најӧ корјаԍсӧны.
 
Ԇоріԇалӧм.
 
Уна пу ԁа куст завоԃітӧны ԇӧріԇавны воԇ тулыснас-на. Ԍерпасјас вылын петкӧԁлӧма ԋекымын пулыԍ ԁа
 
51-ӧԁ ԍерпас. Баԃлӧн ԇоріԇјас (тычінкајаса ԁа пеԍԏікјаса).
52-ӧԁ ԍерпас. Орешԋіклӧн ԇоріԇ.
кустлыԍ ԇоріԇјас: баԃлӧн „берба-баԉӧ“, орешԋіклӧн ԁа топоԉлӧн „іԍергајас" (серпас 51, 52, 53).
Тајӧ пујас, кустјас ԇоріԇалӧны воԇ тулысын, веԍіг јона воԇҗык-на корјасԍан каԁӧԇ.
 
53-ӧԁ ԍерпас. Топоԉ ԇоріԇјас.
54-ӧԁ ԍерпас. Воԇ тулысԍа віжјур.
 
Меԁвоԇԇа тувсов ԇоріԇјас.
Воԇ тулысӧ-жӧ ԇоріԇалӧны і ԋекымын турун-быԁмӧгјас. Коԁјас-нӧ тащӧм воԇсӧ ԇоріԇалӧны?
Воԇ тулысӧ ԍојӧԁа му вылыԍ ԇік быԁлаыԍ поԅӧ аԇԇыны віжјур (маԏ-і-мачеха) ԋіма быԁмӧг (54 ԁа 55-ӧԁ серпасјас). Корјавтӧԇыс-на боԍтԍӧ ԇоріԇавны віжјур. Ԇоріԇјасыс сылӧн віжӧс-ԍ, міјанлы тӧԁса оԁуваԋчіклӧн (јӧла јӧн турун) коԃ-жӧ. Віжјурлӧн корјасыс ԍорӧнҗык петӧны. Тајӧ корјаслӧн вылыслаԁорыс веж ԁа шыԉыԁ, а улыслаԁорыс быԏԏӧ јеҗԁов гӧна. Чужӧм берԁӧ-кӧ пуктывлыны віжјурлыԍ корсӧ, секі каԅалан, мыј улыслаԁорԍаԋыс шоныԁҗык, а вылысԍаԋыс кӧԇыԁҗык. Тавӧсна і пуктісны тајӧ быԁмӧгыслы ԋім — маԏ-і-мачеха.
Му пыщкын віжјурлӧн ем уна вожа кыз вужԁін; тајӧ вуҗјас коԉан восаԋ-на заптӧма верԁчан запас.
Му пыщса вужјасас верԁчан запасыс заптӧма і мукӧԁ быԁмӧгјаслӧн, коԁјас воԇ тулысын-жӧ ԇоріԇалӧны: хохлаткалӧн — клубеԋјасас, а віԇвыв луклӧн — лукшмакјас. Верԁчан запасјасыс быԁмӧглы колӧны, меԁым завоԃітны овны воԇ тулысӧ-на.
Воԇ тулысԍа ԇоріԇјас ӧԁјӧ зев кіԍмӧны, сывӧсна најӧс колӧ аскаԁӧ аԇԇыны. Гожӧмнаԁ најӧс он-ԋін аԇԇы.
 
Кыԇі чужӧ ԁа быԁмӧ кӧјԁысыԍ быԁмӧг.
 
Тулысјасӧ міјан сінмӧн суԇтӧм паԍкыԁ Сојузса мујас вылын нуӧԁԍӧ кӧԇа. Кӧԇаыԁ — віԇму овмӧсаԁ вывті тӧԁчана уж; кӧԇӧм кӧјԁысјасыԍ чуҗӧны быԁмогјас, коԁјас-і ԍетӧны міјанлы уроҗај.
Кор кӧјԁысыс веԍкалӧ ԋебыԁ ԁа тырмымӧнја шоныԁ муԍінмӧ, сіјӧ боԍтӧ муԍыс ва, поԉтчӧ ԁај чужӧ.
Быԁмӧг чужӧ зароԁышыԍ, коԁі ем быԁ кӧјԁысын. Боԍтны-кӧ ваын кӧтӧԁӧм аԋкыщ кӧјԁыс, куԉны сылыԍ кучіксӧ ԁа торјӧԁны воча воан кык җынсӧ, секі на костыԍ поԅӧ аԇԇыны ԇоԉаԋік зароԁыш. Кӧтӧԁӧм руԇӧг кӧјԁыслӧн зароԁышыс веԍігтӧ ортсыԍаԋ тыԁалӧ. Зароԁышыс верԁчӧ кӧјԁыс пышса ԍојанторјасӧн, — зароԁышԍыс і лоӧ быԁмӧгыс.
О п ы т. Меԁым аԇԇыны кӧјԁыслыо чужӧмсӧ ԁа тӧԁ-мӧԁны, кыԇі кӧјԁысыс- артмӧ том быԁмӧг, вочам тащӧм огіыт. Боотам КЫК СТӦКаН. Кыкнан СТӦКЗНСӦ ВЫлЫСс-аԋЫс гартам марԉаӧн ԉібӧ гежӧԁ оінма кущӧмкӧ ԁӧраӧн. Марԉасӧ ԉібӧ ԁӧрасӧ ԋеуна оујыштам стӧкан пыщкас.. Кыкнан стӧканас кіотам ва. Васӧ кіотам бурещ сымынԁа/ меԁым марԉаыс ԉібӧ ԁӧраыс кӧтас-існы.
55-бԁ оерпас. Віжјур гожӧмкп.
Оԏі стӧканас марԉа вылӧ пуктам аԋкыщ кӧјԁыс, а мӧԁас — руԇӧг ԉібӧ шобԁі кӧјԁыс. Каԁыԍ-каԁӧ стӧканјасас кутам соԁтыштавны васӧ. Кутам віԇӧԁны, кыԇі чужӧны кӧјԁысјасыс ԁа кыԇі кӧјԁысыԍ петӧ том быԁмӧг (56-ӧԁ серпас).
 
56-ӧԁ ԍерпас. Руԇӧг кӧјԁыслӧн чужӧм.
 
Быԁмогјаслӧн вужјас.
 
Чужан кӧјԁыслӧн зароԁышыс верԁчӧ кӧјԁыс пыщса ԍојанторјасӧн. Но, шуам, муӧ кӧԇӧм кӧјԁысјас чужісны-ԋін. Кӧјԁысыԍ петісны том быԁмӧгјас. Налӧн вужјасыс пырісны ԋебыԁ муӧ. Му вежӧԁіс. Ӧні-нӧ кыԇі ԁа мыјӧн верԁчӧ том быԁмӧгыс?
Ва ԁа сојанторјассӧ быԁмӧг боԍтӧ муыԍ. Аслас вужјаснас сіјӧ суԇӧԁӧ. Тӧԁмалам, кущӧм вужјас овлӧны торја-торја быԁмӧгјаслӧн ԁа кущӧм налӧн устројствоыс.
58-ӧԁ ԍерпас вылын петкӧԁлӧма ԋекымын куԉтурнӧј быԁмӧглыԍ вужјассӧ. Кущӧм ыҗыԁӧԍ вужјасыс! Со кушӧм пыԁаӧ ԁа паԍтаӧ најӧ пырӧԁчӧны! Со кущӧма најӧ тывјыштӧмаӧԍ муԍінсӧ!
Поԁсолԋечԋіклӧн ем ӧԏі шӧр вуж, коԁі сеԍԍа јона вожалӧма. Тащӧм вужсӧ шуӧны чӧрс коԃ вужјӧн.
Свеклӧлон сіԇ-жӧ чӧрс коԃ вуж, бара-жӧ јона вожавлӧма. Но тајӧ вужјыс јона кыз ԁа сочнӧј. Сы пыщкӧ заптӧма ԍојантор. Ԍвеклӧлӧн вужјыс быԏԏӧ ԍојан віԇан клаԁӧвӧј. Ԍоркԋі вуж сіԇ-жӧ ас пыщкас віԇӧ ԍојанторјас, сӧмын формаыс сылӧн мӧԁҗык.
 
57-ӧԁ ԍерпас. Чужан поԁсолнечніклӧн вужјыс пырӧ муԍінӧ.
 
Ԍулӧн вужјыс абу-ԋін поԁсолԋечԋіклӧн ԁа ԍвеклӧлӧн коԃ. Ԍулӧн шӧр вужјыс абу. Тащӧм вужсӧ шуӧны пашкыра вужјӧн.
58-ӧԁ ԍерпас. Вужјас поԁсолнечԋіклӧн, ԍвеклӧлӧн і ԍулӧн.
 
Јона ԍуԍа-кӧ віԁлавны быԁмӧгјаслыԍ вужјассӧ, на вылыԍ- поԅӧ аԇԇыны зев посԋіԃік вужсіјас. (59-ӧԁ ԍерпас). Вужсіјаснас быԁмӧг муыԍ кыскӧ ва ԁа сы пыщкӧ сылӧм верԁчан совјас.
Орјӧԁлыны-кӧ вужсіјассӧ, быԁмӧг кулӧ. Парԋікјасӧ ԁа граԁ вылӧ быԁмӧг петасјассӧ вуҗӧԁігӧн тавӧсна-і колӧ јона віччыԍны, меԁым ԋе орјӧԁлыны вужсіјассӧ.
Быԁмӧглӧн вужјасыԁ уна. Вужјас вылын вужсіјасыс нӧшта-на уна. Тавӧсна быԁмӧг вермӧ муыԍ кыскыны уна ва ԁа сы пыщкӧ сылӧм верԁчан совјас.
Но муаԁ ташӧм верԁчан солыԁ век-жӧ абу уна, сы могыԍ-і колӧ мутӧ вынԍӧԁны, сујны сетчӧ быԁмӧглы верԁчыны колана совјас.
Бура ԁа колананог му уҗалӧмӧн ԁа вынԍӧԁӧмӧн соԁтам міјан мујаслыԍ урожај!
 
Быԁмӧглӧн веж корјас.
 
Коԁі-нӧ ез ԋімкоԃаԍлыв веж муӧн, ԇоріԇалан веж луԁӧн, вӧрса ԋуԇвіж корјасӧн! Но быԁӧн-ӧ тӧԁӧны, мыј вӧсна быԁмӧгјаслӧн корјасыс вежӧԍ?
Опыт. Боԍтам кык ԍој кашԋік, ԉібӧ кык жӧч ԁоз ԁа тыртам муӧн. Мусӧ кіԍкалам ваӧн ԁа кӧԇам сетчӧ кущӧмкӧ быԁмӧглыԍ кӧјԁыс, шуам кӧԏ зӧрлыс, ԉібӧ аԋкыщлыԍ. Ӧԏі кашԋіксӧ петкӧԁам гож воԇӧ, а мӧԁсӧ — пемыԁінӧ, кытчӧ оз вермы веԍкавны шонԁі југӧр.
Ԋекымын лун мыԍԏі мі аԇԇам, мыј кыкнан кашԋікас кӧјԁысјасыс чужісны ԁа наыԍ петісны том быԁмӧгјас. Но кущӧма најӧ торјалӧны! (60-ӧԁ ԍерпас).
Југыԁінын быԁмӧм быԁмӧгјас вежӧԍ, мічаӧԍ, шаԋӧԍ. Пемыԁінын быԁмӧм быԁмӧгјас — куԅӧԍ, кеԉыԁвіжӧԍ, ԋуԇвіж рӧмыс налӧн абу. Сіԇкӧ, быԁмӧгјасыԁ сӧмын југыԁінын вежӧԁӧны. Вежӧԁӧны быԁмӧгјасыԁ сывӧсна, мыј југыԁінын быԁміганыс на пыщкын артмӧ ԋуԇвіж рӧма вешщество. Тавӧсна і вежӧԍ быԁмӧглӧн корјас.
Веж быԁмӧгјасыԁ — шонԁілон піјан. Шонԁітӧгыԁ најӧ оз вермыны овны. Тајӧс тӧԁӧ быԁ мууҗалыԍ морт, і сіјӧ ԋекор оз кут быԁтыны быԁмӧгјастӧ сещӧмінјасын,
 
59-ӧԁ ԍерпас. Горчіца вужјас вылын вужсіјас.
кытчӧ оз інмыны шонԁі југӧрјас. Урожајтӧ сеԍ он боԍт. Быԁӧн тӧԁӧны, мыј шонԁі југӧрјастӧгыԁ веж быԁмӧгјас оз вермыны овны, но унаӧн оз-на тӧԁны — мыј вӧсна веж быԁмӧгјаслы колӧ лунјугыԁыс.
1840-ԁ воӧ ӧԏі учонӧј вӧчіс јона тӧԁчана научнӧј открыԏіје. Сіјӧ тӧԁмӧԁіс, мыј быԁмӧгјас верԁчӧны оз сӧмын муыԍ ԍојанторјас боԍтӧмӧн, но і сынӧԁыԍ. Сіјӧ тӧԁмӧԁіс, мыј веж быԁмӧгјас сынӧԁыԍ боԍтӧны угԉекіслӧј газ — тајӧторнас најӧ верԁчӧны сӧмын југыԁ ԁырјі.
Васӧ ԁа ва пыщкӧ сылӧм верԁчан совјассӧ быԁмӧг аслас вужјаснас кыскӧ муыԍ. А угԉекіслӧј газсӧ быԁмӧг шеԁӧԁӧ сынӧԁыԍ аслас корјаснас. Угԉекіслӧј газын ԁа ваын емӧԍ сещӧм вешществојас, коԁјасӧс быԁмӧг аслас веҗ корјаснас переработајтӧ југыԁіыын верԁчанторјӧ — крахмалӧ. Вот мыјла веҗ быԁмӧгјасыԁлы колӧ југыԁыԁ.
 
Кущӧм зајас емӧԍ уна ԍікас быԁмӧгјаслӧн.
 
Пріроԁаын быԁмыԍ став быԁмӧгсӧ поԅӧ јукны кујім гырыԍ чукӧрӧ: турунјас, кустјас ԁа пујас.
Турунјас торјалӧны ас зананыс — быԁӧнлӧн налӧн ем ԋебыԁ турун за. Кустарԋікјаслӧн ԁа пујаслӧн заныс чорыԁ, пу.
Но мыјӧн-җӧ торјалӧны мӧԁа-мӧԁԍыс пујас ԁа кустјас? Ті-ко віԇӧԁланныԁ кущӧмкӧ пу вылӧ, прімер шуны, ԉіпа ԉібӧ кыԇ вылӧ, секі аԇԇанныԁ, мыј сылӧн ем ӧԏі шӧр за — ствол, коԁі сеԍԍа воҗавлӧма. Кустјаслӧн-жӧ, прімер боԍтны, баԃлӧн, орешԋіклӧн, тащӧм стволыс абу,
 
60-ӧԁ ԍерпас. Пемыԁінын (шујгаас) ԁа југыԁінын (веԍкыԁас) быԁмӧм быԁмӧгјас.
 
налӧн зајасныс позтырон петӧны ӧԏі вужјыс. Зајас ԍікас ԍерԏі і торјӧԁӧны пујасӧс ԁа кустјасӧс.
Унҗык быԁмӧгыслӧн ем веԍкыԁа сулалана за. Но мукӧԁ быԁмӧгјаслӧн емӧԍ гартчан ԁа воԉсаԍан зајас. Боԍтны-кӧ фасоԉ ԉібӧ таг, налӧн заныс гартчанаӧԍ. Тащӧм зајасыԁ — ԋебыԁӧԍ ԁа куԅӧс. Тащӧм заыс гартчӧ кущӧмкӧ јон пыкӧԁ гӧгӧр ԁа сещӧм ногӧн петкӧԁӧ корјассӧ југыԁінӧ. Тыквалӧн ԉібӧ огурцылӧн заныс воԉсаԍана. Тајӧ зајасыс сіԇ-жӧ куԅӧԍ ԁа ԋебыԁӧԍ, но најӧ му вывті воԉсаԍӧны.
Гартчан заа быԁмӧгјаслы, шуам аԋкыщлы, граԁјас вылӧ быщкалӧны пу пыкӧԁјас. Воԉсаԍана заа быԁмӧгјасӧс, шуам огурцыӧс, пуктӧны мӧԁа-мӧԁԍыс веԉыҗыԁа косталӧмӧн, меԁым налӧн зајас вермісны му вывті воԉсаԍны.
Зајас петкӧԁӧны корјассӧ југыԁінӧ ԁа кутӧны најӧс. Но заыԁ быԁмӧглы нӧшта мӧԁтор вӧсна колӧ. Меԁым тајӧс тӧԁны, вӧчам ташӧм опыт.
Опыт. Суԉејаӧ ԉібӧ стӧканӧ кіԍтыштам ԋеуна ваӧн сорлыштӧм гӧрԁ черԋіла ԁа сувтӧԁам сетчӧ корја веткајас.
Мӧԁ лунӧ веткасӧ колӧ боԍтны черніла пыщкыԍ ԁа вунԁавны куԅаног і паԍтаног. Секі аԇԇам, кыԇі заыс краԍітчӧма гӧрԁ черԋілаӧн. Сіԇ-жӧ гӧрԁӧԍ лоіны і корлӧн сӧнјасыс.
Тајӧ опытыс петкӧԁлӧ, мыј за куԅа вужԍаԋ кајӧны корјасӧ ва ԁа сы пыщкӧ сылӧм совјасыс, коԁјасӧс быԁмӧг аслас вужјаснас бостӧ муыԍ.
 
Быԁмӧгјас пактӧԁӧны ва.
 
Муыԍ кыскӧм совјасыс коԉӧны быԁмӧг пыщкӧ. Најӧс мі вермам аԇԇыны, кор быԁмӧгсӧ сотам: пӧјімыс і ем міԋерала совјасыԁ. Ваыс, коԁӧс быԁмӧг кыскӧ муыԍ, оз ставнас коԉ быԁмӧг пыщкӧ. Быԁмӧглӧн корјасыс пактӧԁӧны јона уна ва. Кыԇі быԁмӧг пактӧԁӧ ва, поԅӧ аԇԇыны тащӧм опытыԍ.
Опыт. Быԁмӧглыԍ боԍтам ԋеыҗыԁ корјаса ветка ԁа пуктам ва тыра пробіркаӧ. Ва вылысас кіԍтыштам выј слој, меԁ ваыс ез кут пактавны. Пробірка пыщса валыԍ суԁтасӧ пасјам. Лун-мӧԁ мыԍԏі тыԁовтчас, мыј валӧн суԁтаыс пробіркаын чіні. Таԇсӧ лоӧ сывӧсна, мыј быԁмӧгыс кыскӧ васӧ ԁа ас корјас пырыс пактӧԁӧ.
Быԁмӧгјас пактӧԁӧны јона уна ва. Куԉтурнӧј быԁмӧгјаскӧԁ щӧщ васӧ пактӧԁӧны сіԇ-жӧ і јог турунјас ԁа таԇікӧн најӧ коԍтӧны мусӧ. Сы вӧсна засухакӧԁ вермаԍӧмын јог турунјаскӧԁ вермаԍӧмлӧн тӧԁчанлуныс јона ыҗыԁ.
 
Ԇоріԇјас, наԍекомӧјјас ԁа тӧв јылыԍ. Ԇоріԇалан вішԋа саԁјын.
 
Вішԋа ԇоріԇалӧ тулысын. Вішԋа веткајас вылын петӧны уна-уна ԇоріԇјас. Міјан саԁјын најӧ — воԇ тулыслӧн меԁвоԇԇа петасјас. Ԇоріԇјас веԍтын жувгӧны-бергалӧны маԉазіјас, лебалӧны ԇоріԇыԍ ԇоріԇӧ.
Ԋещыштам вішԋалыԍ ԇоріԇсӧ ԁа кутам віԁлавны, кыԇі-мыј сіјӧ течԍӧма (61-ӧԁ ԍерпас). (Міјан условіјеын поԅӧ боԍтны ԉӧм ԇоріԇ).
Меԁвоԇ ԍінманым шыбытчӧны ԇоріԇлӧн јеҗыԁ ԉепе-
 
61-ӧԁ ԍерпас. Шӧрі вунԁӧм вішԋа ԇоріԇ (ыҗԁӧԁӧма).
 
стокјас. Ставыс віт ԉепесток, наыԍ артмӧма ԇоріԇ венчік.
Віԇӧԁлам ԇоріԇ пыщкас. Сеԍ мі аԇԇам уна тычінка. Быԁ тычінка артмӧма суԋіс коԃыԍ (ԋіԏыԍ), — сы јылын ем віжов пыԉԋік. Тајӧ пыԉԋікас кіԍмӧ вывті посԋіԃік пыԉца. Кор пыԉцаыс кіԍмас, пыԉԋік потас, і секі пыԉца кіԍԍас пыԉԋік пыщкыԍ. Ԇоріԇ шӧрас тыԁалӧ пеԍԏік. Вішԋа ԇоріԇын сӧмын ӧԏі пеԍԏік. Пеԍԏіклӧн улыс помыс паԍкалӧ. Тајӧ — завјаԅ. Завјаԇԍаԋ кајӧ столбік, — столбік јылын ем рыԉце.
Віԇӧԁлам-кӧ ԇоріԇсӧ увсаԋыс, аԇԇам посԋіԃік корјас. Тајӧ ԇоріԇ чашечка корјас (чашеԉіԍԏікјас). Ставыс віт. Наыԍ артмӧма ԇоріԇ чашечка, коԁі ортсыԍаԋ ежӧ ԇоріԇсӧ.
Мі ӧні тӧԁам-ԋін, кыԇі течԍӧма вішԋа ԇоріԇ. Мыј-жӧ ԇоріԇјас вылын вӧчӧны маԉазііасыс, коԁјас тырыс лебалӧны саԁјын?
Вішԋнлыԍ јежыԁ ԇоріԇјассӧ маԉазіјас раԃејтӧны сывӧсна, мыј ԇоріԇјас пыщкын ем јумов сок. Тајӧ чӧскыԁ сокысла-і волӧны маԉазіјасыԁ ԇоріԇјас вылӧ.
Но маԉазіјаслӧн волӧмыс щӧщ-і быԁмӧглы колӧ. Кор маԉазі локтӧ ԇоріԇ вылӧ јумов сокла, секі пыԉԋікыԍ кіԍԍӧм пыԉцаыс ԍібԁӧ ԋебыԃік гӧнкоԃӧн тырӧм маԉазі туша берԁӧ. Кор маԉазіыс сеԍԍа лебԅас ԁа мӧԁ ԇоріԇ вылӧ пукԍас, ԍӧрас вајӧм пыԉцаыс ԍібԁас тајӧ ԇоріԇса пеԍԏік рыԉцеӧ. Таԇі маԉазіјас разӧԁӧны ԇоріԇыԍ ԇоріԇӧ пыԉцасӧ. Маԉазіјас отсӧгӧн таԇі опыԉајтчӧны вішԋа ԇоріԇјас. Ԇоріԇ опыԉітчӧм бӧрын вӧԉіԍԏі-ԋін завјаԅыԍ завоԃітчӧ сӧвмыны ԁа быԁмыны тіјанлы бура тӧԁса вішԋалӧн плоԁ. Вішԋалӧн плоԁ кіԍмӧ гожӧм шӧрын.
 
Ԇоріԇалан руԇӧга му вылын.
 
Руԇӧгыԁ ԇоріԇалӧ гожӧмын. Руԇӧг ԇоріԇлӧн ԇоріԇ веԋечыс абу (62-ӧԁ ԍерпас). Тајӧ ԇоріԇлӧн емӧԍ со кущӧм торјас: ԋуԇвіж кыш, кујім тычінка ԁа перістӧј кык рыԉцеа песԏік.
Ԇоріԇалан руԇӧга му вылыԍ ті онӧ аԇԇӧ ԇоріԇыԍ ԇоріԇӧ лебалан маԉазіјасӧс. Кыԇі-нӧ еԍкӧ вермӧ веԍкавны пыԉцаыс ԇоріԇыԍ ԇоріԇӧ?
Мунӧј гожӧмын ԇоріԇалан руԇӧга му вылӧ. Му вевԁорԍыс ті каԅаланныԁ віж пыԉцаыԍ артмӧм щын-бус кымӧр коԃӧс. Тајӧ — руԇӧглӧн пыԉцаыс, коԁі петӧма потӧм пыԉԋікјасыԍ. Тӧв новлӧԁлӧ сіјӧс ԇоріԇыԍ ԇоріԇӧ. Веԋчіктӧм мукӧԁ быԁмӧгјас моз-жӧ руԇӧгыԁ опыԉајтчӧ тӧв отсӧгӧн.
 
62-ӧԁ ԍерпас. Руԇӧглӧн ԇоріԇ (ыҗԁӧԁӧма).
Опыԉітчӧм бӧрын вӧԉіԍԏі-ԋін руԇӧг завјаԅыс боԍԍӧ быԁмыны кӧјԁыс. Тајӧ кӧјԁыс урожајсӧ чукӧртӧны гожӧм шӧрын.
 
Куԉтурнӧј быԁмӧгјаслӧн быԁмӧм.
 
Мујас ԁа граԁјас вылӧ веԍкыԁа грунтас кӧԇан уна куԉтурнӧј быԁмӧгјас міјан воӧны ӧԏі гожӧмӧн. Но куԉтурнӧј быԁмӧгјас пӧвстын емӧԍ нӧшта-і сещӧмјас, коԁјаслы воӧԁчынысӧ колӧ куԅҗык каԁ.
Лунвылыԍ міјанӧ вајӧм граԁвыв быԁмӧгјас, прімер, поміԁорјас, оз воны ӧԏі гожӧмӧн, тулыснас-кӧ кӧԇӧма најӧс веԍкыԁа грунтӧ. Тавӧсна најӧс воԇ тулысын кӧԇӧны парԋікјасӧ. Ԍԏеклӧ рамајаса парԋікјасаԁ шоныԁҗык ывлавылын ԍерԏі. Парԋікјасын быԁмыштӧм том быԁмӧгјасӧс шоныԁ повоԃԃа пукԍігӧн пуктӧны грунт вылӧ, сені сеԍԍа најӧ гожӧм чӧжӧн воӧны.
Лунвыв быԁмӧгјастӧ ԏепԉіцајасын быԁтӧны веԍігтӧ тӧлын, і таԇі тулыснас-ԋін боԍтӧны урожај.
Мыј колӧ быԁмӧглы олігас — тајӧс тӧԁӧмӧн ԁа тащӧм колан условіјејассӧ лӧԍӧԁӧмӧн морт ас овмӧсас веԍкӧԁлӧ быԁмӧгјас олӧмӧн. Граԁвыв пуктасјас зев бур ԍојан тор, і овмӧс нуӧԁӧм бокԍаԋ налӧн тӧԁчанлуныс јона ыҗыԁ.
Щӧщ і војвывса мукӧԁ быԁмӧгјас воӧны куԅ каԁӧн. Сіԇ боԍтны-кӧ міјанлыԍ ӧԅіма быԁмӧгјас — ӧԅіма руԇӧг, ӧԅіма шобԁі — оз воны ӧԏі гожӧмӧн, кӧԇӧма-кӧ најӧс тулысын. Тавӧсна најӧс кӧԇӧны арын. Кӧԇӧм кӧјԁысјас арнас-на чужӧны, наыԍ петӧны том быԁмӧгјас, но пукԍан кӧԇыԁыс ԁугӧԁӧ петасјаслыԍ воԇӧ быԁмӧмсӧ. Сеԍԍа уԍас лым ԁа кыз лым ешкын улас бура тӧвјӧны ӧԅімјасыс. Тулыс воігӧн, кор лымјыс сылас ԁа шонԁіыс шонтас мусӧ, ӧԅім петасјас воԇӧ боԍԍӧны сӧвмыны ԁа веԍігтӧ јарӧвӧј быԁмӧгјасыс-на вӧԇҗык воӧны.
Ӧԅіма быԁмӧгјаслыԍ куԅа быԁмӧм каԁсӧ җеԋԁӧԁӧм могыԍ бӧрја каԁнас таԇі вӧчӧны: тӧв помаԍігӧн, кӧԇа завоԃітчытӧԇ јона воԇҗык-на ӧԅіма быԁмӧгјаслыԍ кӧјԁыссӧ кӧтӧԁыштӧны. Чужны завоԃітӧм кӧјԁысјассӧ сесԍа пуктӧны кӧԇыԁ інӧ, шуам, ԍујӧны лым пыщкӧ, мыј вӧсна најӧ ԁугԁӧны воԇӧ быԁмӧмԍыс. Тајӧ кӧјԁысјассӧ кӧԇӧны тулысын јарӧвӧјјасӧс моз-жӧ. Вӧлӧм-кӧ, тајӧ кӧјԁысјасыԍ сӧвман быԁмӧгјас воӧны ӧԏі гожӧмӧн. Ӧԅіма сортјас таԇі вермӧны лоны јарӧвӧјјасӧн.
Міјан нароԁнӧј овмӧсын јарӧвӧј ԁа оԅімовӧј ԋаԋ быԁмӧгјаслӧн тӧԁчанлуныс јона ыҗыԁ. Ԋаԋ куԉтурајас міјанлы ԍетӧны меԁԍа колана ԍојантор — ԋаԋ. Тавӧсна міјан віԇму овмӧсын меԁыҗыԁ мог — ԋаԋ куԉтурајас. Мӧԁ пјаԏіԉеткаӧ міјанлы колӧ јона вылӧ кыпӧԁны міјан куԉтурнӧј быԁмӧгјаслыԍ урожајноԍԏ, і меԁԍасӧ — ԋаԋ куԉтурајаслыԍ. Наука ԁа ԏехԋікалыԍ ԁосԏіжеԋіјејассӧ міјан совхозјасӧ ԁа колхозјасӧ пыртӧмӧн мі пӧртам олӧмӧ тајӧ ыҗыԁ могсӧ.
 
VІ. ԆОԊВІԆАЛУН КУТӦМ.
 
Меԁым лоны міјан соціаԉіԍԏіческӧј обшществоса ԇоԋвіԇа ԁа велӧԁчӧм уҗалыԍӧн, колӧ аслыԁ тӧԁны, кыԇі ічӧтԍаԋ колӧ віԇны ԇоԋвіԇалун ԁа кыԇі правіԉнӧја колӧ уҗавны.
 
Школаын уҗ ԁа шојччӧг.
 
Классын сӧстӧмлун ԁа пӧраԁок — меԁвоԇԇа условіје ԇоԋвіԇалун віԇӧм вылӧ ԁа бура велӧԁчӧм вылӧ.
Кор классыԁ ԋајт ԁа буса, — сек класс пыщса сынӧԁын ем уна бус.
Мі лолалам тајӧ сынӧԁнас ԁа сынӧԁсорыԍ щӧщ кыскам буссӧ, — бус веԍкалӧ ты пыщканым.
Бус пыщкаԁ век емӧԍ мікробјас. Најӧ — ԍінлы тыԁавтӧм вывті посԋіԃік ловјаловјас. Буса сынӧԁаԁ најӧ зев уна. Кор мі лолалам буса сынӧԁӧн, секі ты пыщканым щӧщ веԍкалӧны мікробјас. Тајӧ мікробјас пӧвстын емӧԍ і сещӧмјас, коԁјас віԍмӧԁӧны ты туберкуԉозӧн, ԉібӧ, нӧшта мӧԁ ног шулӧны, чахоткаӧн. Туберкуԉоз віԍӧмыԍ кулӧны уна морт.
Меԁым еԍкӧ ԋе лолавны буса сынӧԁӧн, колӧ класстӧ бура тӧлӧԁны: унҗыкыԍ воԍтыны класслыԍ форточка, а бурҗык-кӧ повоԃԃаыс, і ԇоԋнас ӧшіԋсӧ. Воԍса форточка ԉібӧ ӧшіԋ пыр петӧ щыкԍӧм, буса сынӧԁ ԁа сы пыԁԃі пырӧ сӧстӧм, бур сынӧԁ.
 
63-ӧԁ ԍерпас. Пызан сајын ԉучкі пукалӧм.
 
Классын уҗалігаԁ колӧ правіԉнӧја і пукавны.
Уна велӧԁчыԍјас шогмытӧма пукалӧны парта ԉібӧ пызан сајын. Мышкыртчӧмӧн, гӧрбыԉтчӧмӧн пукалӧны.
Ԁыр таԇі пукалӧм вӧсна налӧн мышкуныс ԋукыԉтчӧ, ԁа тащӧм ԋукыԉ мунӧмыс вермас немчӧж кежлӧ коԉны. Колӧ велавны веԍкыԁа пукавны, мышкыртчытӧг ԁа јӧжгыԉтчытӧг (63-ӧԁ ԍерпас) сіԇ жӧ-і маԍԏерскӧјын колӧ правіԉнӧја сулавны уҗалігӧн (64-ӧԁ ԍерпас).
Гіжігӧн ԁа лыԁԃыԍігӧн уна велӧԁчыԍ улӧ копыртчӧны кԋіга ԁа ԏетраԃ берԁӧ. Таԇ-кӧ пыр вӧчӧны, налӧн ԍінмыс щыксӧ. Најӧ бԉізорукӧјӧԍ лоӧны ԁа ылыԍ оз кутны-ԋін аԇԇыны.
Кԋігаыԁ, коԁ вылыԍ ті лыԁԃыԍанныԁ, ԉібӧ ԏетраԃыԁ, коԁ вылӧ ті гіжанныԁ, колӧ лоны ԍінԍаԋыԁ опреԃеԉоннӧј ылнаын. 65-ӧԁ ԍерпас вылын петкӧԁлӧма, кыԇі колӧ корԍны тајӧ ылнасӧ.
Уҗалігаԁ колӧ сіԇі пукавны, меԁым југыԁыс ез веԍкыԁа ԍінманыԁ кучкы ԁа меԁым лыԁԃан кԋігаыԁ, ԉібӧ гіжан ԏетраԃыԁ вӧлі бура југԁӧԁӧма. Лечыԁ југыԁыс-кӧ веԍкыԁа ԍінманыԁ кучкӧ, таыԍ ԍінмыԁ щыкԍӧ. Југыԁыс-кӧ мышлаԁорсаԋныԁ кучкӧ, секі јурԍаԋныԁ воԁан вуҗӧрыс пемԁӧԁӧ тіјанлыԍ кԋігатӧ ԉібӧ ԏетраԃтӧ. Југыԁыс-кӧ веԍкыԁвывԍаԋ кучкӧ, секі гіжан ԏетраԃнытӧ пемԁӧԁӧ кіԍаԋ воԁан вуҗӧр. Уҗалігаԁ меԁбур сещӧм ногӧн пукавны, меԁым југыԁыс вӧлі шујгалаԁорԍаԋ кучкӧ.
Колӧ кужны ԋе сӧмын ԉучкіа уҗавны, но щӧщ-і ԉучкіа шојччыны. Школаын куԅа пукалӧм бӧрын ԉібӧ маԍԏерскӧјын куԅа сулалӧм бӧрын бур вӧчавны фізкуԉт-мінуткајас — воԍтыны ӧшіԋјас ԁа вӧчавны ԋекымын фіԅі-
 
64-ӧԁ ԍерпас. Тушалӧн ужалігӧн ԋеԉучкіног ԁа ԉучкіног сулалӧм.
65-ӧԁ серпас. Кыԇі аԇԇыны ԍінјасԍаԋ кнігаӧԇ правіԉнӧј расстојаніје.
ческӧј упражԋеԋіје. Сіԇнаԁ мортыԁ лоӧ ԁолыԁҗык ԁа боԁрӧјжык.
Перемена ԁырјі колӧ шојччыны. Ывлавылын ветлыштӧмыԁ ԁа ворсыштӧмыԁ меԁбур шојччӧг перемена костӧ. Тащӧм шојччӧг бӧраԁ бурҗыка-і велӧԁчыԍӧ.
 
Гортын уҗалӧм ԁа шојччӧм.
 
Сӧстӧмлун ԁа пӧраԁок колӧ і гортын. Колӧ пыр ԁӧԅӧрітны, меԁ гортаԁ бус ԋі ԋајт ез вӧв, меԁ гӧгӧр вӧлі сӧстӧм. Оланін вежӧстӧ колӧ тӧлӧԁлыны: меԁԍа-ԋін асылын, саԃмӧм бӧрын, ԁа рытын, воԁтӧԇ. Гортсајасныԁ-кӧ оз-на тӧԁны, колӧ налы віԍтавны — мыј вӧсна колӧ тӧлӧԁлыны морт оланінјас.
Зев абу бур, кор гортаԁ кыԇ-ԍурӧ шыблалӧма ԏетраԃјастӧ, кԋігајастӧ ԁа мукӧԁ кӧлуј. Колӧ вӧчны гортаԁ аслыԁ уҗалан пеԉӧс: меԁ сені поԅіс віԇны асԍыԁ велӧԁчан кӧлујтӧ ԁа меԁ поԅіс велӧԁны ԍетӧм урокјастӧ.
Гортаԁ ԋе сӧмын колӧ велӧԁны урокјас ԁа вӧчны вермана гортса уҗ, но щӧщ-і колӧ шојччыны. Ывлавылын ветлыштӧмыԁ ԁа ворсыштӧмыԁ — меԁбур шојччӧг. А тӧвнаԁ нӧшта спорт: јі катушка, ԁаԃ, коԋкі, лыԅ.
Час-мӧԁ быԁ лун колӧ овны ывлавылын, кӧні сынӧԁыс сӧстӧм. Сӧмын колӧ прӧстуԁаыԍ віччіԍны. Меԁ еԍкӧ ԋе прӧстуԃітчыны, оз ков вывті шоныԁа паԍтаԍны, — колӧ віччыԍӧмпырыԍ ԁа вочасӧн пыр воԇӧ закаԉајтны асԍыԁ вірјајтӧ (ԏелӧтӧ). Рытнаԁ колӧ каԁын воԁны. Тіјан арлыԁа чеԉаԃлы уԅны колӧ суткі піас ԋе ещаҗык 10 часыԍ.
 
Проізвоԁство вывса рабочӧјјаслӧн уҗ ԁа шојччӧг.
 
Војԁортӧ, кор фабрікјас ԁа завоԁјас вӧліны капітаԉістјас кіын, секі рабочӧјјас уҗавлісны луннас 10 час і веԍіг унҗык-на. Кӧԅајева-капітаԉістјас експлоаԏірујтісны рабочӧјјасӧс. Најӧ зіԉісны рабочӧјјас уҗыԍ боԍтны унҗык прібыԉ (барыш). Рабочӧјјас ԇоԋвіԇалун јылыԍ најӧ, ԃерт, ез тӧжԁыԍлыны.
Фабрікјас ԁа завоԁјас мыјӧн вуҗісны рабочӧјјас кіӧ, сӧвет влаԍԏ урчітіс кӧкјамыс часа уҗалан лун. Уна фабрік ԁа завоԁ вылын ӧні лӧԍӧԁӧма сіԅім часа уҗалан лун, а вреԁнӧј проізвоԁствојас вылын веԍігтӧ квајт часа уҗа-
лан лун. Міјан фабрікјас ԁа завоԁјас вылын тӧжԁыԍӧны рабочӧјјас ԇоԋвіԇалун вӧсна.
Меԁвоԇ тӧжԁыԍӧны сы вӧсна, меԁ гӧгӧр вӧлі сӧстӧм. Торјӧн-ԋін јона бус зіԉӧны бырӧԁны. Мукӧԁ фабрікјас вылыԋ шуам кӧԏ, ԁӧра кыан фабрікјасын овлӧ аслыс ԍікас бус — проізвоԁственнӧј бус. Сіјӧ артмӧ уҗалігӧн. Тавӧсна тащӧм бус артман машінајас ԁа станокјас ԁорӧ лӧԍӧԁӧны бускыскыԍјас (пыԉесосјас), меԁ бусыс ез вескав сынӧԁӧ ԁа рабочӧјјас тыјасӧ.
Сынӧԁ весалӧм ԁа сӧстӧммӧԁӧм могыԍ лӧсӧԁӧны веԋԏіԉаціја. Лӧԍӧԁӧны сещӧм трубајас, коԁјас куԅа ԉок ԁа буса сынӧԁыс петӧ ортсӧ, а сы пыԃԃі локтӧ сӧстӧм ԁа бур сынӧԁ.
Фабрікјас ԁа завоԁјас вывса машінајас ԁа станокјас ԁорын емӧԍ ӧпаснӧј местајас, кытӧнјасын верман ԁојмыны. Тащӧм местајассӧ пощӧны решоткајасӧн ԁа вевткоԃјасӧн тупкӧны, меԁ еԍкӧ рабочӧјјас кыԇкӧ ез ԁојмыны.
Фабрікјас ԁа завоԁјас вылын нӧшта тӧжԁыԍӧны сы јылыԍ, меԁ еԍкӧ вӧлі колана југыԁ. Југыԁыԁ меԁ ез веԍкыԁа кучкы ԍінмас рабочӧјлы; сеԍԍа уҗаланіныс меԁ вӧлі бура југԁӧԁӧма. Таԇі ԍінјасыс рабочӧјјаслӧн ԇоԋвіԇаӧԍ коԉӧны.
Фабрікјас ԁа завоԁјас вылын уҗалігӧн вӧчавлӧны шојччан костјас. Овлӧ ӧбӧԁ кежлӧ куԅ кост — секі рабочојјас ԍојӧны фабрікаса ԉібӧ завоԁса столӧвӧјын. Рабочӧјјаслӧн ӧтувја ԍојӧмыс міјанын воыԍ-воӧ пыр паԍкалӧ.
Быԁ фабрікаын ԁа быԁ завоԁын ем врачебнӧј пункт — віԍмӧм рабочӧјјаслы сен сетӧны бурԁӧԁана отсӧг.
 
Мікробјас — вуҗана віԍӧмјас паԍкӧԁыԍјас.
 
Јӧзыԁ ԁыр ез вермыны каԅавны, мыј вӧсна овлӧны вуҗана віԍӧмјас. Вуҗана віԍӧмјасыԁ важӧнтӧ вӧлі јона паԍкалӧмаӧԍ. Піԍԏіыԍ, хоԉераыԍ ԁа чумаыԍ вӧлі кулӧны уна міԉԉон јӧз. Ӧԇԇасны тащӧм вуҗана віԍӧмјасыԁ ԁа ԁорвыв шырӧны јӧзтӧ, — карјас і ԍіктјас тыртӧммӧԁӧны. А ӧні-ӧԁ тајӧ віԍӧмјасыԁ јона гежӧԁа-ԋін овлӧны. Ӧні мі тӧԁам, мыј вӧсна паԍкалӧны вуҗан віԍӧмјас ԁа кыԇі колӧ накӧԁ вермаԍны.
 
66-ӧԁ ԍерпас. Біјавіԍӧмлӧн мікробјас — мікроскопӧ віԇӧԁӧмӧн (јона ыҗԁӧԁӧма).
Велӧԁчӧм јӧз тӧԁмалісны, мыј вуҗана вісӧмјастӧ паԍкӧԁӧны мікробјас. Мікробјасыԁ — ԍінлы тыԁавтӧм вывті посԋіԃік ловјаловјас. Најӧ сещӧм посԋіԁӧԍ, мыј веԍігтӧ ӧԏі ва војтӧ вермӧны тӧрны уна міԉԉон (66, 67-ӧԁ ԍерпасјас).
Мікробјастӧ тӧԁмалісны сӧмын сы бӧрын, кор вӧлі ізобреԏітӧма мікроскоп (68-ӧԁ ԍерпас). Мікроскоп — сещӧм прібор, коԁ отсӧгӧн поԅӧ аԇԇыны вывті посԋіторјас. Сіјӧ јона ыҗԁӧԁӧ — 1000 пӧв ԁај унҗык-на.
Буса сынӧԁын, ԋајт ваын ԁа быԁ ԋајтын ем уна мікроб. Морт вірјајӧ веԍкалӧм бӧрын мікробјас віԍмӧԁӧны сіјӧс. Сіԇ, ԏіфлӧн мікроб вајӧ ԏіф віԍӧм, туберкуԉозлӧн мікроб вајӧ туберкуԉоз (чахотка) віԍӧм.
Вісӧмјас разӧԁыԍ мікробјасыԁ — ԍінмӧн тыԁавтӧм
міјан ԍмерԏеԉнӧј врагјас. Меԁым віччыԍны вісмӧмыԍ,
накӧԁ колӧ вермаԍны.
Буса сынӧԁ сорӧн, ԋајт ваӧн ԁа быԁԍама ԋајтнас мікробјас веԍкалӧны морт вірјајӧ. Вуҗана віԍӧмјасыԍ віччыԍӧм могыԍ та вӧсна-і колӧ овны пеԉка ԁа сӧстӧма. Тајӧс колӧ меԁвоԇ боԍтны тӧԁвылӧ.
Міјан гӧгӧрын уна ем туберкуԉозӧн (чахоткаӧн) віԍыԍ војтыр. Сещӧм віԍыԍлӧн шыжыс (ԍӧлыштӧмыс) міјанӧс вермас щӧщ віԍмӧԁны: сені-ӧԁ туберкуԉозлӧн мікробыс лыԁтӧм-щӧттӧм. Мортыс ԍӧлыштас ԁа шыжыс коԍмӧ, но мікробјасыс оз кувны. Бус-сорыс најӧ кајӧны сынӧԁӧ ԁа буса сынӧԁнас веԍкалӧны міјан тыјасӧ. Унаыԍ таԇі віԍмӧны туберкуԉозӧн.
 
67-ӧԁ ԍерпас. Холера паԍкӧԁыԍ мікробјас — мікроскоп пыр віԇӧԁӧмӧн (јона ыҗԁӧԁӧма).
68-ӧԁ ԍерпас. Мікроскоп. 1. Трубка. 2. Ревоԉвер. 3. Објекԏів. 4. Пызан. 5. Ԅеркала. 6. Окуԉар. 7. Піԋа ыжыԁ віԋт. 8. Ічӧт мікрометріческӧј віԋт. 9. Штаԏів. 10. Кокпоԁ.
Воԇԇа каԁнас морт оз-на каԅав віԍмӧмсӧ. Сеԍԍа кутас коԍмыны. Оз-кӧ понԁы бурԁӧԁчыны тајӧ віԍӧмыԍ, сіјӧ кулас.
Меԁым ԋе віԍмыны туберкуԉозӧн, колӧ овны пеԉка ԁа сӧстӧма, колӧ віԇӧԁны, меԁ җоҗӧ оз ԍӧлавны, колӧ весавны комната пыщса сынӧԁсӧ; колӧ куԅҗыка овны ывлавылын, гожвоԇын — шонԁі југӧрјас віјӧны мікробјастӧ.
Чеԉаԃ ԁа гырыԍ јӧз гожӧмјасӧ унаыԍ віԍлӧны гырԁа мыт віԍӧмӧн (ԃіԅенԏеріјаӧн). Ԋајт вакӧԁ ԁа ԋајт ԍојанкӧԁ (ԋајт вотӧсӧн ԁа пуктасӧн) тајӧ віԍӧмлӧн мікробјасыс веԍкалӧны рушкуӧ. Секі морт віԍмӧ ԃіԅенԏеріјаӧн, сіјӧс боԍтӧ ԁа вӧԃітӧ гырԁа мыт віԍӧм.
Гырԁа мыт віԍӧмыԍ віччыԍнытӧ абу ԍӧкыԁ. Оз ков јуны ԋајт ва. Пуԅӧԁтӧм ватӧ јуӧмыԍ колӧ віччыԍны. Оз ков ԍојны мыԍкытӧм вотӧс ԁа пуктас. Сојӧм воԇвылын колӧ кіјастӧ мыԍкыны. Ԍојны ԁа јуны колӧ торја ԁозјасыԍ.
Јенлы ескыԍ јӧз унаыԍ аԍныс віԍмӧны ԁај мукӧԁӧс віԍмӧԁӧны вуҗана віԍӧмјасӧн — ԁарјаԍігӧн, ӧбразјас окалігӧн ԁа с. в. Ԇоԋвіԇа војтыр і віԍыԍјас вічкоын мӧԁа-мӧԁ бӧрын окалӧны крест, ӧбраз. „Ԁарјаԍігӧн" ԇоԋвіԇајас і віԍыԍјас ӧԏі ԁозјыԍ ԁа ӧԏі паԋӧн јуӧны віна ԁа ԍојӧны ԋаԋ. Ыҗыԁлун ԁырјі ԇоԋвіԇа војтыр і віԍыԍјас „хрістосујтчӧны" — мӧԁа-мӧԁкӧԁ окаԍӧны. Таԇі і вуҗӧны віԍӧмјасыԁ.
Колӧ віԍтавлыны јӧзыслы, кущӧм ԉок вермас лоны ԇоԋвіԇалунлы вічкоса тащӧм обр'аԁјастӧ нуӧԁӧмыԍ. Вічкоса обр'аԁјас мунӧны паныԁ наука велӧԁӧмлы ԁа гігіјеналы, — најӧ паԍкӧԁӧны вуҗана віԍӧмјас, і накӧԁ колӧ вермасны.
 
Вуҗана віԍӧм паԍкӧԁыԍ наԍекомӧјјас.
 
Мукӧԁ наԍекомӧјыԁ разӧԁӧны мікробјасӧс ԁа таԇі віԍмӧԁӧны міјанӧс вуҗана віԍӧмӧн. Тащӧм наԍекомӧјјас овмӧԁчылӧны морт туша вылын ԉібӧ морт оланінын, ԉібӧ морт оланін гӧгӧрын. Најӧ со коԁјас: гут, тој ԁа ном.
Гутјас лебалӧны быԁлаын (69-ӧԁ ԍерпас). Асланыс ныр ԁа кокјас вылын најӧ разӧԁӧны віԍӧм новлӧԁлыԍ мікробјас. Гут разӧԁӧ веԉ уна вуҗана віԍӧм: гырԁа мыт, бр'ушнӧј ԏіф, хоԉера.
Гутјаскӧԁ колӧ тышкасны. Керка гӧгӧрын оз ков віԇны јог ԁа кујӧԁ — сені-і рӧԁмӧны гутјасыԁ. Морт олан-
інјасыс најӧс колӧ бырӧԁны. Ԍојан-јуантӧ колӧ вевтԏӧмӧн віԇны, меԁ гутјас ез вермыны веԍкавны сетчӧ. Ԍојӧм бӧрын пызан вылӧ оз ков коԉны сојан мыԉӧсјас ԁа ԋаԋчірјас.
Ԁурк морт туша вылын олӧ ыҗыԁ ԉок вајыԍ наԍекомӧј — тој (70-ӧԁ ԍерпас). Тој паԍкӧԁӧ сыпнӧј ԏіф.
Тој ԋоԋалас віԍыс мортлыԍ вірсӧ, сеԍԍа вуҗас ԇоԋвіԇа морт вылӧ ԁа сіјӧс кутас курччавны. Секі ԇоԋвіԇа мортлы вірас веԍкалӧны мікробјас ԁа віԍмӧԁӧны сыпнӧј ԏіфӧн.
Колӧ пеԉка овны: унҗыкыԍ мыскывны јуртӧ ԁа ветлывны пывԍанӧ, унҗыкыԍ вежлавны улыс паԍкӧмтӧ.
Морттӧ вермӧ віԍмӧԁны щӧщ і маԉаріја паԍкӧԁыԍ ном (71-ӧԁ ԍерпас). Первој віԍысӧс курччалӧмӧн, а сеԍԍа ԇоԋвіԇа морт вылӧ вуҗӧмӧн — сіјӧ паԍкӧԁӧ маԉаріја віԍӧм.
Маԉаріја меԁԍасӧ ԋураінјасын паԍкалӧ, — таԇсӧ лоӧ сывӧсна, мыј номјас рӧԁмӧны сулалан ваын. Маԉаріја разӧԁыԍ номјаскӧԁ вермаԍӧм могыԍ колӧ коԍтавны ԋурјассӧ, ԋерпӧн кіскавны најӧс, меԁ еԍкӧ сеԍ кулалісны ном ԉоԉӧјасыс. Номкӧԁ вермаԍны колӧ ставлы ӧтщӧщ, коԉԉекԏівнӧја.
Емӧԍ нӧшта-і сещӧм ловјаловјас, коԁјас аԍныс вермӧны віԍмӧԁны вуҗана віԍӧмјасӧн. Прімер, боԍтны вывті ԇоԉаԋік гагјӧс — луԁԇӧԁан гагјӧс (72-ӧԁ серпас).
69-ӧԁ ԍерпас. Гут ԁа сылӧн лоԉӧыс.
70-ӧԁ ԍерпас. Тој.
71-ӧԁ ԍерпас. Прӧстӧј ном ԁа маларіја новлӧԁлыԍ ном. Пукалӧм ԍерԏіыс поԅӧ торјӧԁны најӧс.
Тајӧ гагјыс овмӧԁчӧ кучік пыщкӧ ԁа луԁӧмӧн (чесоткаӧн) віԍмӧԁӧ кучіксӧ. Луԁан віԍӧмԍыԁ кокԋі віччыԍны. Оз ков інмӧԁчавны луԁыԍ морт ԁінӧ.
 
Гожӧмын шојччӧг.
 
Школаын велӧԁчӧм регыԁ помаԍас, чеԉаԃӧс леԇаласны гожӧм кежлӧ.А бур-жӧ-ԋін гожӧмнаԁ! Гожӧмбыԁӧн колӧ шојччыны ԁа јонмӧԁны асԍыԁ ԇоԋвіԇалунтӧ.
Сӧстӧм сынӧԁыԁ меԁбура јонмӧԁӧ мортлыԍ ԇоԋвіԇалун. Куԅҗыка колӧ овны ывлавылын, вӧрын, віԇвылын, кӧні бус ԋі мікробјас абуӧԍ.
Гожӧмын колӧ ветлывлыны вӧрӧ, мујас вылӧ, ју ԁорӧ, пруԁ ԁорӧ. Ывлавылын поԅӧ быԁногыс ворсны: мачӧн, кутаԍӧмӧн ԁа с. в.
Гожӧмнаԁ сіԇ-жӧ бур уҗалыштны граԁјӧрын, саԁјын, ԇоріԇјас быԁтанінын. Ывлавывса тащӧм уҗыԁ јона бур. Сӧмын оз ков уҗавны сек, кор шонԁіыс јона пӧжӧ, — бурҗык уҗавны асыввоԇын ԁа рытјаԁор.
Гожӧмнаԁ бур і купајтчыны; ва јонмӧԁӧ ԇоԋвіԇалун. Сӧмын бара-жӧ колӧ кужны купајтчынытӧ. Поԅӧ пӧв-мӧԁыс купајтчыны луннас, меԁбур еԍкӧ асылын ԁа рытјавыв. Ваын колӧ овны ԋе ԁырҗык 10 ԉібӧ 15 мінутыԍ.
Купајтчігӧн колӧ велӧԁчыны вартчыны, — вартчӧмыԁ зумыԁмӧԁӧ тушатӧ ԁа јонмӧԁӧ вірјајтӧ (ԏелӧтӧ).
Сіԇ-жӧ шонԁі јонмӧԁӧ міјанлыс ԇоԋвіԇалун. Сӧмын бара-жӧ колӧ кужны гожвоԇаԁ овны, оз ков јона куԅа гожјӧԁчыны. Мукӧԁјас ԁыр кујлӧны шонԁі улын, — Таԇтӧ вреԁнӧ, вермас јајкучікыԁ сотчавны. Гожвоԇын ԋекымын мінут кујлыштӧм мыԍԏі колӧ мунны вуҗӧраінӧ ԁа сен олыштны, а сеԍԍа-ԋін купајтчыштны. Сӧмын тащӧм ногӧн гожјӧԁчӧмыԁ бур.
Гожӧмнаԁ лунтӧ колӧ сіԇ-жӧ ԉучкі режім серԏі коԉԉавны. Асылын колӧ каԁын чеччыны, ԉучкіногӧн ԍојны, аскаԁӧ уԅны воԁны.
Правіԉнӧј режімыԁ отсалӧ јонмӧԁны ԇоԋвіԇалун.
72-ӧԁ ԍерпас. Луԁԇӧԁан гаг.
 
Кыԇі сӧвет власԏ тӧжԁыԍӧ ужалыԍ јӧз ԁа најӧ чеԉаԃ ԇоԋвіԇалун вӧсна.
 
Уна ԍо ԍурс рабочӧјјас СССР-ын вогӧгӧр чӧж, а торја-ԋін гожӧмын ветлӧны шојччан керкајасӧ шојччыны ԁа ԇоԋвіԇалун јонмӧԁны ветлӧны санаторіјјасӧ. Шојччан керкајастӧ ԁа санаторіјјастӧ міјанын лӧԍӧԁӧма меԁԍасӧ вӧвлӧм барскӧј керкајасын ԁа сещӧм курортјасын, кӧні важӧн коԉԉӧԁлісны каԁсӧ ԋемуҗтӧм буржуаԅіја. Ревоԉуціјаӧԇ рабочӧјјаслы ез лӧԍӧԁлыны шојччан керкајастӧ ԁа санаторіјјастӧ, — ӧԁ капітаԉістјасыԁ ԋӧԏі ез тӧжԁысны рабочӧјјаслыԍ ԇоԋвіԇалун бурмӧԁӧм вӧсна. Шојччан керкајасыԁ ԁа санаторіјјасыԁ — Окԏабрса рево-ԉуціјалӧн перјӧмтор.
Уна ԍо ԍурс чеԉаԃ — шкоԉԋікјас ԁа піоԋерјас — гожӧмын ветлӧны шојччыны ԁа ԇоԋвіԇалун јонмӧԁны піоԋерскӧј лагерјасӧ, ԍіктјасӧ. Вожатӧј веԍкӧԁлӧм ԍерԏі ԁа врач ԁӧԅӧрітӧм-інԁалӧм серԏі піоԋерскӧј лагерын лӧԍӧԁԍӧ правіԉнӧј режім: шојччӧг, спорт, велӧԁчӧм, уҗалӧм, сојӧм, уԅӧм.
Карӧ коԉччӧм чеԉаԃлы вӧчалӧны чеԉаԃ плошщаԁкајас, — сені чеԉаԃ ворсӧны, велӧԁчӧны, уҗалӧны, спортӧн заԋімајтчӧны.
Шојччӧм ԁа јонмӧм чеԉаԃ арын локтӧны школаӧ велӧԁчыны. Капітаԉістјас ԋекор ез тӧжԁыԍлыны уҗалыԍ јӧз чеԉаԃ ԇоԋвіԇалун вӧсна. Сӧмын сӧвет влаԍԏ тӧжԁыԍӧ уҗалыԍ јӧз ԁа најӧ чеԉаԃ ԇоԋвіԇалун вӧсна, ӧԁ сӧвет влаԍԏыԁ — уҗалыԍ јӧзлӧн влаԍԏ.
Соԁтӧԁ.
МЫЈ КОЛӦ ЧУКӦРТНЫ ШКОЛАЫН УҖАЛӦМ ВЫЛӦ
 
1. „Мусін ԁа полезнӧј іскопајемӧјјас" раԅԃел куԅа.
1. Чукӧртны мусін ԍікасјас. Та могыԍ колӧ му вылын, вӧрын, ԉібӧ граԁјӧрын коԁјыны җуҗыԁ гу. Разнӧј пыԁнаыԍ колӧ боԍтны муԍін ԍікас ԁа тубравны гаԅет пыщкӧ. Та бӧрын муԍінсӧ колӧ ывлавылын коԍтыны. Коԍтӧм муԍінсӧ колӧ пуктыны ізтӧг кӧрӧбкајасӧ ԉібӧ картоныԍ нароԍнӧ вӧчӧм кӧрӧбкајасӧ (бур еԍкӧ вӧчны ԍԏеклӧ вевтјасӧн). Кӧрӧбкајас вылӧ сеԍԍа кԉејітны гіжӧԁторјас — кыԍҗык боԍтӧма муԍінсӧ.
2. Чукӧртны ԍој ԁа лыа ԍікасјас. Чукӧртны міјан местаыԍ ԍуран ԍој ԍікасјас (гӧрԁ ԍој, јеҗыԁ ԍој ԁа мукӧԁ). Бур лоӧ чукӧртны сещӧм ԍој ԍікасјас, коԁјасыԍ вӧчӧны іԅԃеԉіјејас (кірпіч ԍој, гончарнӧј ԍој, фарфорӧвӧј ԍој). Колӧ чукӧртны уна ԍікас лыа (посԋі лыа, гырыԍ лыа). Ывлавылын коԍтӧм ԍој ԁа лыа ԍікасјассӧ колӧ пуктыны кӧрӧбкајасӧ. Кӧрӧбкајас вылӧ кԉејітны гіжӧԁторјас — кыԍ ԁа кор боԍтӧма.
3. Чукӧртны граԋіт ԍікасјас. Граԋіт торјастӧ поԅӧ аԇԇыны мујас вылыԍ, шоԍԍе туј пӧлӧнјасыԍ. Граԋіттӧ кокԋі тӧԁмавны, кор кутан віԁлавны выԉӧн чегӧмінсӧ. Та могыԍ граԋітсӧ колӧ мӧлӧтӧн жугӧԁны. Щӧкыԁҗыка ԍурлӧ руԁ ԁа гӧрԁ граԋіт. Бур еԍкӧ чукӧртны пазалыԍ (разрушајтчыԍ) граԋіт торјас. Уна ԍікас граԋітыԍ чукӧртны коԉԉекціја.
4. Чукӧртны ԍојыԍ ԁа лыаыԍ вӧчӧмторјас, прімер боԍтны — быԁ ԍікас кірпічјас, быԁԍама посԋіԃік гончарнӧј іԅԃеԉіјејас, ԍԏеклӧыԍ ԁа фарфорыԍ вӧчӧмторјас ԉібӧ налыԍ жугавлӧм торпырігјас. Лӧԍӧԁны тащӧм коԉԉекціја: „Мыј вӧчӧны ԍојыԍ ԁа лыаыԍ“.
5. Чукӧртны іԅвесԏԋак ԍікасјас. Бур еԍкӧ чукӧртны быԁ ԍікас іԅвесԏԋакјас: разнӧј топыԁлунајасӧс (топыԁјасӧс, рыхлӧјјасӧс), быԁԍама рӧмајасӧс (руԁовјасӧс, јеҗыԁјасӧс, гӧрԁовјасӧс ԁа мукӧԁјасӧс). Бур еԍкӧ аԇԇыны посԋі раковінајаса іԅвеԍԏԋак. Тащӧм іԅвеԍԏԋакыс артмӧма ԍінлы тыԁалана посԋіԃік раковінајасыԍ. Колӧ корԍны мрамор ԍікасјас. Лӧԍӧԁны іԅвеԍԏԋак сікасјасыԍ коԉԉекціја.
6. Чукӧртны іԅвестка ԁа цемент ԍікасјас. Ԋегашонӧј ԁа гашонӧј іԅвесткатӧ, сіԇ-жӧ і цементтӧ поԅӧ суԇӧԁны стрӧітчанінјасыԍ. Сӧмын колӧ тӧԁвылын кутны, мыј іԅвесткаыԁ ԍојӧ јајкучіктӧ. Тавӧсна колӧ зев віччыԍӧмӧн вӧԃітчыны іԅвестканаԁ. Віԇны сіјӧс колӧ зев топыԁа вевԏԏӧм ԍԏеклӧ банкаын ԉібӧ пробіркаын. Тајӧ коԉԉекціјаӧ бур пуктыны щӧщ-і мергеԉ. Мергеԉыԁ — горнӧј пороԁа, іԅвеԍԏԋакыԍ ԁа ԍојыԍ артмӧма. Цемент вӧчан завоԁјас вылын мергеԉыԍ вӧчӧны цемент.
7. Чукӧртны міԋерала мувынԍӧԁанјас: каԉіјнӧј сов, сеԉітра, суперфосфат ԁа мук. Најӧс поԅӧ суԇӧԁны агрономіческӧј пунктыԍ, ԉібӧ колхозыԍ ԁа совхозыԍ. Тајӧ торјассӧ колӧ пуктыны пробіркајасӧ ԁа ԉаскыны сетчӧ гіжӧԁторјас. Тајӧ коԉԉекціјаӧ бур еԍкӧ щӧщ пуктыны апаԏіт ԁа фосфоріт ԍікасјас, мыјјасыԍ вӧчӧны завоԁјас вылын суперфосфатсӧ.
8. Чукӧртны мупыщкыԍ перјан ломтаслыԍ ԍікасјассӧ: торф (косӧс), руԁов шом, ізшом, антраціт, ԋерп. Лӧԍӧԁны ԋерпыԍ вӧчан проԁукт ԍікасјас: бенԅін, караԍін, машіна мавтас, ваԅеԉін, парафін. Тајӧ проԁуктјассӧ колӧ віԇны бура тупкӧм ԇоԉаԋік суԉејајасын.
9. Чукӧртны кӧрт руԁа ԍікасјас: руԁов, гӧрԁ ԁа магԋітнӧј жеԉеԅԋак. Лӧԍӧԁны наыԍ коԉԉекціја.
10. Чукӧртны чугун, уклаԁ, кӧрт ԁа лӧԍӧԁны наыԍ коԉԉекціја. Лӧԍӧԁны чугуныԍ, уклаԁыԍ ԁа кӧртыԍ вӧчӧм посԋіԃік торјас.
II. „Быԁмӧгјаслӧн олӧм“ раԅԃел куԅа.
1. Тулыс вотӧԇ-на чукӧртны тіјанын быԁмыԍ кустјаслыԍ ԁа пујаслыԍ веткајас. Најӧс пуктыны ва тыра банкајасӧ ԁа сувтӧԁны школаса „жівӧј уголокӧ". Ва колӧ вежлавны кујім лун мыԍԏі. Колӧ віԇӧԁны, кыԇі поԉтчӧны почкајасыс ԁа кыԇі почкајасԍыс быԁмӧны корјаса ԁа ԇоріԇјаса веточкајас.
2. Воԇ тулысӧ чукӧртны воԇ ԇоріԇалан кустјаслыԍ ԁа пујаслыԍ веточкајас. Најӧыԍ лӧԍӧԁны гербаріј. Та могыԍ колӧ вунԁавны гаԅет ԉістјас ԁа на костӧ мічаа пуктавны ԇоріԇа веткајас. Бумага ԉістјассӧ быԁмӧгјаснас колӧ пуктыны кык пӧв коластӧ ԁа топӧԁны кущӧмкӧ ԍӧкыԁторјӧн, шуам кӧԏ, ізјӧн. Мыјкӧԁыра мыԍԏі бумагаыс кӧтаԍас, — бумагаыс ас пыщкас кыскӧ быԁмӧгјаслыс васӧ. Кӧтаԍӧм бумагасӧ тавӧсна колӧ вежлавны лун кост мыԍԏі ԁа коԍтыны.
Кор быԁмӧгјас коԍмасны, колӧ најӧс кԉејітны бумага вылӧ. Быԁ быԁмӧг улӧ пасјыны: 1) быԁмӧглӧн ԋім, 2) кытыԍ аԇԇӧма, 3) кор аԇԇӧма ԁа 4) коԁӧн аԇԇӧма. Тајӧ лоӧ воԇ ԇоріԇалан кустјасыԍ ԁа пујасыԍ лӧԍӧԁӧм гербаріј.
3. Чукӧртны воԇ ԇоріԇалан турунјас: віжјур, хохлатка, віԇвыв лук ԁа мукӧԁ. Віԇӧԁлыны бурҗыка налыԍ му пыщса јукӧнјассӧ, кытчӧ налӧн заптӧма верԁчанторјыс. Перјӧм быԁмӧгјассӧ лӧԍыԁа колӧ пуктыны ԍој кашԋікјасӧ ԉібӧ жӧч банкајасӧ. Быԁмӧгјассӧ перјыны колӧ му сорӧн ԁа сіԇі-і пуктыны ԁозјасӧ. „Жівӧј уголокын" колӧ набԉуԁајтны налыԍ быԁмӧмсӧ.
4. Чукӧртны мувывса ԁа граԁвывса быԁмӧгјаслыԍ кӧјԁыс, коԁјасӧс воԃітӧны тіјан местајасын. Кӧјԁысјассӧ пуктыны пробіркајасӧ ԉібӧ ԇоԉаԋік суԉејајасӧ ԁа на вылӧ кԉејітны пасјӧԁјаса гіжӧԁјас. Колӧ велӧԁчыны тӧԁмавны ортсыԍаԋыс быԁԍікас куԉтурнӧј быԁмӧгјаслыԍ кӧјԁысјас.
5. Лӧԍӧԁны уна ԍікас вужјаса быԁмӧгјасыԍ гербаріј. Куԉтурнӧј быԁмӧгјасыԍ поԅӧ боԍтны руԇӧг, шобԁі, аԋкыщ, а вӧԉа вылын быԁмыԍјас пӧвстыԍ — пӧԉӧ јур (оԁуваԋчік), тујԁорса лапкор.
6. Чукӧртны быԁмӧгјаслыԍ быԁ сікаса зајас: пулыԍ ствол кусӧк (поԅӧ гӧгрӧс пескыԍ вунԁыны), кустарԋікјаслыԍ за вунԁӧгјас, быԁ ԍікас турунјаслыԍ зајас. Турунјаслыԍ зајассӧ колӧ воԇвыв коԍтыны бумага ԉістјас костын. Лӧԍӧԁны тащӧм коԉԉекціја: „Быԁмӧгјаслӧн зајас“.
7. Чукӧртны ԁа коԍтыны быԁ ԍікас быԁмӧгјаслыԍ корјас. Коԍтӧм быԁмӧгјасыс лӧԍӧԁны гербаріј.
8. Чукӧртны ԁа коԍтыны ԍорҗык ԇоріԇалан быԁмӧгјаслыԍ ԇоріԇ вајан веткајас (турун быԁмӧгјаслыԍ, кустјаслыԍ ԁа пујаслыԍ). Лӧԍӧԁны гербаріј.
9. Му тыра кашԋікјасӧ ԉібӧ јашщікјасӧ пуктыны картупеԉ, лук, морков вуж, свеклӧ вуж, капуста кок.
Быԁмогјаслӧн татчӧ заптӧма верԁчантор. Набԉуԁајтны быԁмӧгјаслыԍ быԁмӧм-сӧвмӧмсӧ. Оз ков вунӧԁны мусӧ кіԍкавны.
10. Школаын лӧԍӧԁны гортын быԁтан быԁмӧгјаслы пеԉӧс. Быԁтӧм могыԍ поԅӧ боԍтны тащӧм быԁмӧгјас: траԃесканціја, прімула, бегоԋіја ԁа мукӧԁӧс. Тащӧм быԁмӧгјассӧ поԅӧ суԇӧԁны ԇоріԇјас вӧԃітанінјасыԍ. Гожӧм кежлӧ леԇалігӧн тајӧ быԁмӧгјассӧ поԅӧ велӧԁчыԍјаслы ԍетны, коԁјас раԃејтӧны быԁтыны гортса быԁмӧгјасӧс, меԁым најӧ віԇісны гожӧм каԁнас.
ТЕРМІН ӦКТӦԀ
Маԏерінскӧј пӧрӧԁа — материнская порода.
Аспукԍӧм сов — самосадочная соль.
Быԁмӧг — растение.
Бускыскыԍ — пылесос.
Барханјас — барханы.
Ва вынӧн уҗалан ԁвігаԏеԉ — водяной двигатель.
Віԇвыв лук — гусиный лук.
Вужԍіјас — корневые волоски.
Вужԁін — корневище.
Ва перегоԋітӧм — перегонка воды.
Ва паԍкалӧм — расширение воды.
Громоотвоԁ — громоотвод.
Гашонӧј іԅвестка — гашеная известь.
Ԁона металл — драгоценный металл.
Ԁорԍанлун — ковкость.
Ԃуна — дюна.
Зароԁыш — зародыш.
Завјаԅ — завязь.
За — стебель.
Ԇоріԇакаԋ — чашечка цветка.
Ԇоріԇакаԋ корјас — чашелистики.
Іԅвеԍԏԋакјас — известняки.
Ізмӧм сов — каменная соль.
Ізшом — каменный уголь.
Ізшом ԍір — каменноугольная смола. Песчаԋԋік — песчанник.
Кӧртбетон — железобетон.
Кварц — кварц.
Кокс — кокс.
Кіслороԁ — кислород.
Кустјас — кустарники.
Лыачір — песчинка.
Луԁԇӧԁан гаг — чесоточный зудень.
Ломтас — топливо.
Мушар корка — земная кора.
Мікробјас — микробы.
Мікроскоп — микроскоп.
Маларіја — малярия.
Муԍін — почва.
Насышщеннӧј раствор — насыщенный раствор.
Ԋерп — нефть.
Ԋегашонӧј іԅзестка — негашеная известь.
Ԋурвыв ԋіщ — торфяной мох.
Ԋужјаланлун — тягучесть (свойство металлов).
Пашкыра вуж — мочковатый корень.
Жівотнӧј — животное.
Пріроԁаын валӧн кыщлалӧм — круговорот воды в природе.
Почка — почка.
Пріроԁа — природа.
Пеԍԏік — пестик.
Пыԉца — пыльца.
Пар — пар. . .
Парӧвӧј машіна — паровая машина.
Руԁа — руда.
Раствор — раствор.
Сыланлун — плавкость (свойство металлов).
Сов пактӧԁӧм — выпаривание соли.
Совва петанін — соляной источник.
Сојӧԁа муԍін — глинистая почва.
Ԍојӧԁа слаԋец — глинистый сланец.
Ԍојан сов — поваренная соль.
Ԍԉуԁа — слюда.
Ԍӧԁму — чернозем.
Тӧв меԉԋіча — ветрянзя мельница.
Ты — легкие.
Торф — торф.
Тычінка — тычинка.
Ԏермометр — термометр.
Упругоԍԏ — упругость.
Ураган — ураган.
Угԉекіслӧј газ — углекислый газ.
Чӧрс коԃ вуж — стержневой корень.
Шахта — шахта.
ЈУРІНԀАЛЫԌ
ԉістбок
Пыртӧԁ.............................................................. 3
I. Муԍш (почва) ԁа поԉезнӧј іскопајамӧјјас.
Муԍін (почва)...................................................... 4
Кущӧм торјасыԍ артмӧ муԍін.................................. 5
Перегној..................................................... 6
Ԍој........................................................ 7
Лыа . . ...................................................... 8
Граԋіт........................................................... 9
Кыԇі пазалӧ (разрушајтчӧ) граԋіт.............................. 10
Кыԇі артмӧны ԍојӧԁа слаԋец ԁа песчаԋԋік............... 12
Кыԇі нароԁнӧј овмӧсын іспоԉзујтӧны ԍој,
лыаԁаграԋіт................................................. 13
Кыԇі сојыԍ вӧчӧны кірпічјас.............•.................. —
Кыԇі ԍојыԍ вӧчӧны ԁозмукјас................................. 13
Кыԇі вӧчоны ԍԏеклӧ ԁа ԍтеклӧ ԁозмукјас...................... 14
Мыј вӧчӧны граԋітыԍ......................................... 15
Іԅвеԍԏԋакјас.................................................. . . —
Іԅвеԍԏ...................................................... 17
Цемент ԁа бетон.............................................. —
Сов............................................................. 18
Ізмӧм сов..................................................
Аспукԍӧм сов................................................ 19
Совва петанінјас ........................................... 20
Море ваыԍ сов перјӧм........................................ 21
Му вынԍӧԁан совјас........................................... —
Муыԍ перјан ломтас . ..................................... 22
Кыԇі артмӧ торф ............................................. —
Кыԇі артмӧма ізшом......................................... 25
Кыԇі перјӧны ізшом.......................................... 28
Кыԇі перјӧны ԋерп........................................... 30
СССР-са нароԁнӧј овмӧсын ломтаслӧн тӧԁчанлун................ 31
Металлјас ....................................................... 32
Кӧрт руԁајас................................................ 33
Кыԇі перјӧны кӧрт руԁа....................................... —
Кыԇі вӧчӧны чугун, уклаԁ ԁа кӧрт............................ 34
Ыргӧн....................................................... 35
Аԉуміԋіј.................................................. 36
Ԍвінеч................. .................................... —
Зарԋі....................................................... 37
СССР-са нароԁнӧј овмӧсын металлјаслӧн тӧԁчанлун ............. —
II. Ва.
Валӧн кујім состојаԋіје..................................... 38
Сӧстӧм-ӧ пріроԁнӧј ва ...................................... 39
Кыԇі ваыԍ весавны гуԁыр .......................... 40
Кыԇі весавны ва сы пыщкӧ сылӧм солыԍ.................... 41
Зер ԁа лым ................................................. 42
Пріроԁаын валӧн кыщлалӧм.................................... 43
 
Шонӧԁӧмыԍ ва паԍкалӧ ԁа кӧԇӧԁӧмыԍ топалӧ..................... 44
Кынмігӧн валӧн паԍкалӧм....................................... —
Ԏермометр.................................................. 45
Пріроԁаын валӧн уҗ .......................................... 46
Овмӧсын валыԍ вын іспоԉзујтӧм..................................... 47
Ва вынӧн ужалан ԁвігаԏеԉјас................................... —
Ваӧн ужалыԍ міјан електростанціјајас ........................ 48
Парӧн уҗалан ԁвігаԏеԉјас .................................... 49
ІІІ. Сынӧԁ.
Сынӧԁ боԍтӧ места............................................ 50
Сынӧԁлӧн ем ԍӧкталун......................................... 51
Сынӧԁ вермӧ топавны. Сынӧԁ — упругӧј........................... 52
Шонӧԁігӧн сынӧԁ паԍкалӧ ԁа кӧԇӧԁігӧн топалӧ................. 53
Сынӧԁ омӧԉа нуӧԁӧ ас пырыс шоныԁ............................. 54
Кущӧм сынӧԁ кокԋіԁҗык — шоныԁ аԉі кӧԇыԁ ....................... 55
Меԁвоԇԇа возԁухоплаваԏеԉјас.................................. 56
Сынӧԁјыв шар . . . .......................................... 57
Сынӧԁјыв караб .............................................. 58
Тӧв ......................................................... 59
Овмӧсын тӧвлӧн уҗ............... .......................... —
Сынӧԁлӧн состав.................................................... 61
Кіслороԁ................................................... 62
Угԉекіслӧј газ............................................... 63
Сынӧԁлыԍ состав тӧԁмӧԁан опыт................................ 64
IV. Пріроԁаын електрічество.
Мыј сіјӧ гымыс ԁа чарԁыс..................................... 65
Громоотвоԁ.................................................. 66
Еԉектрічество нароԁнӧј овмӧсын............................... 67
V. Быԁмӧгјаслӧн олӧм.
Кыԇі быԁмӧгјас олӧны воԇ тулысын............................. 67
Кыԇі чужӧ ԁа быԁмӧ кӧјԁысыԍ быԁмог........................... 70
Быԁмӧгјаслӧн вужјас.......................................... 71
Быԁмӧгјаслӧн веж корјас...................................... 73
Кущӧм зајас емӧԍ уна ԍікас быԁмӧгјаслӧн . 74
Быԁмӧгјас пактӧԁӧны ва....................................... 75
Ԇоріԇјас, наԍекомӧјјас ԁа тӧв јылыԍ.......................... 76
Куԉтураӧј быԁмӧгјаслӧн быԁмӧм................................ 78
VI. Ԇоԋвіԇалун кутӧм.
Школаын уҗ ԁа шојччӧм.............. ....................... 79
Гортын уҗалӧм ԁа шојччӧм..................................... 81
Проізвоԁствовывса рабочӧјјаслӧн уж ԁа шојччӧм................ 81
Мікробјас — вуҗана віԍӧмјас паԍкӧԁыԍјас ....................... 82
Вуҗана віԍӧмјас паԍкӧԁыԍ наԍекомӧјјас........................ 84
Гожӧмын шојччӧм.............................................. 86
Кыԇі сӧвет влаԍԏ тӧжԁыԍӧ уҗалыԍ јӧз ԁа најӧ чеԉаԃ ԇоԋвіԇалун вӧсна 87
Соԁтӧԁ. Мыј колӧ чукӧртны школаын уҗалӧм вылӧ...................... 88
Ԏермін ӧктӧԁ...............................................-

Версия от 19:16, 12 июня 2016

В. А. ТЕТУРЕВ ЈЕСԎЕСТВОЗНАԊІЈЕ ПЕРВОЈЈА ЧАԌԎ НАЧАԈНӦЈ ШКОЛАСА КОЈМӦԀ КЛАССЛЫ ВЕЛӦԀЧАН КԊІГА Вынԍӧԁӧма РСФСР-са Наркомпрос Коміӧԁӧмсӧ вынԍӧԁіс КОМІ ОБЛОНО КОЈМӦԀ ІЗԀАԊІЈЕ (Комі вылын мӧԁӧԁ ізԁаԋіје) КОМІ ГОСУԀАРСТВЕННӦЈ ІЗԀАԎЕԈСТВО СЫКТЫВКАР — 1935

ПЫРТӦԁ. Мі кутам ізучајтны пріроԁа. Пріроԁа јылыс наука шуԍӧ јеԍԏествознаԋіјеӧн. Мі кутам велӧԁны му јылыԍ, ва јылыԍ ԁа сынӧԁ іылыԍ; мі кутам велӧԁны быԁмӧгјас јылыԍ, жівотнӧјјас јылыԍ ԁа морт јылыԍ. Пріроԁатӧ ізучајтны колӧ ԋе сӧмын сы могыԍ, меԁым тӧԁны, мыј вӧчԍӧ пріроԁаын. Тајӧ тор колӧ тӧԁны нӧшта сы могыԍ, меԁым гӧгӧрвоны, кыԇі морт аслас уҗӧн вермалӧ пріроԁаӧс ԁа ас колӧм серԏі іспоԉзујтӧ сіјӧс. Ӧԁ быԁԍама ужалан кӧлујыс: ԍојан-јуан, паԍкӧм, оланін — ставторјыс, мыјӧн мі вӧԃітчам, вӧчӧма ԁа лӧԍӧԁӧма сіјӧ торјасыԍ, мыј шеԁӧԁӧма пріроԁаыԍ. Јеԍԏествознаԋіјеыԁ міјанлы вывті јона колӧ. Сіјӧ велӧԁӧ міјанӧс веԍкыԁа гӧгӧрвоны пріроԁа јылыԍ. Сіјӧ отсалӧ міјанлы стрӧітны соціаԉізм. Начаԉнӧј школаын-ԋін міјанлы колӧ овлаԃејтны јесԏествознаԋіје куԅа меԁвоԇԇа тӧԁӧмлунјасӧн. I. МУСІН ԀА ПОԈЕЗНӦЈ ІСКОПАЈЕМӦЈЈАС.

Муԍін (почва).

Гӧрӧм му вылын мі аԇԇам ԍӧԁ ԉібӧ руԁов му веркӧс. Тајӧ му вылас-кӧ мі коԁјам жуҗыԁ гу, секі гу ԍԏенԍыс каԅалам ԍӧԁ ԉібӧ руԁов му слој. Тајӧ вылысса руԁов му слӧјсӧ шуӧны муԍінмӧн (почваӧн). Ју берԁса җуҗыԁ кырјыԍ ԉібӧ җуҗыԁ бужӧԁыԍ поԅӧ аԇԇыны ԋе сӧмын куш муԍін слӧјсӧ, но щӧщ-і сы улын кујлыԍ му слӧјјассӧ (1-ја ԍерп.). Бужӧԁыԍ-кӧ бура віԁлавны муԍін слӧјсӧ, сеԍ поԅӧ аԇԇыны ловја ԁа кулом турунвужјас,

1-ја ԍерп. Бужӧԁ.

мӧјмуԍа быԁмӧгјаслыԍ сіԍман коԉасјас, ловја ԁа кулӧм гагјасӧс, ԋіԇувјасӧс ԁа мукӧԁ сещӧм посԋі ловјаловјасӧс. Увԁорас муԍін вочасӧн пыр јеҗԁӧ, вежӧ ԍӧԁ рӧмсӧ ԁа сеԍԍа пӧро сы улын кујлыԍ му слӧјӧ. Муԍін улас кујлыԍ тајӧ му слӧјыс шусӧ маԏерінскӧј пороԁаӧн. Маԏерінскӧј пороԁа вермӧ лоны уна ԍікас пороԁаыԍ: ԍојыԍ, лыаыԍ, іԅвеԍԏԋакыԍ ԁа с. в. Маԏерінскӧј пороԁа вылыс слӧјыԍ і артмӧ муԍін (почва). Маԏерінскӧј пороԁаыс нӧшта улынҗык кујлӧны мукӧԁ ԍікас му слӧјјас. Быԁмӧгјас олӧмын, сіԇкӧ-і віԇму овмӧсын, муԍінлӧн тӧԁчанлуныс вывті ыҗыԁ. Міјанӧн вӧԃітан быԁмӧгјаслӧн урожајыс јона завіԍітӧ муԍін ԍерԏі.

Кущом торјасыԍ артмӧ муԍін.

Меԁым тӧԁмавны, мыј ем муԍінын, вӧчам тащӧм опытјас. 1 опыт. Боԍтам ва тыра стӧкан ԁа леԇам сетчӧ ԋеыҗыԁ муԍін комӧк. Муԍіныԍ петсны ԁа ватіыс кајӧны сынӧԁ боԉјас. Ва јӧткіс муԍіныԍ сынӧԁсӧ. Сіԇкӧ, муԍінын ем сынӧԁ. Сынӧԁыс колӧ муԍін вывса быԁмӧгјаслы. 2 опыт. Пуктам кос пробіркаӧ паԋтыр муԍін ԁа кутам сіјӧс шонтыны ԍпіртовка вылын, кыԇ петкӧԁлӧма 2-ԁ ԍерп. вылын. Ԋеԁыр мыԍԏі пробірка пыщкӧсса ԍԏенјасас тыԁовтчасны ва војтјас. Тајӧ ваыс петіс муԍіныԍ. Сіԇкӧ, муԍінын ем ва. Ваыԁ сіԇ-жӧ колӧ быԁмӧгјаслы. Асланыс вужјаснаныс быԁмӧгјас кыскӧны васӧ муԍіныԍ, ватӧгыԁ најӧ коԍмӧны. 3 опыт. Пуктам ӧні паԋтыр муԍінсӧ ԇоԉаԋік жӧч ԁозјӧ ԁа кутам сотны прімус вылын (3-ԁ серп.). Муԍін кутас труԋԏітны ԁа щынаԍны: муԍінын емӧԍ сотчанторјас. Воԇӧ кутам сотны муԍінсӧ. Ԍӧԁов муԍін бӧрјапом руԁмас ԉібӧ гӧрԁӧԁас. Мыј-жӧ лоі муԍінкӧԁ? Сеԍ сотчіс перегној. Таԇі шуӧны муԍінын сіԍмыԍ быԁмӧгјаслыԍ ԁа жівотнӧјјаслыԍ коԉасјассӧ. 4 опыт. Ӧні сеԍԍа тӧԁмалам, мыј-жӧ коԉӧ сотчӧм муԍінын. Кіԍтам тајӧ муԍін коԉассӧ ва тыра суԉејаӧ, гуԁралам ԁа пуктам сӧԇны. 2-ԁ ԍерп. Муԍіныԍ ва тӧԁмалӧм. 3-ԁ ԍерп. Муԍін сотӧм. Кор гуԁырыс соԇас, сулеја пыԁӧсас пукԍас кык слӧј: уліас — лыа, а сы вылын — ԍој. Ӧні сеԍԍа боԍтԍылам ԍојсӧ торјӧԁны лыаыԍ. Та могыԍ гуԁыртам ԍојсӧ ԁа лыасӧ суԉејаас, артмӧм гуԁыр васӧ кіԍтам стӧканӧ. Та бӧрын суԉејаас бара кіԍтам сӧстӧм ва, гуԁыртам ԁа гуԁыр васӧ кіԍтам стӧканӧ. Таԇсӧ вӧчам сымынԁа пӧв, кытчӧԇ суԉејаас ваыс оз кут гуԁыртчыны. Та бӧрын стӧкан пыщса васӧ коԉлам сӧԇны. Суԉејаӧ коԉӧ лыа, а стӧканын лоӧ сој. Таԇі мі ԍојсӧ торјӧԁім лыаыԍ. Сіԇкӧ, перегнојыс кынԇі, муԍінын ем ԍој ԁа лыа. 5 опыт. Таыԍ ӧтԁор муԍінын нӧшта емӧԍ уна ԍікас совјас. Меԁым муԍіныԍ шеԁӧԁны совјассӧ, вӧчам тащӧм опыт. Стӧканӧ пуктам 2-3 паԋтыр муԍін, кіԍтам сетчӧ ԋеуна чістӧј зер-ва ԁа бура гуԁралам. Стӧканԍыс гуԁыр васӧ кіԍтам воронкаӧ, кытчӧ пуктӧма промокаԏеԉнӧј бумагаыԍ вӧчӧм фіԉтр. Бумагаыԍ вӧчӧм фіԉтр пыр сӧԇалас југыԁ ва. Тајӧ васӧ ԋеуна боԍтыштам фарфоровӧј чашечкаӧ ԉібӧ мічаа мыԍкӧм жӧч ԁозјӧ ԁа кутам ԍпіртовка вылын шонтыны. Кор ваыс ставнас пакталас, чашечкаӧ коԉас сӧԇӧмтор. Тајӧ і ем совјасыԁ, коԁјасӧс мі ва отсӧгӧн шеԁӧԁім муыԍ. Ваӧн сылӧм совјассӧ быԁмӧгыԁ кыскӧ муыԍ аслас вужјаснас ԁа верԁчӧ најӧӧн. Тащӧм совјасыс меԁ еԍкӧ лоіны муԍінын унҗык, муԍінсӧ кујӧԁалӧны, кујӧԁыс сіԍмӧ ԁа коԉӧны совјас; нӧшта мутӧ вынԍӧԁӧны уна ԍікас совјасӧн. Му вынсӧԁӧмыс кыпӧԁӧ міјанӧн вӧԃітан (куԉтурнӧј) быԁмӧгјаслыԍ урожај, та вӧсна-ӧԁ мі урожај вӧсна тышкасігӧн јона-і зіԉам вынсӧԁны мусӧ.

Перегној.

Перегнојыԁ артмӧ муԍінын сіԍмыԍ кулӧм быԁмӧгјасыԍ ԁа жівотнӧјјасыԍ. Быԁ муԍінын ем перегнојыԁ, сӧмын-нӧ мукӧԁас унҗык, а мукӧԁас ещаҗык. Перегнојыԁ меԁуна овлӧ ԍӧԁ муа (черноԅомнӧј) муԍінын. Перегнојыԁ — сӧԁ, та вӧсна і муԍіныс ԍӧԁов рӧма. Сӧԁов, бархат рӧма ԍӧԁмујас меԁозырӧԍ перегнојӧн. Ԍӧԁ муԍінјас јонҗыка шоналӧны шонԁі улын јеҗԁов муԍінјас ԁорыԍ. Быԁмыԍ-сӧвмыԍ быԁмӧгјасыԁлы тајӧ вывті коланатор, торја-ԋін воԇ тулысын. Перегнојӧн озыр муԍіныԁ — ԋебыԃік, пуркјалӧ. Сетчӧ бурҗыка јіҗӧны сынӧԁ ԁа ва, коԁјас вывті јона колӧны быԁмӧгјаслы. Посԋі комока ԍӧԁмуа муԍінтӧ кокԋі уҗавны. Перегнојӧн озыр муԍін бурҗыка быԁтӧ быԁмӧгјастӧ. Меԁым муԍінын лоі унҗык перегној, сіјӧс кујӧԁалӧны. Кујӧԁыс сіԍмӧ, артмӧ перегној. Перегној сіԍмӧмыԍ коԉӧны совјас. Ваӧ сылӧм тајӧ совјассӧ быԁмӧгјас кыскӧны ас вужјаснаныс ԁа верԁчӧны. Та вӧсна ԍӧԁмујас бура вајӧны урожај.

Ԍој.

Мукӧԁ муԍінын ем уна ԍој. Тащӧмјассӧ шусны ԍојӧԁа мујасӧн. Ԍојӧԁа муԍінјаслӧн својствојасыс јона завіԍітӧны ԍој својствојасыс. Міјан јонҗыкасӧ паныԁаԍлӧ гӧрԁ ԍој, но овлӧны-і мукӧԁ рӧма ԍојјас. Боԍтны-кӧ кос ԍојтор, лолалыштны сы вылӧ ԁа ԁукыштны, секі кылан аслысԍікас ԁук. Тајӧ ԁук ԍерԏіыс кокԋі тӧԁмавны ԍојтӧ. Ԍојыԁ течԍӧ зев уна бускоԃ чірјасыԍ. Тајӧс поԅӧ каԅавны, боԍтны-кӧ кос ԍојтор ԁа нырны пыԅӧԇ ԉібӧ пуртӧн вуштыштны. Опыт. Боԍтам воронка, пуктам сетчӧ паԍкӧԁӧм гігроскопіческӧј вататор. Воронкаас кіԍтам пыԅӧԇ нырӧм сој ԁа кіԍтам сетчӧ ва (4-ԁ ԍерп.). Ва јона ԍӧкыԁа јіҗӧ ԍој пыр. Кор ԍојыс кӧтаԍас, сы вылын ԁыр пукалӧ ва слӧј. Таԇ-жӧ ԍојӧԁа муԍін вылын ԁыр олӧны ва гӧпјас. Воронкаԍыс перјам уԉ ԍојсӧ, тајӧ ԍојыс зев ԋуԇ ԁа ԍібԁыԍ.Тащӧм-жӧ ԋуԇ ԁа ԍібԁыԍ ԍојӧԁа муԍіныԁ, сывӧсна ԍӧкыԁҗык најӧс уҗавны. Коԍтам уԉ ԍојсӧ. Сіјӧ лоӧ чорыԁ, ізкоԃ. Коԍмӧм бӧрын тащӧм-жӧ чорыԁӧԍ овлӧны ԍојӧԁа мујас; сіјӧ сіԇ-жӧ ԍӧктӧԁӧ најӧс уҗалӧмсӧ. Тавӧсна најӧс шуӧны ԍӧкыԁ муԍінјасӧн. Уԉ ԁај кос ԍојӧԁа муӧ омӧԉа јіҗӧ сынӧԁ. Быԁмӧгыԁлы тајӧ зев омӧԉтор: сынӧԁ тырмытӧм вӧсна ԍојӧԁа муын зев ԋӧжјӧ сіԍмӧ кујӧԁ. Ԍојӧԁа уԉ мујасыԁ тулысын ԁыр оз коԍмыны ԁа омӧԉа шоналӧны шонԁі улын. Тавӧсна најӧс шуӧны

4-ԁ ԍерп. Кыԇі ԍој ԁа лыа пыр сӧԇӧ ва. Шујга вылас ԍојкӧԁ вӧчан опыт, а веԍкыԁвылас — лыакӧԁ вӧчан опыт. кӧԇыԁ мујасӧн. Лыа мујас вылын ԁорыԍ на вылын тулыснаԁ ԁырҗык оз тыԁовтчыны быԁмӧг петасјас. Но ԍојӧԁа мујасыԁ лыаа мујас ԍерԏі озырҗыкӧԍ совјасӧн, коԁјас колӧны быԁмӧгјаслы верԁчыны.

Лыа.

Муԍінын-кӧ ем уна лыа, сещӧмјассӧ шуӧны лыаа муԍінӧн. Лыаа муԍінлӧн својствојас јона зев завіԍітӧны лыа својствојасыԍ. Бумага ԉіст вылӧ кіԍтам міча ваԁор лыа ԁа віԁлалам. Лыаыԍ аԇԇам зев уна лыачір, ӧԏіјас гырыԍҗыкӧԍ, мукӧԁјас посԋіԁҗыкӧԍ. Но тајӧ став лыачірјасыс тӧԁчымӧн гырыԍҗыкӧԍ ԍојчірјасыԍ. Лыачірјас мукӧԁыс југыԁӧԍ ԁа рӧмтӧмӧԍ, ем-і уна ԍікас рӧма лыачірјас. Ԋекымын гырыԍ лыачір пуктам ԍԏеклӧтор вылӧ ԁа чуԋӧн јона ԉічкӧмӧн гіжтам сԏеклӧ вывтіыс. Тӧԁчӧ, кыԇі лыачірјасыс парсалӧны ԍԏеклӧсӧ. Лыачірјасыԁ чорыԁӧԍ, сывӧсна лыаа муԍін уҗалігӧн јона зыртчӧны ԁа бырӧны плугјас, піԋајас ԁа мукӧԁ мууҗалан кӧлуј. Опыт. Боԍтам воронка, пуктам сетчӧ гігроскопіческӧј вататор, кіԍтам лыа ԁа сы вылӧ ва. Ва ӧԁјӧ јіҗас лыа пыр ԁа лыа пыщкас зев еща-і коԉас. Тајӧн лыаыԁ торјалӧ ԍојыԍ. Тавӧсна лыаа муԍін пыр зев бура візувтӧ ва. На пыщкӧ зев еща ӧшјӧ ва, і тащӧм мујасыԁ ӧԁјӧ коԍмӧны. Најӧс шуӧны кос мујасӧн. Боԍтам воронкаыԍ уԉ лыасӧ ԁа тӧԁмӧԁам сылыԍ својствојассӧ. Уԉ лыаԍыԁ он вӧч ԍојԍыԁ моз ԋуԇ массатӧ. Уԉ лыа комӧкторсӧ-кӧ коԍтыны, коԍмӧм бӧрас сіјӧ оз ізмы, кыԇі ԍој, а паԍкалӧ ԁа кіԍԍӧ. Тавӧсна лыаа мујастӧ кокԋі уҗавны — најӧ шавјаланаӧԍ (рассыпчатӧјӧԍ). Сіјӧн-і шуӧны најӧс кокԋі муԍінјасӧн. Сојӧԁа мујас ԍерԏі лыаа мујасыԁ јонҗыка шоналӧны шонԁі улын. Тулысын најӧ воԇ коԍмӧны, бура шоналӧны ԁа ӧԁјӧ вежӧԁӧны быԁмӧг петасјасӧн. Лыаа мујас вылын быԁмӧгјас ӧԁјӧҗык воӧны ԍојӧԁа мујас вылын ԁорыԍ. Ԍојӧԁа мујасын, торјӧн-ԋін лыаа мујасын, перегнојыԁ еща. Сӧԁмујас ԍерԏі тавӧсна најӧ ічӧтҗык урожај вајӧны. Но-і лыаа му вылыԍ поԅӧ боԍтны бур урожај, сӧмын колӧ бура уҗавны ԁа вынԍӧԁны. Ӧні міјан олӧмӧ пӧртԍӧ зев ыҗыԁ мог — чорыԁа кыпӧԁны міјан колхозса ԁа совхозса мујаслыс урожајноԍԏ. Тајӧ могсӧ збыԉыԍ олӧмӧ пӧртӧмын ыҗыԁ тӧԁчанлун кутӧны кужӧмӧн му обрабатывајтӧм ԁа му вынԍӧԁӧм. Міјан стрӧітӧм гырыԍ завоԁјас вӧчӧны уна трактор ԁа быԁԍама му уҗалан машінајас ԁа кӧлуј. Первојја пјаԏіԉетка чӧжӧн міјан колхозјаслы ԁа совхозјаслы лоі ԍетӧма 120 ԍурс трактор, коԁјас вермӧны вӧчны кык міԉԉон вӧвлыԍ уҗсӧ. Первојја пјаԏіԉетка помӧ міјан віԇму овмӧсын кык пӧв унҗык лоі віԇму уҗалан машінајас ԁа мукӧԁ ӧруԃіје, сы ԍерԏі, мыј вӧлі пјаԏіԉетка завоԃітчігӧн. Ӧні міјан уна-ԋін ем му уҗалан кӧлујыԁ. Первојја пјаԏіԉетка чӧжӧн міјан стрӧітӧма уна завоԁ, кӧні вӧчӧны мујас вынԍӧԁан совјас. Міјан колхозјасын ԁа совхозјасын јона-ԋін муԍінтӧ вынԍӧԁӧны совјаснаԁ. Наука ԁа ԏехԋіка отсӧгӧн мі вермаԍам урожај вӧсна.

ГРАԊІТ.

Граԋіт векҗык пыԁын му пыщкын кујлӧ, ԍој, лыа слӧјјас ԁа мукӧԁ пороԁајас улын. Но унаыԍ поԅӧ граԋіттӧ

5-ԁ ԍерп. Граԋіт ізјас (валунјас) вӧрын.

аԇԇыны щӧщ-і му вылысыԍ. Мукӧԁлаын емӧԍ ԇоԋ граԋіт гӧрајас. Граԋіт ізјас (валунјас) унаыԍ ԍурлӧны мујас вылыԍ ԁа вӧрјасыԍ (5-ԁ ԍерп.). Щӧкыԁҗыка ԍурлӧ гӧрԁ ԁа руԁ граԋіт. Боԍтам граԋіт тор, мӧлӧтӧн жугӧԁам сіјӧс ԁа чегӧм інсӧ віԁлалам. Мыј-жӧ тыԁалӧ граԋітас? Граԋіт чегӧм іныԍ кокԋі каԅавны, кущӧм составнӧј чаԍԏјасыԍ сіјӧ артмӧма. Ӧԏіјас сен гӧрԁӧԍ ԉібӧ јеҗԁовӧԍ — тајӧ поԉевӧј шпат. Граԋітын поԉевӧј шпатыс меԁуна, сывӧсна-і граԋітлӧн рӧмыс меԁԍасӧ поԉевој шпат рӧмкоԃ: гӧрԁ ԉібӧ руԁ. Граԋітын мукӧԁ чаԍԏіцајасыс југыԁӧԍ, прозрачнӧјӧԍ — тајӧ кварц. Поԉевӧј шпат ԁа кварц чірјас пӧвстын граԋітыԍ поԅӧ аԇԇыны југјалана ԍӧԁ ԍԉуԁа торјас. Сіԇ-кӧ, граԋіт артмӧма кварцыԍ, поԉевӧј шпатыԍ ԁа ԍԉуԁаыԍ.

Кыԇі пазалӧ (разрушајтчӧ) граԋіт.

Пріроԁаын ставыс вежлаԍӧ, сіԇ-жӧ-і граԋіт оз коԉ вежлаԍтӧг. Куԅаӧн граԋіт рыжмӧ, пазавлӧ, сыыс артмӧны ԍој ԁа лыа. Граԋіт пазавлӧ шоныԁ ԁа кӧԇыԁ вежлаԍӧмыԍ, ваыԍ ԁа сынӧԁыԍ. Меԁым аԇԇыны, кыԇі граԋіт пазавлӧ шоныԁ ԁа кӧԇыԁ вежлаԍӧмыԍ, вӧчам тащӧм опыт. 1 опыт. Сутуга помӧ крепітам граԋіт тор. Сутугалыԍ мӧԁ помсӧ гартыштам бумагаӧн, боԍтам кіӧ ԁа спіртовка бі вылын ԉібӧ прімус бі вылын кутам ԁонӧԁны граԋіт торсӧ. Граԋітсӧ јонакоԃ ԁонӧԁам ԁа ԁруг леԇам кӧԇыԁ ваӧ. Ԋекымыныԍ-кӧ мі таԇі вӧчам, граԋіт потлаԍас ԁа пазавлас посԋіԃік торјас вылӧ. Меԁым еԍкӧ гӧгӧрвоны, мыј вӧсна граԋітыс ԁонӧԁӧмԍыс ԁа ԁруг кӧԇӧԁӧмԍыс пазавлӧ, вӧчам тащӧм опыт. 2 опыт. Боԍтам ыргӧн вітура, шыԉыԁ пӧвтор ԁа гоз кӧрттув. Кӧрттувјассӧ тувјалам пӧвјас сещӧм ногӧн, меԁым вітураыс тӧріс на костӧԁ, меԁым муртса мыщаԍлӧмӧн ветліс сеті. Ӧні щіпцыӧн боԍтам вітурасӧ ԁорӧԁыс ԁа ԁонӧԁам ԍпіртовка вылын. Ԁонӧԁӧм вітурасӧ пуктам пӧв вылӧ ԁа віԇӧԁлам, тӧрӧ-ӧ кӧрттувјас костӧԁыс? Вӧлӧмкӧ, ԁонӧԁӧм вітураыԁ оз тӧр кӧрттувјас костӧԁ. Мыј вӧсна? Ԁа сывӧсна, мыј вітураыс шоналӧм бӧрын ыҗԁіс. Ԋекымын мінут мыԍԏі сіјӧ бӧр кӧԇалас ԁа бара кутас тӧрны кӧрттувјас костӧԁ. Сіԇкӧ, шонӧԁӧмыԍ вітураыс ыҗԁіс, а кӧԇӧԁӧмыԍ топаліс. Тащӧм-җӧ опытјас вӧчавлісны і мукӧԁ чорыԁ ԏелӧјаскӧԁ, і век каԅавлісны, мыј најӧ шонӧԁӧмыԍ ыҗԁӧны, а кӧԇӧԁӧмыԍ топалӧны. Сеԍса разнӧј ԏелӧјас бара-жӧ оз ӧткоԃа ыҗԁыны: коԁјаскӧ јонҗыка, коԁјаскӧ омӧԉҗыка. Сіԇ-жӧ-і граԋіт ыҗԁӧ шонӧԁӧмыԍ, а кӧԇӧԁӧмыԍ топалӧ. Кор мі граԋітсӧ шонтім, сіјӧ ыҗԁіс, — ортсыԍаԋыс јонҗыка ыҗԁіс, а пыщкӧсԍаԋыс омӧԉҗыка. Кор-жӧ мі ӧԁјӧ кӧԇӧԁім граԋітсӧ, сіјӧ топаліс — ортсыԍаԋыс јонҗыка топаліс, а пыщԍаԋыс омӧԉҗыка. Тавӧсна сіјӧ-і потлаԍӧ ԁа посԋі торјас вылӧ ԁрӧбалӧ. Сеԍса-ӧԁ граԋітыԁ абу ӧԏі ԍікаса із: сы пыщкын ем поԉевӧј шпат, кварц ԁа ԍԉуԁа. Шонӧԁігӧн ԁа кӧԇӧԁігӧн граԋітлӧн тајӧ составнӧј чаԍԏјасыс оз ӧткоԃа паԍкавны сіа топавны. Тавӧсна јонҗыкасӧ-і потлаԍӧ ԁа чірјыԍӧ граԋітыс шонӧԁӧмԍыс ԁа ԁруг кӧԇӧԁӧмԍыс. Тащӧмтор-жӧ граԋіткӧԁ овлӧ пріроԁаын. Луннас граԋіт јона шоналӧ шонԁі улын Са ыҗԁӧ, војнас-жӧ граԋіт кӧԇалӧ ԁа топалӧ. Кӧԇыԁ ԁа шоныԁ ӧԁјӧ вежлаԍӧмыԍ граԋіт таԇі пазавлӧ пріроԁаын пыр посԋіԁҗык і посԋіԁҗык торјас вылӧ. Граԋіт гӧрајас ԁа скалајас поԁјыԍ век поԅӧ аԇԇыны посԋі ԁа гырыԍ граԋіт торјас. Најӧ сетчӧ веԍкалісны граԋіт гӧрајас ԁа скалајас пазавлӧмыԍ. Таԇ-жӧ пазавлӧны мукӧԁ ізја пороԁајасыԍ артмӧм гӧрајас ԁа скалајас (6-ԁ ԍерп.). Граԋіт торјассӧ, сеԍԍа, пазӧԁлӧны гӧра вывса јона візув јујас, щӧщ-і гӧра јывсаԋ ԋӧжјӧ-леччыԍ јіјас — ԉеԃԋікјас. Гӧравывса јујас ԁа ԉеԃԋікјас посԋі чірјасӧԇ нырӧны граԋіт торіассӧ. Куԅаӧн таԇі граԋіт пазавлӧ — лоӧны посԋі кварц чірјас, поԉевӧј шпат чірјас ԁа ԍԉуԁа торјас. Кварц чірјасыс воԇӧ нырԍӧны ԁа артмӧ кварцевӧј лыа. А посԋалӧм поԉевӧј шпатыԍ ԁа ԍԉуԁаыԍ лоӧ ԍој. Артмӧм ԍојсӧ ԁа лыасӧ разӧԁӧ ва, лебӧԁӧ тӧв.

6-ԁ ԍерп. Пазавлыԍ скалајас. Со кытыԍ боԍтԍісны сымынԁа ԍојыс ԁа лыаыс, коԁјасӧс мі пріроԁаыԍ ԇік быԁлаыс аԇԇам. Уна міԉԉон во чӧжӧн најӧ артмісны граԋіт пазавлӧмыԍ (разрушајтчӧмыԍ).

  • * *

Мі тӧԁмалім граԋіт јылыԍ, ԍој ԁа лыа јылыԍ, коԁјас артмӧны граԋіт пазавлӧмыԍ. Граԋітыԍ, ԍојыԍ ԁа лыаыԍ артмӧма мушар кора — наукаын најӧс шуӧны горнӧј пороԁајасԍн.

Кыԇі артмӧны ԍојӧԁа слаԋец ԁа песчаԋԋік.

Ԍојыԍ ԁа лыаыԍ, коԁјас артмӧны граԋіт пазавлӧмыԍ, пріроԁаын бара-на артмӧны выԉ горнӧј пороԁајас. Сещӧм выԉ пороԁајасыс — ԍојӧԁа слаԋец ԁа пеԍчаԋԋік&. Сојӧԁа слаԋец - ԍӧԁов рӧма ԁа слӧјјаса горнӧј пороԁа. Ԍојӧԁа слаԋец вылӧ-кӧ лолалыштны, кыланныԁ тіјанлы бура тӧԁса ԍој кӧр. Ԍојӧԁа слаԋецыԁ артмӧма ԍојыԍ уна ԍурс во чӧжӧн. Ԍој вылас ԁыр ԉічкывлӧмаӧԍ сы вылын кујлыԍ мукӧԁ горнӧј пороԁајас. Тајӧ ԉічкӧм вӧснаыс ԁыр каԁӧн ԍојыԍ артміс чорыԁ ԁа топыԁ із. Кымын пӧрыԍҗык ԍојӧԁа слаԋецыс, сымын сіјӧ чорыԁ ԁа топыԁ. Ԍојӧԁа слаԋецтӧ перјӧны гӧрајасыԍ. Слаԋец пԉітајаснас горцыјас вевтԏӧны асԍыныс керкајас. Ԋекымын ԍікас јона топыԁ ԍојӧԁа слаԋецыԍ вӧчӧны гріфеԉӧн гіжан шкоԉнӧј ԁоскајас, а ԋебыԁјасԍыс — гріфеԉјас. Песчаԋԋік артмӧма посԋі ԉібӧ гырыԍ лыачірјасыԍ, коԁјас мӧԁа-мӧԁкӧԁ кԉејітчӧмаӧԍ ізвеԍԏԋак ԉібӧ ԍој отсӧгӧн. Песчаԋԋіктӧ чеган ԁа чегӧмінԍыс бура аԇԇан лыачірјассӧ. Песчаԋԋік артмӧма лыаыԍ, коԁі сорлаԍлӧма мукӧԁ вешществојаскӧԁ ԁа топалӧма вылас кујлыԍ горнӧј пороԁајас ԉічкӧмыԍ. Песчаԋԋік сіԇ-жӧ артмӧма міԉԉонјас во чӧжӧн. Песчаԋԋік перјӧны гӧрајасыԍ. Сіјӧ мунӧ кыԇ стрӧітчан із. Сыыԍ вӧчӧны ізкіјас, тӧчілајас ԁа лечтанјас. Граԋіт, ԍојӧԁа слаԋец ԁа песчаԋԋік јылыԍ велӧԁігӧн мі тӧԁмалім сы јылыԍ, кыԇі пріроԁаын вочасӧн пазалӧны (разрушајтчӧны) горнӧј пороԁајас ԁа наыԍ артмӧны выԉ пороԁајас.

КЫԆІ НАРОԁНӦЈ ОВМӦСЫН ІСПОԈЗУЈТӦНЫ ԌОЈ, ЛЫА ԁА ГРАԊІТ.

Кыԇі ԍојыԍ вӧчӧны кірпічјас.

Ԍојыԍ вӧчӧны быԁӧнлы тӧԁса кірпіч. Кірпічјастӧ вӧчӧны кірпіч вӧчан завоԁјасын, коԁјасӧс стрӧіталӧны сещӧмінјасӧ, кӧні уна ԍојыс. Ԍојтӧ гожӧмын перјӧны ԁа чукӧрӧ течӧмӧн тӧвјӧԁӧны — таԇсӧ сіјӧ ԋебԅӧ. Тащӧм сојԍыс артмӧ зев бур ԋуԇ ԍој. Меԁым вӧчны ԋуԇ ԍој, ԍојсӧ сорлалӧны вакӧԁ ԁа аслыс ԍікас машінајасын (гԉіномјалкаын) лојӧны. Сек-жӧ ԋуԇ ԍој пыщкас соԁтӧны лыа. Бура ԋебԅӧԁӧм ԍојтӧ быԁ ног поԅӧ песны — таԇсӧ лоӧ сывӧсна, мыј ԍојыԁ ԋуԇ. Кірпіч вӧчан завоԁјасын ем формујтчан станокјас — најӧн-і вӧчоны ԋуԇ ԍојыԍ кірпічјастӧ. Тајӧ уԉ кірпічјассӧ сеԍԍа коԍтӧны, векҗык прӧстӧ тӧлӧԁӧны лебувјасын. Коԍтӧм бӧрын кірпічјассӧ ӧбжігајгӧны нароԍнӧ вӧчӧм пачјасын. Ӧбжігајтӧм кірпічсӧ ԋӧжјӧԋікӧн кӧԇӧԁӧны. Ӧбжігајтӧм кірпічыԁ чорыԁ. Ваыԍ сіјӧ оз-ԋін ԋӧԇԁы, бӧр оз пӧр ԍој массаӧ. Таԇ вӧчӧм кірпічсӧ јона уна віԇӧны стрӧітчӧм вылӧ. Наыԍ лептӧны фабрік ԁа завоԁјаслыԍ корпусіас, обшщественнӧј зԁаԋіјејас ԁа олан керкајас. Кірпічыԁ — міјан стрӧітчан уҗын вывті колана маԏеріал.

Кыԇі ԍојыԍ вочӧны ԁозмукјас.

Ԍојыс вӧчӧм прӧстӧјҗык ԁозмукјастӧ (пӧсуԁа) вӧчалӧны гончарнӧј завоԁјасын. Воԇынсӧ ԁаԍтасны ԋуԇ сој, сеԍԍа сыыԍ вӧчӧны-ԋін мыј колӧ. Ԍој ԁозмуктӧ формујтӧны кіпомыԍ, гончарнӧј круг вылын. Ԍојсӧ пуктӧны бергалана гӧгрӧс пызан вылӧ, коԁ сајын пукалӧ гончар. Кінас ԁа формујтчан інструментјасӧн гончар ԍојыԍ вӧчӧ кашԋікјас, латкајас, таԍтіјас. Тајӧ уҗ ԁырјіыс ԍојыс ӧтщӧщ пызанпӧвјыскӧԁ бергалӧ, а гончар сек коста-і вӧчалӧ колана формаа ԁозмукјас. Та бӧрын вӧчӧмторјассо коԍтӧны ывлавылын — лебувјасын ԉібӧ сывылӧ вӧчӧм коԍтыԍанінын. Коԍтӧм бӧрын ԁозмукјассӧ мукӧԁ ԁырјі мавтӧны аслыс ԍікас мавтасӧн — глазурӧн. Таԇсӧ вӧчӧны сывӧсна, меԁым ԁозмук пырыс ез кут јіҗны ва. Мукӧԁ ԁырјі глазурнас мавтӧм воԇвылын ԁозмук вылын вӧчалӧны ԍерпасјас. Та бӧрын ԁозмукјассӧ ӧбжігајтӧны спеціаԉнӧј пачјасын, кӧні најӧ каԉітчӧны. Ӧбжігајтӧм бӧрын ԁозмукјассӧ ԋӧжјӧԋік кӧԇӧԁӧны. Фарфоровӧј ԁозмукјассӧ вӧчӧны чістӧј јеҗыԁ ԍојыԍ (каоԉіныԍ) ԁа чістӧј јеҗыԁ лыаыԍ, нӧшта соԁтӧны мыј-ԁакӧ мукӧԁторјас. Тащӧм ԁозмукјассӧ вӧчӧны фарфоровӧј завоԁјасын, кӧні пӧшԏі став уҗсӧ вӧчӧны машінајас. СССР-ын гӧрԁ ԍојыс зев уналаын ем. Јеҗыԁ ԍој (каоԉін) меԁԍасӧ ем УССР-ын, Уралын ԁа Ԍібырын. Кыԇі вӧчӧны ԍԏеклӧ ԁа ԍԏеклӧ ԁозмукјас. Ԍԏеклӧ ԁа сԏеклӧыԍ ԁозмукјас вӧчӧны спеціаԉнӧј завоԁјасын. Ԍԏеклӧ вӧчігӧн боԍтӧны чістӧј лыа, сорлалӧны ізвеԍԏԋаккӧԁ ԉібӧ мелкӧԁ ԁа соԁакӧԁ ԉібӧ поташкӧԁ; сеԍԍа јона шонтӧны ыҗыԁ ԍој ԁозјасын (чашајасын) нароԍнӧ лӧԍӧԁӧм пачјасын. Јон жар вӧсна, кор тајӧ сорасыс сылас ԁа лоӧ кіԅӧр, сек артмас сԏеклӧ. Ԍԏеклӧыԍ ԁозмуктӧ унҗыкыссӧ пӧԉтӧмӧн вӧчӧны. Маԍԏер боԍтӧ кӧрт трубка ԁа ӧтар помнас боԍтӧ кіԅӧр ԍԏеклӧсӧ, а мӧԁ-помсаԋыс завоԃітӧ пӧԉтны. Таԇі пӧԉтӧмӧн ԍԏеклӧыԍ артмӧ ԋеыҗыԁ гаԃ. Меԁым еԍкӧ артміс ԁозмук, сіјӧ ԍԏеклӧ гаԃсӧ маԍԏер пуктӧ формаӧ ԁа воԇӧ пӧԉтӧ. Тані гаԃсӧ гӧгӧрбок топӧԁӧ форма; кор ԍԏеклӧыс кынмас — артмас ԁозмук (7-ԁ ԍерп.). Ӧні міјан ԍԏекоԉнӧј завоԁјас вылын мортлыԍ ԍӧкыԁ пӧԉтан уҗсӧ пыр јонҗыка і јонҗыкз вежӧны машінајас.

7-ԁ ԍерп. Кыԇі вӧчӧны ԍтеклӧ суԉеја.


Мыј вӧчӧны граԋітыԍ.

Граԋіт — зев топыԃ із, сывӧсна сіјӧ бура шогмӧ кыԇі стрӧітчан маԏеріал. Меԁјонасӧ сіјӧс міјанын перјӧны Урал вылын, Кареԉскӧј респубԉікаын ԁа УССР-ын, Ԁԋепропетровшщінаын. Татыԍ граԋітсӧ вајӧны стрӧітчанінјасӧ. Граԋітыԍ стрӧітӧны керкајаслы ԁа ју посјаслы поԁув. Граԋіт пԉітајасӧн воԉсалӧны тротуарјас ԁа набережнӧјјас. Граԋіт ізјӧн — булыжԋікӧн воԉсалӧны уԉічјас. Граԋіттӧ поԅӧ поԉірујтны. Поԉірујтӧм граԋітыԁ зев міча — тајӧн баԍітӧны коланаінјас. Граԋітыԍ-жӧ вӧчӧны памјаԏԋікјаслы поԁув. Мі тӧԁмӧԁім граԋіт, ԍој ԁа лыа, щӧщ-і ԍојӧԁа слаԋецӧс ԁа песчаԋԋікӧс. Мі тӧԁмӧԁім, мыј нароԁнӧј овмӧс кыпӧԁӧмын налӧн коланлуныс јона ыҗыԁ. Најӧ пӧԉза сетӧны. Но меԁым тајӧ горнӧј пороԁајассӧ іспоԉзујтны овмӧсын, колӧ најӧс шеԁӧԁны му пыщкыс, колӧ коԁјыны. Тавӧсна граԋітӧс, ԍојӧс, лыаӧс, ԍојӧԁа слаԋецӧс ԁа песчаԋԋікӧс шуӧны поԉезнӧј іскопајемӧјјасӧн. Воԇӧ мі кутам тӧԁмӧԁны мукӧԁ поԉезнӧј іскопајемӧјјас јылыԍ.

ІԄВЕԌԎԊАКЈАС.

Іԅвеԍԏԋакјасӧн шуԍӧны — обыкновеннӧј іԇвеԍԏԋак, мел ԁа мрамор. Ставныс најӧ горнӧј пороԁајас, коԁјас зев щӧкыԁа ԍурлӧны пріроԁаыԍ, торјӧн-ԋін гӧрајасыԍ. Опыт. Боԍтам ваӧн сорлыштӧм соԉанӧј кіслота ԁа војтӧԁам обыкновеннӧј іԅвеԍԏԋак вылӧ. Сіјӧ кутас шыпітны ԁа вевтԏыԍас боԉјасӧн. Тајӧ тор-жӧ каԅалам, кор мі кіслотасӧ војтӧԁам мел ԁа мрамор вылӧ. Та ԍерԏі кокԋі тӧԁмавны іԇвеԍԏԋакјастӧ, сӧмын на вылӧ колӧ војтӧԁыштны кіслота. Мел ті быԁӧн тӧԁанныԁ. Сіјӧн мі гіжам класснӧј ԁӧска вылын. Но мыј-жӧ сещӧм мелыс? Мікроскоп пыр-кӧ віԁлавны посԋі пыԅа мел, сек поԅӧ аԇԇыны, мыј мелыԁ артмӧма зев уна ԁа зев посԋыԃік раковінајасыԍ (ԉоԉӧ позјасыԍ), коԁјас куш ԍінмӧн оз тыԁавны (8-ԁ ԍерп.). Тајӧ раковінајасас коркӧ овлӧмаӧԍ зев посԋіԃік ловјаловјас. Најӧ овлӧмаӧԍ морејасын. Кулӧм бӧраныс раковінајасыс море пыԁӧсӧ летчӧмаӧԍ. Коԉӧны немјас, ԍурс војас — коԉӧ уна каԁ. Море пыԁӧсас раковінкајасыс ӧтарӧ соԁӧны. Вылыс слӧјјасыс ԁа ваыс ԉічкӧны улыс слојјасыс вылӧ — најӧ топалӧны, морітчӧны. Таԇі-і-артмісны море пыԁӧсјасын кыз слӧја мел пластјас. Мыјла нӧ еԍкӧ мелыс міјанлы косіныԍ ԍурӧ? Наука тӧԁмӧԁіс, мыј ӧніја уна кос местајасыс јона важӧн вӧвлӧмаӧԍ море пыԁӧсјасӧн. Та јылыԍ віԍталӧны раковінајас ԁа мореын олыԍ пемӧсјаслӧн коԉасјас, коԁјас ԍуравлӧны тајӧ местајассыс. Јона куԅ каԁ чӧжӧн море пыԁӧсыс мукӧԁлаас вочасӧн кыпӧԁчіс, ва вешјіс, і море пыԁӧсын артмӧм мелыс коԉі косінӧ. Косінлӧн ԁа морелӧн ташӧм вежлаԍӧмыс і ӧні мунӧ, сіјӧс поԅӧ каԅавны море берегјас серԏі. Мелыԁ ем міјан Сојузын јона уна местаын; мукӧԁлаас веԍігтӧ артмӧны ԇоԋ мыԉкјас ԁа гӧрајас, прімер, Украінаын, Крымын. Мел колӧ беԉіла вӧчігӧн. Јона бура посԋӧԁӧм мелыԍ лӧԍӧԁӧны піԋвесалан порошок. Іԅвеԍԏԋак — векжык руԁ, но овлӧ шӧщ-і мукӧԁ рӧма. Щӧкыԁа сіјӧ овлӧ — јона топыԁ із коԃ, но ԍурлӧ-і ԋебыԁ іԅвеԍԏԋак. Іԅвеԍԏԋак щӧкыԁа паныԁаԍлӧ пріроԁаын. Уна ем Крымын, Украінаын, Војвыв Кавказын, Волга ју пӧлӧн ԁа міјан Сојузса мукӧԁ местајасын. Іԅвеԍԏԋак — стрӧітчан із. Сіјӧ мунӧ керкајас, поспомјас, тротуарјас стрӧітігӧн, сіԇ-жӧ іԅвеԍԏ ԁа цемент вӧчӧм вылӧ. Мрамор — чорыԁ ԁа топыԁ із, течԍӧма југјалана ізјасыԍ. Чегӧмінас мрамор ԇік-жӧ сакар коԃ. Овлӧ-і мукӧԁ рӧма мрамор. Мрамортӧ міјан перјӧны Кареԉскӧј респубԉікаын, Уралын ԁа мукӧԁлаын. Мрамор — міча із. Тавӧсна сіјӧн мічӧԁӧны керкајаслыԍ воԇлаԁорјас. Сыыԍ вӧчӧны колоннајас, керкаӧ пыран посјас ԁа мукӧԁ баԍітанторјас. Мраморыԍ вӧчӧны статујајас ԁа памјаԏԋікјас.

8-ԁ ԍерп. Мікроскоп пыр віԇӧԁігӧн кыԇі тыԁалӧ мелчір (јона ыҗԁӧԁӧма). Іԅвеԍԏ.

Ԁаԍ іԅвеԍԏыԁ пріроԁаын абу, сіјӧс вӧчӧны іԅвеԍԏԋакыԍ. Меԁым артміс іԅвеԍԏ, іԅвесԏԋаксӧ ӧжігајтӧны сывылӧ вӧчӧм пачјасын. Ӧжігајтӧм бӧрын іԅвеԍԏԋакыԍ артмӧ ԋегашонӧј іԅвеԍԏ. Сіјӧ — роԅӧԍ јеҗыԁ із коԃ. Іԅвесԏ вылӧ-кӧ војтӧԁны кіслота, сіјӧ оз-ԋін кут пуԅыны, кыԇі іԅвеԍԏԋак. Ԋегашонӧј іԅвеԍԏыԍ артмӧԁӧны гашонӧј іԇвеԍԏ. Ԋегашонӧј іԅвеԍԏсӧ-кӧ кіскавны ваӧн, іԅвеԍԏыс сек јуӧ васӧ ԁа шоналӧ; ԋеԁырмыԍԏі ԋегашонӧј іԅвеԍԏ јокмыԉјасыс варԁасны — артмас гашонӧј іԅвесԏ, јеҗыԁ пуркјалан порошок коԃ. Гашонӧј іԅвесԏыс сеԍԍа вӧчӧны іԅвестка. Іԅвесткатӧ вӧчӧны таԇі: гашонӧј іԅвеԍԏсӧ сорлалӧны вакӧԁ ԁа артмас іԅвестковӧј ԏеста; сетчӧ нӧшта лыа соԁтӧны — тајӧ і лоі іԅвестка. Кор кірпічјасыԍ мыјкӧ течӧны, сек кірпічјассӧ іԅзесткаӧн ԉемалӧны. Сынӧԁ вылын іԅвестка чорԅӧ ԁа топыԁа јітӧ кірпічјассӧ мӧԁа-мӧԁ берԁӧ. Стрӧітчан уҗјасаԁ іԅвесткаыԁ вывті колана маԏеріал. Постројкајас вылын міјанын јона уна вӧчӧны ԁа віԇӧны іԅвесткатӧ.

Цемент ԁа бетон.

Кӧԏ еԍкӧ іԅвесткаыԍ поԅӧ лӧԍӧԁны кірпічјас јітан веԉ бур маԏеріал, сӧмын сіјӧ абу-жӧ тырмымӧнја топыԁ. Ӧніја стрӧјбајастӧ лептӧны јонҗккасӧ цемент вылын. Цемент вӧчӧны цемент вӧчан завоԁјас вылын — іԅвеԍԏԋакыԍ ԁа ԍојыԍ ԉібӧ мергеԉыԍ. Мергеԉ — горнӧј пороԁа, коԁі артмӧма іԅвеԍԏԋакыԍ ԁа сојыԍ. Іԅвеԍԏԋак ԁа сојсӧ ԉібӧ мергеԉсӧ воԇын посԋіа ізӧны ԁа ваӧн сорлалӧны. Тајӧ сорасԍыс формујтӧны кірпічјас, — первојсӧ најӧс ывлавылын коԍтӧны, а сеԍԍа пачјасын јона ԁонӧԁлӧны. Кӧԇалӧм кірпічјассӧ та бӧрын ізӧны јона посԋіа. Тајӧ артмӧм пыԅыс і ем цемент. Цемент, лыа ԁа ва сорлалӧм бӧрын артмӧ ԏеста, коԁі чорԅӧ ԋе сӧмын сынӧԁын, но і ваын. Кіԅӧр цемент зев бура јітлӧ стрӧітчан маԏеріалјас, щӧщ і кӧрт. Цементыԍ вӧчӧны нӧшта бетон. Сорлавны-кӧ ва пыщкын цемент, лыа ԁа посԋі кірпічторјас, тајӧ сорасыс сіԇ-жӧ чорԅӧ оз сӧмын ывлавылын, но і ваын. Цементыԍ, лыаыԍ, посԋі кірпічторјасыԍ (шщебеԋыԍ) ԁа ваыԍ артмӧԁӧм тащӧм сорасыс шуԍӧ бетонӧн. Фабрікајаслыԍ, завоԁјаслыԍ ԁа гырыԍ зԁаԋіјејаслыԍ ԍԏенајассӧ ӧні міјанын лептӧны кӧртабетоныԍ. Стрӧјбасӧ лептӧны таԇі: кӧрт балкіыԍ ԁа кӧрт беԃјасыԍ течӧны первој зԁаԋіјелыԍ ԍурӧссӧ, сеԍԍа најӧс кіԍтӧны бетонӧн. Бетоныс чорԅӧ ԁа кӧртыскӧԁ щӧщ артмӧԁӧ зев топыԁ керка ԍԏенјас. Кӧртабетоныԍ вӧчлӧны сіԇ-жӧ ва пыщса сооружеԋіјејас. Кӧртабетоныԍ нӧшта вӧчӧны војеннӧј укрепԉеԋіјејас. СССР-ын ӧні міјан мунӧ ыҗыԁԍыс-ыҗыԁ стрӧітчан уҗ: кыптӧны фабрікјас, завоԁјас, выԉ еԉектростанціјајас, олан керкајас. Тащӧм стрӧітчан уҗ вылас цемент ԁа бетон колӧны зев јона.

СОВ.

Повареннӧј солыԁ, коԁӧс мі пуктам ԍојан-јуан пыщкӧ, сіԇ-жӧ ем поԉезнӧј іскопајемӧј. Сіјӧс перјӧны муыԍ, а сіԇ-жӧ море ваыԍ ԁа сола тыјасыԍ, совва петанінјасыԍ. 1-опыт. Боԍтам ыҗыԁ ізмӧм сов комӧк. Сы вылӧ помвыв сувтӧԁам уклаԁ јем ԁа кучкыштам јемас. Сов комӧкыс торјаласны шыԉыԁ ԁора кубікјас. Кубікјасыс мічаа тыԁалӧны ԍінлы. Тајӧ — сов крісталлјас. 2-опыт. Боԍтам стӧканҗын ва ԁа ічӧԏікаӧн кутам сетчӧ кіԍтны сов, — аԍным пыр понԁам гуԁравны. Солыԁ зев ӧԁјӧ сылӧ ва пыщкын. Кор кістӧм солыс ставнас сылӧ, нӧшта выԉ порціја кіԍтам. Воԇынсӧ солыс ставнас сылӧ, сеԍԍа кутас ещаҗык і ещаҗык сывны, а бӧрјапом і ԇікӧԇ ԁугԁас. Тащӧм сов сорасыс шуԍӧ насышщеннӧј растворӧн. Солыԁ колӧ міјанлы верԁчыны. Сіјӧ пырӧ міјан вірјај (ԏелӧ) составӧ. Міјан вірным — віԁлыны-кӧ: — сола-жӧ. Но совтӧ оз сӧмын куш ԍојан-јуанӧ пуктыны. Мі уна сов віԇам, кор солалам прӧԁуктајас, меԁ еԍкӧ најӧ оз щыкны. Солалӧм прӧԁуктајас, прімер, јај, чері оз-ԋін щыкԍыны. Солалӧмӧн мі веԉ ԁыр вермам шогманаӧн віԇтыны уна ԍојантор.

Ізмӧм сов.

Мукӧԁлаын сов јона пыԁын му пыщкын кујлӧ. Муыԍ ԍуран совтӧ шуӧны ізмӧм солӧн. Ізмӧм сов сетчӧ чукӧрмӧма коԍмӧм сола тыјасыԍ, коԁјас бара-жӧ аԍныс коԉлӧмаӧԍ важја морејасыԍ. Тыјасыԍ ваыс куԅаӧн пакталӧма ставнас, а ваас вӧлӧм солыс коԉӧма ты пыԁӧсас. Тајӧ совсӧ сеԍԍа куԅаӧн тыртӧмаӧԍ мукӧԁ горнӧј пороԁајас, — таԇі-і веԍкаліс му пыщкӧ ізмӧм сов. Ізмӧм солыԁ јона уна ем міјан СССР-ын, Оренбург берԁын, Іԉецкӧј зашщіта ԁорын, щӧщ і Ԁоԋецкӧј баԍԍејнын. Тані важыԍаԋ-ԋін перјӧны ізмӧм совтӧ. Му пыщкыԍ совтӧ перјӧны тащӧм ногӧн: му пыщлаԋ коԁјӧны җуҗыԁ јукмӧсјас — шахтајас, коԁјас воӧны ԇік сов пластјас берԁӧԇ. Совсӧ кокӧны кіркаӧн ԉібӧ врубовӧј машінаӧн ԁа ԃінамітӧн взрывајтӧны. Сов пластјас пыщкӧ пырӧԁчіг моз вочасӧн коԁјалӧны коріԁорјас. Тајӧ коріԁорјаслыԍ своԁсӧ пыкӧны ізсов столбјасӧн — совсӧ сещӧмінјасас коԉӧны вӧрԅӧԁтӧг. Перјӧм совсӧ сеԍԍа тачкајасӧн ԁа вагоԋеткајасӧн нуӧны коріԁорјас куԅа ԁа лепталан машінаӧн кыпӧԁӧны му веркӧсӧ. Чістӧј із солыԁ ԍԏеклӧ коԃ-жӧ југыԁ, рӧмтӧм ԁа пырыс тыԁалана. Но мукӧԁ ԁырјі овлӧ і уна ԍікас рӧма, кор сорлаԍлӧма быԁԍікас вешществојаскӧԁ.

Аспуксӧм сов.

Пріроԁаыԍ солыԁ ԍурӧ оз сӧмын із коԃ чорыԁ. Уна сов сылӧма сола тыјас ваын. Тащӧм тыјасыԁ міјан уна ем прікаԍпіјскӧј ԍԏепјасын. Меԁԍа гырыԍӧԍ ԁа солӧн меԁԍа озырӧԍ сені — Баскунчак ты ԁа Еԉтон ты. Ваыс сені насышщеннӧј сов раствор, а пыԁӧсыс налӧн чорыԁ ізмӧм совјыԍ. Прікаԍпіјскӧј ԍԏепјасын гожӧмыс овлӧ јона кос ԁа жар. Тыјасыԍ ва пакталӧм вӧсна солыс пукԍӧ берегјас ԁорӧ ԁа пыԁӧсас. Тащӧм совсӧ шуӧны — аспукԍӧм солӧн. Важӧнтӧ сіјӧс зырјасӧн чукӧртлӧмаӧԍ, а ӧні гумлалӧны аслыс ԍікас машінајасӧн — екскаваторјасӧн. Коԍтӧм бӧрын совсӧ мӧԁӧԁӧны СССР паԍтала. Та могыԍ Баскунчакԍаԋ нуӧԁӧма Волга ԁорӧ кӧрттуј. Заԁаніје. Лӧԍӧԁӧј ԍојан солыԍ насышщеннӧј раствор. Раствор тыра стӧкансӧ пуктӧј шоныԁінӧ ԋекымын лун кежлӧ. Віԇӧԁӧј, кыԇі стӧкан пыԁӧсӧ ԁа ԍԏеекајас вылӧ артмӧны сов крісталлјас. Ва пакталӧм вӧсна сола тыјас берегԁорӧ ԁа пыԁӧсӧ таԇ-жӧ пукԍӧны сов крісталлјас. Совва петанінјас.

Солыԁ ем щӧщ і совва петанінјас ваын (соԉанӧј істочԋікјас ваын). Најӧ со кыԇі артмӧны. Му пыщкӧ јіҗӧм ва паныԁаԍӧ кујлан ізмӧм совкӧԁ ԁа сывԁӧ із совсӧ. Сола ваыс сеԍԍа бӧр петӧ му ерԁӧ. Совва петанінјасыԍ сіԇ-жӧ перјӧны сов. Насосјасӧн сеԍ васӧ мӧԁӧԁӧны граԃірԋајасӧ (9-ӧԁ ԍерпас). Граԃірԋајасыԁ — пуыԍ вӧчӧм воԍса сооружеԋіјејас, коԁјасӧс тыртӧма хворостӧн, а уліас ем ізја баԍԍејн. Сола ваыс вывԍаԋ кіԍԍӧ хворост вылӧ ԁа војтӧн-војтӧн леччӧ баԍԍејнӧ. Мыјкӧмынԁа ваыс секі пакталӧ. Тавӧсна баԍԍејнас чукӧрмӧ-ԋін сук сола раствор. Тајӧ сук растворсӧ насосјасӧн бара вывлаԋ мӧԁӧԁӧны. Сіјӧ бара војтӧн-војтӧн леччӧ баԍԍејнӧ, мыјкӧмынԁа ваыс бара пакталӧ, ԁа баԍԍејнӧ чукӧрмӧ нӧшта-на сукҗык раствор. Таԇсӧ ԋекымыныԍ вӧчӧны ԁа бӧрјапом баԍсејнын чукӧрмӧ насышщеннӧј сола раствор. Сіјӧс сеԍԍа паԍкыԁ ԁозјасӧ кіԍтӧны ԁа бі вылын пактӧԁӧны. Ваыс пакталӧ, і ԁозјасын коԉӧ кос сов. Кыԇі перјӧны насышщеннӧј растворыԍ сов, поԅӧ каԅавны тащӧм опытыс. Опыт. Кӧрт кружкаӧ кіԍтам сола ва. Ԁыр кутам шонтыны бі вылын, меԁым ваыс ставыс пакталас. Кружкаӧ коԉӧ сов. Растворыс тащӧм ногӧн сов перјӧмтӧ шуӧны пактӧԁан способӧн (выпаріваԋіје). Соԉанӧј промышԉенноԍԏын насышщеннӧј растворјасыԍ совтӧ перјӧны таԇ-жӧ.

9-ӧԁ ԍерпас. Граԃірԋа.

Море ваыԍ сов перјӧм.

Море ваын солыԁ јона уна сылӧма. Но ԍојан солыԍ ӧтԁор сені емӧԍ нӧшта мукӧԁ ԍікас курыԁ совјас, та вӧсна і море ваыс курыԁ-сола. Море ватӧ-кӧ пактӧԁны, то воԇынсӧ повареннӧј сов пукԍас, а сы бӧрын-ԋін курыԁ совјас. Тајӧ тор тӧԁвылӧ боԍтӧмӧн і перјӧны совтӧ море ваыԍ. Море ваыԍ сов перјӧм могыԍ коԁјалӧны посԋіԃік пруԁјас, коԁјасӧс јансӧԁӧны-тупкӧны море ваԍыс. Шонԁіӧн ԍетӧм жарысла тајӧ пруԁјасыԍ ваыс пакталӧ і солыс пукԍӧ пруԁ пыԁӧсӧ. Меԁ еԍкӧ повареннӧј совкӧԁ щӧщ ез пукԍыны курыԁ совјас, васӧ оз помӧԇ пактӧԁны. Кор пыԁӧсас повареннӧј солыс уна-ԋін пукԍӧма, курыԁ совјаса васӧ пруԁԍыс бӧр мореӧ леԇӧны. Пыԁӧсас коԉӧ сӧмын повареннӧј сов. Море ваԍыԁ совтӧ міјан јона уна перјӧны.

Му вынԍӧԁан совјас.

Пріроԁаын ем ԋе сӧмын повареннӧј сов, емӧԍ і мукӧԁ совјас. Сіԇ, паныԁаԍлӧны сещӧм совјас, коԁјас мунӧны му вынԍӧԁӧм вылӧ. Војвылыԍ, Соԉікамск кар ԁорыԍ аԇԇӧмаӧԍ јона уна каԉіјнӧј сов. Ӧні сен вӧчалӧмны шахтајас ԁа перјӧны тајӧ совсӧ. Уна ԍурс тонна каԉіјнӧј сов сеԍ мӧԁӧԁӧны міјанлыԍ мујас вынԍӧԁӧм вылӧ. Пріроԁаын ем нӧшта мӧԁ ԍікас сов, коԁі сіԇ-жӧ мунӧ мујас вынԍӧԁӧм вылӧ. Сіјӧ ԍеԉітра. Сеԉітраыԁ јона уна ем Лунвыв Амерікаын, Чіԉіын, тавӧсна сіјӧ совсӧ і шуӧны чіԉіјскӧј ԍеԉітраӧн. Бӧрја каԁнас велалісны завоԁјас вылын іскусственнӧја вӧчны ԍеԉітратӧ. Каԉіјнӧј сов ԁа ԍеԉітраыԁ — ԁаԍ мувынԍӧԁанјас. Нӧшта пріроԁаыԍ ԍурлӧны ізјас — апаԏітјас ԁа фосфорітјас, коԁјасыԍ завоԁјасын вӧчӧны мувынԍӧԁантор. Фосфорітјасыԁ міјан странаын ем уналаын, торја-ԋін уна најӧ Гор'ковскӧј крајын. Апаԏіттӧ јона уна аԇԇісны војвылыԍ, Хібінса гӧрајасыс. Ӧні сені јона перјӧны тајӧ апаԏітјассӧ. Тані важӧн вӧлі кӧԇыԁ пустыԋа, а ӧні уҗ мунанінас быԁміс быԁса кар Хібіногорск, коԁӧс ӧні шуӧны Кіровскӧн. Фосфорітјасӧс ԁа апаԏітјасӧс пыԅӧԇ ізӧны. Тајӧ пыԅсӧ сеԍԍа ԍернӧј кіслотаӧн обрабатывајтӧны ԁа секі артмӧ суперфосфат — сещӧм сов, коԁі колӧ му вынԍӧԁны. Каԉіјнӧј солӧн, ԍеԉітраӧн ԁа суперфосфатӧн му вынԍӧԁӧмыԍ муԍінлӧн урожај вајанлуныс соԁӧ. Вынԍӧԁӧм му вылын быԁмыԍ быԁмӧгјас кыскӧны муԍінлыԍ ва, а ваыскӧԁ щӧщ і сы пыщкӧ сылӧм совјассӧ; тајӧ совјаснас најӧ верԁчӧны. Тавӧсна-і соԁӧ урожај сещӧм мујас вылын, коԁјасӧс бура вынԍӧԁӧма. Царскӧј Росԍіјаын мувынԍӧԁантортӧ омӧԉа перјылісны ԁа еща-і вынԍӧԁлісны најӧӧн. СССР-ын ӧні міјан пуктӧма ыҗыԁ мог — чорыԁа кыпӧԁны міјан мујаслыԍ урожајноԍԏ. Тавӧсна і міјанын јона ыҗыԁа паԍкӧԁӧны міԋерала мувынԍӧԁанјас перјӧмсӧ ԁа најӧс вӧчӧмсӧ. Міԋерала мувынԍӧԁанјас проізвоԃітӧм куԅа мӧԁ пјаԏіԉетка помӧ міјанлы колӧ панјыны мірыԍ став странајассӧ.

МУЫԌ-ПЕРЈАН ЛОМТАС.

Му пыщкын емӧԍ і сотчан пороԁајас: торф, ізшом ԁа ԋерп. Тајӧ пороԁајасыс зев бура сотчӧны ԁа ԍетӧны уна шоныԁ. Тавӧсна нароԁнӧј овмӧсын налӧн коланлуныс јона ыҗыԁ. Торф — руԁов рӧма рыхлӧј масса. Ваӧ шыбытӧм кос торф оз вӧј, а плавјалӧ, кыԇі пробка, — сіјӧ кокԋіԁ. Сы пыщкыԍ кокԋі аԇԇыны уна ԍікас быԁмӧгјаслыԍ коԉасјас. Кос торф зев кокԋіа ӧзјӧ. Ізшом — ԍӧԁ рӧма топыԁ масса. Сіјӧ ԍӧкыԁ ԁа чорыԁ, кыԇі прамӧј із. Кучкан-кӧ, паԍмунӧ посԋі торпыріг вылӧ. Ваӧ вӧјӧ. Сотчігас ізшом торф ԁорыԍ шоныԁсӧ унҗык ԍетӧ. Но став сотчан пороԁајасԍыс меԁбур ломтас — ԋерп. Ізшом серԏі шоныԁтӧ сіјӧ сетӧ 1 1/2 пӧв унҗык, а торф ԍерԏі 3 мынԁа унҗык. Ԋерпыԁ — выјнога ԍӧԁов кіԅӧр масса.

Кыԇі артмӧ торф.

Торф артмӧ тыјасын ԁа ԋурјасын, коԁјас ԁыр каԁ коԉӧм бӧрын пӧрӧны торфјаԋԋікјасӧ. Ты берегпӧлӧн јона раԃејтӧны быԁмыны ежӧр, троԍԏԋік, камыш ԁа ԋурвыв ԋіщ (10-ӧԁ ԍерпас). Ԋіщкыс боԍ- сӧ берегԁорјасԍаԋ паԍкавны ԁа куԅаӧн тысӧ ставнас вевԏԏӧ. Тащӧм тыыԍ сеԍԍа артмӧ каԁја ԋур, шулӧны тај — тыыс-пӧ ԋурԍаліс. (11-ӧԁ серпас). Воыԍ-воӧ торф ежӧԁыс ԋур вылын ӧтарӧ соԁӧ, кызӧ. Кулӧм быԁмӧгјас леччӧны ԋур пыԁӧсӧ, сені најӧ ӧтарӧ унҗык чукӧрмӧны. Веԉ куԅ каԁӧн тајӧ быԁмӧг коԉасјасыс тыртӧны ԋурсӧ ԇоԋнас. Ԋур пыщкын сынӧԁыԁ абу, сывӧсна ԋіщ коԉасјас оз сіԍмыны, кыԇі сынӧԁаінын. Ва пыщкын наыԍ артмӧ торф.

Кыԇі перјӧны торф ԁа кыԇі іспоԉзујтӧны сіјӧс.

Торфыԁ — бур ломтас. Торф кујланінјасыԍ сіјӧс перјӧны уна ногӧн. Меԁпрӧстӧј способыс — кіпомыԍ перјӧм. Рабочӧјјас, мукӧԁ ԁырјі піԇӧсвыјӧ ваын сулалӧмӧн, зырјасӧн коԁјӧны торфсӧ ԁа сеԍԍа коԍтӧны. Тащӧм уҗыԁ вывті сӧкыԁ ԁај еща верман вӧчны, тавӧсна торф перјан уҗсӧ міјанын воыԍ-воӧ јонҗыка мехаԋіԅірујтӧны: торфтӧ перјӧны уна ԍікас машінајасӧн. Машінајас кокԋӧԁӧны рабочӧјјаслыԍ уҗ ԁа унҗык і бурҗыка вӧчӧны. Торфтӧ перјыны меԁбур со кущӧм ногӧн (12-ӧԁ серпас). Јон ва струјаӧн торфсӧ жугӧԁлӧны, посԋӧԁӧны ԁа рок коԃӧԇ кіԅӧртӧны. Артмӧм кіԅӧр торфсӧ кыскӧны машінајасӧн ԁа вӧсԋі слӧјӧн кіԍкалӧны шыԉыԁінӧ, — сені сеԍԍа космӧ. Тајӧ места вывтіыс сесԍа ветлӧ аслыс ԍікас трактор, коԁі вунԁалӧ ԁа кірпіч ногӧн формујтӧ коԍмыштӧм торфсӧ. Тащӧм вунԁалӧм торфсӧ коԉӧны коԍмыны. Коԍтӧм бӧрын торфсӧ мӧԁӧԁӧны еԉектріческӧј станціјајас вылӧ, коԁјасӧс векҗык стрӧітӧны матӧ торф перјанінԍаԋ.

10-ӧԁ серпас. Ԋурвывса ніщ (торфјанӧј мох). Еԉектріческӧј станціја вылын торфсӧ сотӧны парӧвӧј коԏолјас топкајасын. Артмӧм шоныԁнас уҗӧԁӧны аслыс ԍікас машінајас, коԁјас артмӧԁӧны еԉектрічество.

11-ӧԁ ԍерпас. Кыԇі вочасӧн тыыс ԋурԍалӧ. Сутугајас куԅа електрічествосӧ сеԍԍа мӧԁӧԁӧны карјасӧ ԁа ԍіктјасӧ. Таԇ, Москва ԁорын матын, торф ломтасӧн уҗалӧ Шатурскӧј еԉектростанціја. Тајӧ станціјаыс еԉектрічествосӧ мӧԁӧԁӧны провоԁјас куԅа Москваса фабрікјасӧ ԁа завоԁјасӧ. Ԉеԋінграԁ ԁорын, Ԁубровкаын, Ԋева ју берԁӧ вӧчӧма ԁа леԇӧма уҗӧ ыҗыԁ еԉектростанціја, коԁі сіԇ-жӧ уҗалӧ торф вылын. Тајӧ станціјаыԍ еԉектрічествосӧ провоԁјас куԅа мӧԁӧԁӧны Ԉеԋінграԁса фабрік-завоԁјасӧ.

12-ӧԁ ԍерпас. Машінајасӧн перјӧны торф.

СССР-ын міјан торфыԁ јона уна. Торф перјӧм куԅа мі став мірын сулалам меԁвоԇԇа местаын.

Кыԇі артмӧма ізшом.

Сен, кӧні перјӧны ізшом, му пыщса уна ԍікас горнӧј пороԁајас вылыԍ аԇԇалӧны важја пујас вывса корјаслыԍ тујтчӧмјассӧ (13-ӧԁ серпас), а мукӧԁ ԁырјі паныԁаԍлӧны весіг ԇоԋ пујас, пујаслӧн стволјас (14-ӧԁ ԍерпас). Тащӧм ізмӧм важја пујас ԍерԏі ԁа корјас тујтчӧмјас ԍерԏі учонӧјјас тӧԁмалісны, мыј ізшомыԁ артмӧма важӧн быԁмылӧм пујасыс. Кыԍ ӧні ԍурӧны ізшом пластјас, тајӧ местајасас уна міԉԉон во сајын быԁмылӧмаӧԍ гырыԍ пујас, сен вӧвлӧма вӧр (15-ӧԁ ԍерпас). Тајӧ пујасыс быԁмылӧмаӧԍ каԁја ԋурјас вылын. Сіјӧ каԁас ывлавылыс вӧлӧма јона жар ԁа уԉруа. Јенежыс щӧкыԁа вевԏԏыԍлӧма кыз кымӧрјасӧн і зев јона кіԍтлӧма зер. Тащӧм вӧрјасас быԁмылӧмаӧԍ пу коԃ папороԏԋікјас, хвошщјас ԁа плаунјас. Міјан вӧрјасын тащӧм пујасыс оз-ԋін быԁмыны. Ӧніја папороԏԋікјасыԁ, хвошщјасыԁ ԁа плаунјасыԁ — сіјӧ турунјас (16-ӧԁ ԍерпас). Кулӧм пујасыс вӧлӧм уԍӧны каԁја ԋурас ԁа вӧјӧны. На местаӧ быԁмӧны выԉјас. Ԋур пыщкас груԁајасӧн чукӧрмісны кулӧм пујас. Но воіс сещӧм каԁ, кор тащӧм увтас местајасас, кутіс море воны ԁа вочасӧн ојԁӧԁны. Море пыԁӧсас ӧтарӧ јонҗыка кутӧма пукԍыны лыа ԁа ԍој. Пыԁӧсас кујлыԍ пујас пыр јонҗыка кутӧмаӧԍ тырны ԍојӧн ԁа лыаӧн. Уна міԉԉон во чӧжӧн тані, ва улас, кӧні вывсаԋ ԉічкӧмыс зев ыҗыԁ ԁа сынӧԁыс абу, тајӧ пу коԉасјасыс ізмӧмаӧс ԁа шомӧ пӧрӧмаӧԍ — таԇі артміс ізшом. Сеԍԍа воіс мӧԁ каԁ, кор мореыс вочасӧн кутӧма бӧр вешјыны. Јона куԅ каԁ мыԍԏі море пыԁӧсыс лоӧма косінын. Тавӧсна і аԇԇалӧны ӧні му пыщ-

13-ӧԁ ԍерпас. Јона важӧн быԁмылӧм пујаслӧн корјасыс тујтчӧмны ԍојӧԁа сланец вылӧ. 14-ӧԁ ԍерпас. Ізмӧм ԁа шомӧ пӧрӧм важја пујаслӧн стволјас. 15-ӧԁ ԍерпас. Важја тропіческӧј вӧр, мыјыԍ артмӧма ізшом.

кыԍ сіјӧ ԉібӧ тајӧ җуҗԁаінын кујлыԍ ізшом. Учонӧјјас таԇі-і віԍталӧны, кыԇі уна міԉԉон во чӧжӧн артміс ізшом. Мулыԍ історіјасӧ тӧԁмалӧмӧн учонӧјјас інԁісны, мыј муыԁ олӧ оз ԍіԅім ԍурс во сајас, кыԇі велӧԁӧ реԉігіја, а јона уна міԉԉон во-ԋін. 16-ӧԁ ԍерпас. Ӧніја вӧрын быԁмыԍ папороԏԋік. Кыԇі перјӧны ізшом.

Му пыщкын ізшом кујлӧ пластјасӧн, коԁјас мӧԁа-мӧԁԍыс торјалӧны быԁ ԍікас горнӧј пороԁајасӧн. Пластјаслӧн кызтаыс абу пыр ӧткоԃ — овлӧны 10 метраӧԇ ԁај кызҗык. Ізшом перјӧм могыԍ коԁјӧны җуҗыԁ јукмӧсјас — шахтајас. (17-ӧԁ ԍерпас). Шахтајасӧԁ ветлӧны кԉеԏјас: наын рабочӧјіас леччӧны ԁа кајӧны му пыщкыԍ, најӧӧн-жӧ му вылӧ лептӧны шахтаыԍ перјӧм ізшом. Шахтаԍаԋ быԁ бокӧ кежӧны мупыщса коріԁорјас. Сеті ԋужӧԁалӧма реԉсјас, на куԅа посԋі вагоԋеткајасӧн новлӧны ізшом. Коріԁорјаслыԍ јірксӧ ԁа ԍԏенјассӧ крепітӧны топыԁ пу пыкӧԁјасӧн. Ізшом перјан ыҗыԁ шахтајасыԁ ԇік-жӧ уԉічајаса ԁа векԋі переулокјаса му пыщса карјас коԃӧԍ.

17-ӧԁ ԍерпас. Ізшом перјан шахта. Уна ԍурс ізшомперјыԍјас быԁ лун уҗалӧны шахтајасын. Му пыщкыԍ најӧ перјӧны „ԍӧԁ зарԋі“ — ізшом. Ізшомперјыслӧн уҗыс јона ԍӧкыԁ. Меԁса-ԋін ԍӧкыԁ уҗыс забојшщіклӧн. Ізшом чорыԁ пластјасыԍ сіјӧ чуктӧԁалӧ торјас. Щӧкыԁа, пӧшԏі паԍтӧгыс пӧрччыԍӧмӧн ԁа быԁногыс мышкыраԍӧмӧн, лоӧ сылы уҗавны: гӧрбыԉтчӧмӧн-і, воԁсӧн-і, мыш вылас воԁӧмӧн-і. Забојшщіклыԍ сӧкыԁ уҗсӧ міјанын ӧні вежӧны машінајас уҗӧн. Міјан ізшом перјан промышԉенноԍтын пыр ӧтарӧ јонҗыка і јонҗыка прімеԋајтчӧны врубовӧј машінајас. Тащӧм машінајасыс чорыԁ ізшом пороԁајастӧ забојшщік ԍерԏі уна пӧв ӧԁјӧ жуглӧны. (17-ӧԁ ԍерпас). 17-ӧԁ ԍероас. Врубовӧј машінаӧн уҗалӧны шахтаын.

Чуктӧԁлӧм ізшомсӧ шыблалӧны бокӧ. Сетыԍ сеԍԍа течӧны ԇоԉаԋік вагоԋеткајасӧ ԁа мӧԁӧԁӧны главнӧј шахтаӧ. Таԍаԋ ізшомсӧ лептӧны му вылӧ. Ізшомтӧ јонҗыкасӧ іспоԉзујтӧны кыԇі ломтас. Сыыԍ кынԇі ізшомыԍ вӧчӧны уна ԍікас колана проԁуктајас: ізшомсӧ сынӧԁтӧг ԁонӧԁӧмӧн артмӧԁӧны кокс, ізшом ԍір ԁа ԍвеԏіԉнӧј газ. Кокс колӧ чугун сывԁыны. Ізшом ԍірыԍ вӧчӧны краскајас, ԉекарствојас ԁа мукӧԁ сещӧм проԁуктајас. Ԍвеԏіԉнӧј газӧн југԁӧԁӧны уԉічајас. СССР јона озыр ізшомнаԁ. Міјанын уна перјӧны ізшомтӧ Ԁоԋецкӧј баԍԍејнын — лунвылын ԁа Куԅԋецкӧј баԍԍејнын — Ԍібырын. Міјан учонӧјјас уна ізшом аԇԇісны Сојузса уна местајасыԍ. Ізшом перјӧм куԅа первојја пјаԏіԉетка помӧ СССР боԍтіс мірас ԋоԉӧԁ места. Кыԇі перјӧны ԋерп.

СССР-ын ԋерптӧ перјӧны Закавкаԅјеын, Туркестанын, Урал вылын, Ԍібырын ԁа нӧшта мукӧԁлаын. Меԁуна ԋерп перјӧны Закавкаԅјеын, Баку ԁорын. Тані му улас ԋерпыс уна, мукӧԁ ԁырјі веԍігтӧ ачыс му вылӧ петӧ. Му пыщкыс петан ԋерптӧ важӧн кӧшјасӧн вӧлӧм чукӧртӧны. Сеԍԍа кутӧмаӧԍ коԁјыны јукмӧсјас ԁа веԁрајасӧн сеԍ гумлавны. Јукмӧсјас коԁјігӧн мукӧԁ ԁырјі ԋерпыс јон вынӧн шыбытчӧ вывлаԋ ԁа фонтанӧн резӧ. Секі ԋерп быԁ бокӧ разалӧ ԁа уна вошӧ.

18-ӧԁ ԍерпас. Ԋерп перјан вышкајас.

Ӧні ԋерптӧ мӧԁногҗык, бурҗык способјасӧн перјӧны. Ԋерп перјӧм могыԍ ӧні оз јукмосјас коԁјыны, а піԍкӧԁлӧны векԋіԃік скважінајас. Піԍкӧԁлӧм інјасас вӧчӧны аслыс ԍікас вышкајас (18-ӧԁ ԍерпас). Муӧ ԍујӧны уклаԁыԍ вӧчӧм піԍкӧԁчан. Еԉектрічество вынӧн сіјӧ бергалӧ. Мусӧ піԍкӧԁігтыр піԍкӧԁчаныс пыр пыԁӧҗык і пыԁӧҗык пырӧ. Воас-кӧ піԍкӧԁчаныс чорыԁ ізјӧԇ, уклаԁ піԍкӧԁчансӧ вежӧны алмаза піԍкӧԁчанӧн. Алмаза піԍкӧԁчаныԁ роԅӧԁлӧ меԁԍа чорыԁ ізјас. Піԍкӧԁчан бӧрԍа скважінаӧ (роԅӧ) леԇӧны метаԉԉіческӧј труба, коԁі пыр пыԁӧҗык і пыԁӧ- җык леччӧ. Первојја труба помӧ јітӧны мӧԁӧс, којмӧԁӧс, таԇсӧ јітласны сетчӧԇ, кытчӧԇ оз воӧԁчыны ԋерпа му слӧјјасӧԇ. Скважінаыԍ ԋерп щӧкыԁа фонтанӧн петӧ труба куԅа ԁа разалӧ. Меԁым ԋерпыс ез разав, трубајас помӧ вӧчӧны кранјас. Кор ԋерпыс ԁугԁӧ ачыс кајны, сіјӧс кыскӧны насосјасӧн. Шеԁӧԁӧм ԋерпсӧ кӧрт трубајасӧԁ мӧԁӧԁӧны перегоннӧј завоԁјас вылӧ ԉібӧ јона гырыԍ кӧрт щанјасӧ, кӧні і віԇӧны. Таԍаԋ ԋерпсӧ мӧԁӧԁӧны страна пыщса сещӧм рајонјасӧ, кӧн сіјӧ колӧ. Ізшом моз-жӧ ԋерпыԁ абу сӧмын ломтас. Сеԍ нӧшта перјӧны мукӧԁ ԍікас прӧԁуктајас. Перегоннӧј завоԁјас вылын ԋерпыԍ шеԁӧԁӧны бенԅін, караԍін ԁа мазут. Мазутыԍ сеԍԍа шеԁӧԁӧны парафін, ваԅеԉін, машіна мавтасјас ԁа мукӧԁ сещӧм колана проԁуктјас. Міјанын ԋерптӧ јона уна перјӧны. Уна ԋерп, бенԅін ԁа караԍін мі вузалам заграԋічаӧ, а боԍтӧм ԍӧм вылас ԋӧбалам аслыным колана машінајас. Ԋерп перјӧм куԅа вітвоԍа план мі тыртім кык во ԁа җынјӧн. Ԋерп перјӧм куԅа первојја пјаԏіԉетка помӧ СССР сувтіс мірас мӧԁ местаӧ.

СССР-са нароԁнӧј овмӧсын ломтаслӧн тӧԁчанлун.

Міјан нароԁнӧј овмӧсын ломтаслӧн тӧԁчанлуныс зев ыҗыԁ. Уна ломтас сотӧны міјан фабрік-завоԁјас ԁа еԉектростанціјајас вылын. Паровозјас ԁа парохоԁјас, автомобіԉјас ԁа аеропланјас бара-жӧ оз вермыны ломтастӧг уҗавны. Ломтасыԁ щӧщ колӧ віԇму овмӧсын уҗалыԍ тракторјаслы ԁа комбајнјаслы. Сеԍԍа ломтасыԁ колӧ нӧшта оланінјас југԁӧԁны ԁа шонтыны. Ломтас ԁа металлјасыԁ — странаса став овмӧслӧн поԁувјас. Мі паԍкӧԁам ԁај нӧшта-на воԇӧ јона кутам паԍкӧԁны асԍыным ломтас промышԉенноԍԏ. Ломтас перјӧм куԅа мі суӧԁам ԁа панјам-ԋін уна мукӧԁ капітаԉіԍԏіческӧј госуԁарствојасӧс. Первојја пјаԏіԉетка помӧ мі торф перјӧм куԅа сувтім мірас меԁвоԇԇа местаӧ, ізшом перјӧм куԅа — ԋоԉӧԁ местаӧ ԁа ԋерп перјӧм куԅа — мӧԁ местаӧ. Тајӧс мі перјім первојја пјаԏіԉеткалыԍ плансӧ тыртӧмӧн. Мӧԁӧԁ пјаԏіԉеткаын мі нӧшта-на јонҗыка кыпӧԁам-паԍкӧԁам асԍыным топԉівнӧј промышԉенноԍԏ. Ломтас промышԉенносԏ паскӧԁӧмӧн мі јонмӧԁам міјан страналыԍ вынјӧрсӧ.

МЕТАЛЛЈАС.

Кӧрт, ыргӧн, аԉуміԋіј, ԍвіԋеч, зарԋі — ставыс тајӧ металлјас. Металлјаслӧн коланлуныс вывті ыҗыԁ. Металлыԍ вӧчӧны машінајас ԁа станокјас, парохоԁјас ԁа паровозјас, автомобіԉјас ԁа аеропланјас, реԉсјас ԁа посјас. Торја-ԋін ыҗыԁ коланлуныс кӧртлӧн. Кущӧмӧԍ-жӧ својствојасыс металлӧн? Мыјӧн-нӧ металлјасыс торјалӧны мукӧԁ ԍікас ԏелӧјасыс? Пемԁӧм ыргӧн моԋета-кӧ зыралыштны, сіјӧ кутас југјавны. Југјалӧ зарԋі, езыԍ, ыргӧн, југјалӧны і мукӧԁ металлјас. Тајӧ југјалӧм ԍерԏі кокԋі тӧԁны металлтӧ. Быԁ металл југјалӧ аслыс ԍікас метаԉԉіческӧј бԉескӧн. Коԁі воліс куԅԋечаӧ, сіјӧ аԇԇывліс ԁорччӧм. Ԁорччігӧн мӧлӧтјасӧн кучкалӧны ԁоналӧм кӧртӧ ԁа сіԇі вӧчӧны колана формаа преԁмет. Ізтӧ-кӧ кутан мӧлӧтӧн кучкавны, сіјӧ паԍмунӧ, посԋіа торјавлас. Металлјастӧ поԅӧ ԁорны, налӧн ем ԁорԍана својство (ковкоԍԏ). Ԁонӧԁӧм металлјастӧ поԅӧ ԋе сӧмын ԁорны, но і сутуга выјӧԇ ԋужӧԁны. Металлјастӧ поԅӧ ԋужӧԁны, налӧн ем ԋужалан својство (ԏагучеԍԏ). Металлјас — ставыс чорыԁ вешществојас; сӧмын ӧԏі металл — ртуԏ — кіԅӧр. Но шонӧԁӧмӧн поԅӧ металлјастӧ кіԅӧртны. Тајӧс поԅӧ со кыԇі тӧԁмӧԁны: боԍтны озыԍ тор, пуктыны кӧрт паԋӧ ԁа сеԍԍа шонӧԁны ԍпіртовка ԉібӧ прімус бі вылын. Кор озыԍыс јона шоналас, сіјӧ кіԅӧрмас, сылас. Металлјаслӧн ем сылана својство (плавкоԍԏ). Боԍтны-кӧ куԅмӧс ԍԏеклӧ тор ԁа ӧԏі помсӧ пуктыны ԍпіртовка ԉібӧ прімус бі вылӧ, сылӧн мӧԁ помыс, кыті ті кутанныԁ, оз шонав. Боԍтны-кӧ сещӧм-жӧ кызта ԁа куԅта ыргӧн ԉібӧ кӧрт сутуга ԁа ӧԏі помсӧ пуктыны ԍпіртовка ԉібӧ прімус бі вылӧ, сутугалӧн мӧԁ помыс щӧщ-жӧ шоналӧ (кыт-тај кінаныԁ кутанныԁ, сет лоӧ пӧԍ). Таԇсӧ лоӧ сывӧсна, мыј металлјас пыр бура паԍкалӧ шоныԁ. Еԉектріческӧј провоԁјастӧ вӧчӧны метаԉԉіческӧј (унжыкыԍсӧ ыргӧн) сутугаыԍ. Таԇсӧ вӧчӧны сывӧсна, мыј металлјас пыр бура мунӧ еԉектрічество. Інԁӧм став својствојасыс ем быԁ металлӧн, но најӧ мӧԁа-мӧԁԍыс торјалӧны. Кӧрт торјалӧ ыргӧныԍ. Зарні торјалӧ ыргӧныԍ і кӧртыԍ. Кӧрт, уклаԁ, чугун — ԍӧԁ металлјас. Ыргӧн, ԍвіԋеч, аԉуміԋіј — рӧма (цветнӧј) металлјас. Зарԋі — ԁрагоценнӧј металл. Ԇік чістӧјӧн зев еща металлјас паныԁаԍлӧны пріроԁааԁ. Унҗык металлыс му пыщкын кујлӧны уна пӧлӧс руԁајасын. Руԁајасыԁ — сещӧм горнӧј пороԁајас, кӧні металлјасыс јітчӧмаӧԍ мукӧԁ вешществојаскӧԁ. Руԁајас кујлӧны му пыщкын. Мукӧԁ ԁырјі најӧ абу пыԁынӧԍ ԁа веԍкыԁа му веркӧсӧ петӧны, но унҗыкыԍсӧ најӧ кујлӧны му пыщкын.

Кӧрт руԁајас.

Кӧрт перјӧны кӧрт руԁаыԍ. Меԁбур руԁајас ԍурӧны гӧрајасыԍ. Сещӧмјасыс — руԁ желеԅԋак, гӧрԁ жеԉеԅԋак ԁа магԋіта ԍоԁ жеԉеԅԋак. Магнԋіта жеԉеԅԋаклӧн ӧткымын кусӧкјас кыскӧны ас берԁас кӧртыԍ вӧчӧм торјас, кыԇі і магԋіт. (19-ӧԁ ԍерпас). СССР-ын кӧрт руԁајас меԁԍасӧ емӧԍ Урал вылын, Кріворожјеын ԁа Керчын — лунвылын, ԁа Кузбассын — Ԍібырын. Урал вылын емӧс магԋіта жеԉеԅԋакыԍ артмӧм ԇоԋ гӧрајас, прімер боԍтны, Магԋітној гӧра, Высокаја гӧра, Благоԁаԏ гӧра. Магԋітнӧј гӧра ԁорын ӧні стрӧітӧма чугун кіԍтан завоԁ — гігант. Тајӧ завоԁ гӧгӧрыс быԁміс ыҗыԁ кар — Магԋітогорск.

Кыԇі перјӧны корт руԁа.

Сещӧм гӧрајасын, коні руԁаыс оз пыԁын кујлы, руԁа перјӧм могыԍ коԁјӧны воԍса паԍкыԁ гујас — карјерјас. Руԁаыԁ чорыԁ горнӧј пороԁа, сывӧсна кіпомыԍ перјыны сіјӧс јона ԍӧкыԁ ԁај абу выгӧԁнӧ. Руԁатӧ ԃінамітӧн

19-ӧԁ ԍерпас. Магԋіта жеԉеԅԋак. взрывајтӧны. Взрывјассӧ вӧчӧны сек, кор рабочӧјјас петӧны руԁԋік пыщкыԍ. Му пыщкыԍ руԁасӧ перјӧм могыԍ коԁјӧны җуҗыԁ колоԃечјас — шахтајас. Шахта пыԁӧсԍаԋыс руԁа боԍтанінӧ вӧчалӧны вожјас — коріԁорјас. Му пыщса уҗјасыԁ ԍӧкыԁӧԍ ԁа ӧпаснӧјҗыкӧԍ ерԁвывса уҗјас ԍерԏі. Век лоӧ бужԁӧмјаскӧԁ вермаԍны, шахта пыщкӧссӧ крепітны. Сеԍԍа оз поԅ енԁӧԁны ва којан уҗ, а то ваыс вермас тыртны шахтасӧ. Сіԇ-жӧ шахтаыԍ век колӧ весавны-кыскыны ԉок сынӧԁсӧ ԁа пыртны сӧстӧм сынӧԁ. Таԇі јӧз пырӧԁчӧны му пыщкӧ ԁа перјӧны му пыщса озырлунсӧ.

Кыԇі вӧчӧны чугун, уклаԁ ԁа кӧрт.

Кӧрт руԁаыԍ меԁвоԇ вӧчӧны чугун. Чугун кіԍтӧны аслыс ԍікас пачын, коԁӧс шуӧны ԁоменнӧј пачӧн ԉібӧ ԁомнаӧн. (20-ӧԁ ԍерпас). Ԁомнаыԁ — башԋа коԃ зев ыҗыԁ пач, 20-30 метр җуҗԁа кымын. Ԁомна пестӧны сӧмын ӧтчыԁ, а сеԍԍа сіјӧ уна во чӧж уҗалӧ ԁугԁывтӧг. Ԁомнаӧ вылыссаԋ сӧвтӧны ізшом (кокс) ԁа руԁа, нӧшта ізвеԍԏ ԁа лыа — руԁаыԍ ковтӧмторјассӧ весалӧм могыԍ. А улыԍаԋыс ԁугԁывтӧг пӧԉтӧны чістӧј, пӧԍ сынӧԁӧн, меԁым шомыс бура сотчіс. Шом сотчігӧн руԁаыс торјалӧ кӧрт ԁа сорлаԍӧ сотчытӧм шом коԉаскӧԁ — артмӧ чугун. Сылӧм чугуныс візувтӧ ԁомна пыԁӧсӧ. Кор сылӧм чугуныс уна чукӧрмас, ԁомна поԁјыԍ жугӧԁӧны ԍојӧн тупкӧм роԅ. Сылӧм чугуныс сеті завоԃітӧ візувтны біја струјаӧн, разалӧ җӧлӧбјас куԅа ԁа чорԅӧ. Таԇі артмӧ чугун.

20-ӧԁ ԍерпас. Ԁоменнӧј пач.

Быԁ 100 јукӧн чугун вылӧ воӧ 3-6 јукӧн шом. Чугун јона чорыԁ, но рӧшкыԁ, кучкан-кӧ — жуглаԍӧ. Чугуныԍ кіԍтӧны уна пӧлӧс нреԁмет. Ԍпеціаԉнӧј пачјасын чугуныԍ вӧчӧны уклаԁ ԁа кӧрт. Сылӧм чугун пыщті пӧԉтӧны пӧԍ сынӧԁ струја. Мыјкӧ-мыԁа шомыс секі сотчӧ. 100 јукӧн вылӧ-кӧ коԉі 1 1/2 - 2 јукӧн шом, секі артмӧ уклаԁ (стаԉ). Уклаԁыԁ зев чорыԁ ԁа ԁорԍана. Уклаԁыԍ вӧчӧны машінајас, інструментјас ԁа реԉсјас. Сылӧм чугуныԍ-кӧ пӧшԏі став шомыс сотчас, секі артмас кӧрт. Кӧртыԁ колӧ сещӧм уҗјас ԁырјі, кор колӧ сӧмын ԋебыԁ металл, шуам-кӧԏ, керка вевԏԏан ԉістјас вӧчны, веԁрајас, тазјас ԁа мукӧԁ сещӧмтор вӧчны. Сынӧԁын олӧмыԍ кӧртыԁ сімӧ. Кӧртыԍ вӧчӧмторјастӧ тавӧсна краскаӧн мавтӧны ԉібо сімтӧм металлјасӧн вевԏԏӧны: цінкӧн, ԋікеԉӧн ԁа мукӧԁјасӧн. Уклаԁ сіԇ-жӧ сімӧ, тавӧсна машінајасыԁ ӧԁјӧҗык кіԍԍӧны. Јона ковміс мырԍыны, меԁым еԍкӧ сімтӧм уклаԁ артмӧԁны, і бӧрја каԁнас артмӧԁісны сіјӧс. Сімтӧм уклаԁ вӧчанног тӧԁмалӧмыԁ — сӧветскӧј наукалӧн ԁа ԏехԋікалӧн вывті ыҗыԁ вермӧм. Царскӧј Роԍԍіјаын чугунтӧ, уклаԁтӧ ԁа кӧрттӧ вӧчлісны зев еща. Ӧні-жӧ СССР-ын течӧны ԁа пестӧны выԉыԍ-выԉ ԁомнајас. Чугун, уклаԁ ԁа кӧрттӧ ӧні мі уна-ԋін вӧчам. Первојја пјаԏіԉетка помӧ чугун перјӧм куԅа СССР сувтіс мірас мӧԁ местаӧ ԁа Јевропаын меԁвоԇԇа местаӧ.

Ыргӧн.

Пріроԁаыԍ ыргӧн векҗык руԁаӧн сурӧ, но мукӧԁ ԁырјі аԇԇылӧны і чістӧј ыргӧн. Сіјӧ — самороԁнӧј ыргӧн. Руԁаыԍ ыргӧнтӧ сывԁӧны ԇік-жӧ кӧртӧс моз. Чістӧј ыргӧныԁ гӧрԁ рӧма. Сіјӧс јона бура поԅӧ ԁорны ԁа сутугаӧ ԋужӧԁны. Но тајӧ металлыс зев ԋебыԁ, тавӧсна чістӧј ыргӧныԍ ԋінӧм оз вӧчны. Сылӧм ыргӧнсӧ-кӧ сорлавны мукӧԁ металлјаскӧԁ, артмӧны чорыԁ сорасјас — сплавјас. Ыргӧн ԁа озыԍ сплав шуӧны бронзаӧн. Бронзаыс вӧчӧны статујајас ԁа мукӧԁ сещӧм украшеԋіјејас. Сыыԍ ӧпріч бронзаыԁ прімеԋајтԍӧ машіностројеԋіјеын. Ыргӧн ԁа цінк сплав шуӧны латуԋӧн. Уна вешщіјасӧс, коԁјасӧс векҗык шуӧны ыргӧнӧн, збыԉыԍсӧ најӧс вӧчӧмаӧԍ латуԋыԍ. Торјӧԁны латуԋтӧ ыргӧныс абу ԍӧкыԁ, сіјӧ торјалӧ аслас коԉквіж рӧмнас. Латуԋыԁ јона колӧ машіностројеԋіјеын ԁа војеннӧј ԃелӧын.

Аԉуміԋіј.

Аԉуміԋіјтӧ јӧзыԁ тӧԁмалісны во ԍо сајын кымын: Меԁвоԇыԍсӧ артмӧԁісны Гермаԋіјаын. Сіјӧ каԁӧ аԉуміԋіј вӧлі вывті ԁона. Оԏі кілограмм вӧлі сулалӧ 1200 шајт. Тајӧ вӧлі сывӧсна, мыј ԁонтӧмасӧ ез-на кужны перјыныс. Секі аԉуміԋіјыԍ вӧчлісны сӧмын баԍітчанторјас. Зев-на ԋеважӧн еԉекірічество отсӧгӧн велалісны шеԁӧԁны аԉуміԋіј ԁонтӧм способӧн. Аԉуміԋіј лоі вывті колана металлӧн. Міјан овмӧсын сылӧн тӧԁчанлуныс пыр ӧтарӧ кыптӧ, і поԅӧ шуны, мыј аԉуміԋіјлӧн немыс воԇын-на. Мыј вӧсна-жӧ аԉуміԋіј зырӧ мукӧԁ металлјасӧс? Аԉуміԋіј — му вылын меԁԍа јона паԍкалӧм металл. Ԁаԍ аԉуміԋіјыԁ пріроԁаыԍ оз ԍур. Но сіјӧ уна ем быԁ ԍікас горнӧј пороԁајасын. Аԉуміԋіј меԁԍасӧ перјӧны бокԍіт руԁаыԍ. Тащӧм руԁаыс јона уна ем Ԉеԋінграԁскӧј облаԍԏын ԁа Урал вылын. Руԁаыԍ аԉуміԋіј перјӧны еԉектрічество отсӧгӧн. Аԉуміԋіјыԁ — езыԍ коԃ јеҗыԁ металл. Сынӧԁын віԇігӧн оз сім. Аԉуміԋіј јона кокԋі, сывӧсна аеропланјас ԁа ԃіріжабԉјас стрӧітӧмын сылӧн тӧԁчанлуныс вывті ыҗыԁ. Но аԉуміԋіј ыргӧн коԃ-жӧ небыԁ металл. Тавӧсна сіјӧс век сорлалӧны мукӧԁ металлјаскӧԁ. I сещӧм вешщіјас, коԁјасӧс векжык аԉуміԋіјыԍ вӧчӧмӧн шуӧны, кыԇ паԋјас, кружкајас, таԍтіјас, збыԉыԍсӧ најӧс вӧчӧма аԉуміԋіјлӧн мукӧԁ металлјаскӧԁ сорасыԍ.

Ԍвіԋеч.

Пріроԁаыԍ свіԋечыԁ векжык руԁаӧн ԍурлӧ. Сещӧм руԁасӧ шуӧны ԍвінцовӧј бԉескӧн. Свінеч — зев ԋебыԁ металл, поԅӧ пуртӧн кокԋіа вунԁавны. Тавӧсна ԍвіԋечтӧ векҗык-жӧ сорлалӧны мукӧԁ металлјаскӧԁ ԁа вӧԉіԍԏі-ԋін вӧчӧны мыј колӧ. Свінеч ԁа озыԍ сплавыԁ кокԋіа сылӧ, — тащӧм сплавнас спојајтчӧны. Ԍвіԋеч, озыԍ ԁа сур'ма сплавыԍ кіԍтӧны ԏіпографскӧј шыпасјас. Ԁозмукјастӧ ԍвіԋечԍыԁ оз вӧчны сывӧсна, мыј сіјӧ јаԁа. Чістӧј ԍвіԋечыԍ вӧчӧны трубајас, ԁрӧб, пуԉајас ԁа пломбајас.

Зарԋі.

Пріроԁаыԍ зарԋі ԍурӧ сӧмын ԇік чістӧјӧн. Посԋі торјасӧн ԉібӧ сӧнјасон сіјӧ кујлӧ горнӧј пороԁајас пышкын. Мукӧԁ ԁырјі зарԋітӧ аԇԇылӧны ԇоԋ комӧкјасӧн — самороԁокјасӧн. Горнӧј пороԁајас пазалігӧн зарԋі чірјасыс веԍкалӧны лыа пыщкӧ ԁа таԇі артмӧны зарԋі россыпјас. Кущӧм лыаын ем зарԋі, сещӧмсӧ шуӧны зарԋіа лыаӧн. Тащӧм лыаыԍ зарԋісӧ перјӧны пожјалӧмӧн. Зарԋі — ԍӧкыԁ металл, сывӧсна, кор зарԋіа лыасӧ пожјалӧны, секі лыаыс мунӧ ваыскӧԁ, а зарԋі чірјас коԉӧны прібор пыԁӧсӧ, кӧні пожјалӧны. Зарԋіа лыаын зарԋіыс зев еща. Выгӧԁнӧјӧн-ԋін лыԃԃыԍӧ сещӧм уж, кор 160 кілограмм лыаыԍ шеԁӧ 1 грамм зарԋі. Зарԋітӧ шеԁӧԁны зев уна уҗ колӧ, сывӧсна і ԁона сіјӧ. Чістӧј зарԋіыԁ — ԋебыԁ металл, пемыԁ-віжов рӧма ԁа јона ԇірԁалӧ. Сынӧԁын віԇӧмыԍ оз сім. Зарԋітӧ вывті кокԋі ԁорны ԁа ԋужӧԁны. Меԁԍасӧ зарԋіԍыԁ чекаԋітӧны моԋетајас ԁа вӧчалӧны быԁԍама баԍітчанторјас. Іԅԃеԉіје-кӧ вӧчны зарԋіыԍ, секі сіјӧс сорлалӧны езыԍкӧԁ ԉібӧ ыргӧнкӧԁ. СССР-ын зарԋі перјӧны Урал вылын ԁа Ԍібырын. Перјӧм зарԋі вылӧ мі заграԋічаыԍ ԋӧбам машінајас, коԁјас міјанлы колӧны соціаԉізм стрӧітан уҗын.

СССР-са нароԁнӧј овмӧсын металлјаслӧн тӧԁчанлун.

Міјан нароԁнӧј овмӧсын металлӧн тӧԁчанлуныс, кыԇі-і ломтаслӧн, вывті ыҗыԁ. Металлјасыԁ меԁԍасӧ колӧны машінајас вӧчны. А машінајас колӧны стрпанаӧс інԁустріаԉіԅірујтӧм вылӧ. Ԉеԋін завет ԍерԏі мі кыпӧԁам асԍыным ԏажолӧј інԁустріја, меԁԍа-ԋін машінајас вӧчӧм. Первојја пјаԏіԉетка чӧжӧн ԏажолӧј інԁустріја кыпӧԁӧмын мі шеԁӧԁім гырыԍ вермӧмјас. Міјан странаын стрӧітӧма лоі чугун кіԍтан ыҗыԁ завоԁјас, шуам, Магԋітогорскын, Куԅԋецкын. Стрӧітӧма лоі рӧма (цветнӧјј металлјас кіԍтан гырыԍ завоԁјас: прімер боԍтны, ыргӧн сывԁан Уралса завоԁјас, Волхов вывса аԉуміԋіјевӧј завоԁјас ԁа мукӧԁ. Стрӧітӧма тракторјас вӧчан Стаԉінграԁскӧј ԁа Харковскӧј завоԁјас, комбајнјас вӧчан Саратовскӧј завоԁ, віԇму уҗалан машінајас вӧчан Ростовскӧј завоԁ ԁа мукӧԁ. Стрӧітӧма автомобіԉјас, самоԉотјас ԁа моторјас вӧчан завоԁјас — Москваын, Горкіјын, Вороԋежын, Сібырын Војнаӧԇ ԍерԏі СССР ын машінајас вӧчӧмыԁ кыптіс 10 пӧв. Віԇму уҗалан бӧрӧ коԉӧм странаыԍ міјан Сојуз лоі вынјӧра інԁустріаԉнӧј странаӧн.

II. ВА.

Му вылын ва уна. Сінмӧн суԇтӧм паԍкыԁ морејас ԁа океанјас кујлӧны му веркӧсын. Коԁі воліс море ԁорӧ, сіјӧ аԇԇывліс — кущӧм сіјӧ помтӧм-ԁортӧм. Сӧмын быԏԏӧ кӧнкӧ јона ылын мореыс ӧтлаасӧ јенежыскӧԁ. Јона уна јујас — гырысјас і посԋіјас — быԁ бокԍаԋ візувтӧны му вылысті ԁа нуӧны асԍыныс вајассӧ морејасӧ ԁа океанјасӧ. Уна-жӧ ваыԁ і му пыщкын. Кор коԁјӧны јукмӧс, кущӧмкӧ пыԁнаыԍ век-ԋін аԇԇӧны ва. Тајӧ — грунтӧвӧј ва. Мукӧԁ местајасын, шуам, оврагјасын грунтӧвӧј ваыԁ му ерԁӧ петӧ кԉучјасӧн. Щӧщ і му вевԁорын, сынӧԁын ем ва. Му вевԁорті ветлыԍ кымӧрјасыԁ — сіјӧ јона посԋі ва војтјас ԉібӧ јі крісталлјас. Лымјӧн ԁа зерӧн ваыс кымӧрјасыԍ леччӧ му вылӧ. Пріроԁа олӧмын ԁа нароԁнӧј овмӧсын валӧн тӧԁчанлуныс јона ыҗыԁ.

Валӧн кујім состојаԋіје.

Ваыԁ кіԅӧр, но абу век. Кор ва кынмӧ, лоӧ јі. Јіыԁ — чорыԁ ԏелӧ. Кор ва пакталӧ, сек пӧрӧ руӧ. Руыԁ — газ коԃ вешщество, міјан гӧгӧрса сынӧԁыԁ коԃ-жӧ. Сіԇкӧ, ваыԁ вермӧ лоны кујім состојаԋіјеын: чорыԁӧн, кіԅӧрӧн ԁа газ коԃӧн. 1-јја опыт. Стӧканын кутам шонтыны јі. Сіјӧ сылӧ ԁа пӧрӧ ваӧ. Таԇ шонтігӧн ва чорыԁ состојаніјеыԍ вуҗӧ кіԅӧрӧ. 2-ӧԁ опыт. Стӧканыԍ васӧ кутам воԇӧ шонтыны. Ваыс пуԅас ԁа кутас руавны. Таԇ шонтігӧн ва кіԅӧр состојаԋіјеыԍ пӧрӧ газ коԃӧ. Но ваыԁ вуҗӧ ӧԏі состојаԋіјеԍаԋ мӧԁӧ оз сӧмын шонтігӧн, но і кӧԇӧԁігӧн. 3-ӧԁ опыт. Колбаӧ кіԍтам ва, тупкам пробкаӧн, коԁӧ ԍујӧма җеԋыԃік ԍԏеклӧ трубка (21-ӧԁ серпас). Колбаԍыс васӧ шонтам, меԁ пуԅас. Ваыс пакталӧ ԁа пӧрӧ руӧ. Но руыс колбаын ԋі трубка роԅ ԁорын оз тыԁав. Тані настојашщӧј тыԁавтӧм пар. Тајӧ парыс кыптӧ вылӧ, ыркалӧ ԁа пӧрӧ јона посԋіԃік ва војтјасӧ. Најӧыԍ і артмӧ ру (туман), коԁі тај тыԁалӧ трубка вомԁор веԍтын. Таԇі кӧԇӧԁігӧн ва газ-коԃ состојаԋіјеыԍ пӧрӧ кіԅӧрӧ. А ватӧ-кӧ јона кӧԇӧԁан — сіјӧ кынмас. 4-ӧԁ опыт. Боԍтам вӧсԋі ԍԏеклӧа ічӧԏік суԉеја. Кіԍтам сетчӧ ԋеуна ва. Ва тыра суԉејасӧ пуктам лым ԁа сов сорасӧ. Тајӧ сорасыс јона кӧԇалӧ. Суԉејаын ваыс кынмас, лоӧ јі. Кӧԇӧԁігӧн ва кіԅӧр состојаԋіјеыԍ пӧрӧ чорыԁӧ.

Сӧстӧм-ӧ пріроԁнӧј ва.

Морејасыԍ, тыјасыс, јујасыс, шорјасыс васӧ шуӧны пріроԁнӧј ваӧн. Пріроԁнӧј ваыԁ ԇік сӧстӧмӧн (чістӧјӧн) ԋекор оз овлы. Сы піын овлӧ гуԁыр. Торјӧн-ԋін гуԁырӧԍ овлӧны тувсов јујас. Таыԍ ӧтԁор вааԁ нӧшта век емӧԍ мукӧԁ сылӧм вешществојас. Торја-ԋін море ваын уна ем быԁ ԍікас сылӧм вешществоыс. Море ваыԁ курыԁ сола, тајӧ сывӧсна, мыј ва пыщкас сен уна сылӧмны курыԁ ԁа сола совјас.

21-ӧԁ ԍерпас. Овмӧсаԁ унаыԍ ковмывлӧ сещӧм ва, коԁі меԁ ез вӧв гуԁыр. Мукӧԁ ԁырјі щӧщ ковмывлӧ сещӧм ва, кӧні абуӧԍ ԋекущӧм совјас. Кыԇі-жӧ поԅӧ васӧ весавны гуԁырԍыс ԁа сы пыщкӧ сылӧм совјасԍыс? Боԍтам стӧкантыр ва, ва пыщкас пуктам паԋтыр ԍој ԁа паԋтыр сов. Бура гуԁралам. Ԍојыԁ ваын оз сыв. Ԍојыс васӧ гуԁыртас. Сов сылӧ ва пыщкын. Солыс вӧчіс васӧ солаӧн. Таԇі мі вӧчім гуԁыр сола ва. Боԍԍылам ӧні васӧ весавны гуԁырԍыс ԁа сы пыщкӧ сылӧм совԍыс.

Кыԇі ваыԍ весавны гуԁыр.

Опыт. Ваыԍ гуԁырсӧ весалӧм могыԍ кутам фіԉтрујтны. Чістӧј промокаԏеԉнӧј бумагаыс вӧчам фіԉтр. (22-ӧԁ ԍерпас). Бумагаыԍ вӧчӧм фіԉтрсӧ пуктам воронкаӧ. Воронкасӧ ԍујам мыԍкӧм суԉејаӧ. Фіԉтр вылас кутам ԋӧжјӧԋікӧн кіԍтны ԁаԍтӧм гуԁыр сола васӧ. (23-ӧԁ ԍерпас).

22-ӧԁ ԍерпас. Кыԇі лӧԍӧԁӧны фіԉтр.

Мі фіԉтрӧ кіԍтім гуԁыр ва, а фіԉтр увԍыс војталӧ југыԁ, міча ва. Сіԇ-кӧ, фіԉтр кутӧ гуԁырсӧ ԁа ас пырыс сӧԇӧԁӧ чістӧј ва. Фіԉтр весалӧ ваыԍ гуԁырсӧ. Тајӧ і ем фіԉтрујтӧм. Мі гуԁыр ва фіԉтрујтім бумагаыԍ вӧчӧм фіԉтр пыр. Быԁ ԍікас гуԁыр кіԅӧрјасӧс таԇі-жӧ фіԉтрујтӧны апԏекајасын ԁа лабораторіјајасын. Воԁопровоԁнӧј станціјајасын ватӧ весалӧны унҗыкыԍсӧ лыа фіԉтрјас пыр. Гуԁыр ва-кӧ кіԍтны міча лыа слӧј вылӧ, лыа пырыс петас міча ԁа југыԁ ва, а гуԁырыс лыа пыщкас і коԉӧ. Воԁопровоԁнӧј станціјаԍаԋ мі боԍтам міча ва-ԋін. Но вермӧ-ӧ фіԉтрыԁ весавны васӧ сы пыщкӧ сылӧм совјасыс? Фіԉтрујтӧм васӧ віԁлам кывјӧн. Сіјӧ важ коԃыс-на сола. Сіԇкӧ, фіԉтрујтӧмӧн ваыс поԅӧ весавны сӧмын гуԁырсӧ. Фіԉтрујтӧмнаԁ весавны ватӧ сылӧм совјасыԍ он вермы.

Кыԇі весавны ва сы пыщкӧ сылӧм солыԍ.

Опыт. Меԁым весавны ва сы пыщкӧ сылӧм совјасыԍ, вӧчам ва перегонка. (24-ӧԁ ԍерпас). Колбаӧ кіԍтам фіԉтрујтӧм сола ва. Колбалыԍ роԅсӧ тупкам пробкаӧн, кытчӧ топыԁа ԍујӧма ԍԏеклӧ трубкалыԍ пом. Трубкалыԍ мӧԁ помсӧ леԇам чістӧј пробіркаӧ. Пробіркасӧ пуктам кӧԇыԁ ва тыра ԉібӧ лым тыра стӧканӧ. Колбаыԍ васӧ кутам шонтыны. Пуԅытӧԇыс шонтам ԁа понԁам пуԅӧԁны. Мыјкӧ ԁыра мыԍԏі пробіркаын лоӧ ва. Пробіркаын ваыс пыр ӧтарӧ унҗык чукӧрмӧ. Кыԍ-жӧ лоі тајӧ ваыс? Пуігӧн ваԍыԁ лоӧ пар. Колбаыԍ парыс петӧ ԁа кајӧ трубка куԅа, сеԍԍа веԍкалӧ кӧԇыԁ пробіркаӧ. Кӧԇыԁ пробіркаын пар кӧԇалӧ ԁа пӧрӧ ваӧ. Тајӧ ваыс і чукӧрмӧ пробіркаӧ. Кор пробіркаын ваыс уна чукӧрмас, ԁугԁам колбасӧ шонӧԁны. Мыјкӧмынԁа васӧ колбаыԍ мі таԇі вӧтлім пробіркаӧ, вӧчім ва перегонка. Кущӧм-жӧ ва ӧні лоі? 23-ӧԁ серпас Фіԉтрујтчӧм. 24-ӧԁ ԍерпас. Ва перегоԋітӧм. Кывнаным віԁлам тајӧ васӧ. Сіјӧ абу-ԋін сола, ԇік кӧртӧм. Солыс сен абу. Перегонкаӧн мі васӧ весалім сы пыщкӧ сылӧм солыԍ. Тащӧм васӧ шуӧны перегнаннӧј лібӧ ԃеԍԏілԉірованнӧј ваӧн. Тащӧм ваыс ԇік-ԋін чістӧј, сӧстӧм.

25-ӧԁ ԍерпас. Јура (кучӧвӧј) кымӧрјас. 26-ӧԁ ԍерпас. Лымчірјас (ыжԁӧԁӧма).

Тащӧм-жӧ ногӧн перегоԋајтӧны васӧ апԏекајасын ԁа лабораторіјајасын. Ԃеԍԏіԉԉірованнӧј ваӧн вӧчӧны ԉекарствојас ԁа быԁԍама растворјас.

Зер ԁа лым.

Му вылыԍ ԁа ва веркӧсыԍ кајан ва руыс чукӧрмӧ му берԁсаԋ јона вылын. Сені ва руыс ыркалӧ ԁа артмӧны зев посԋіԃік ва војтјас. Најӧыԍ сеԍԍа артмӧны кымӧрјас (25-ӧԁ ԍерпас). Посні ва војтјасыс ӧтлааԍӧны мӧԁа-мӧԁ- кӧԁ ԁа лоӧны гырыԍжыкӧс, сӧкыԁҗыкӧԍ. Таԇі артмӧ пемыԁ кымӧр, зер кымӧр. Ԍӧкыԁ ва војтјас тајӧ кымӧрԍыс уԍӧны му вылӧ, секі мі шуам — зерӧ. Зерыԁ артмӧ сӧмын шоныԁ каԁӧ, а кӧԇыԁ каԁӧ артмӧ лым. Лым артмӧ ва руыԍ-жӧ. Кӧԇыԁ ԁырјі ва руыԍ артмӧны лымчірјас (26-ӧԁ серпас). Повоԃԁаыс-кӧ абу јона кӧԇыԁ, секі сынӧԁын лымчірјас мӧԁа-мӧԁкӧԁ ӧтлаасӧны — артмӧ шԉака. Лым усӧ му вылӧ ԁа вевԏԏӧ сіјӧс јеҗыԁ ежӧԁӧн.

Лысва ԁа пуж.

Зер ԁа лым артмӧны јона вылын му берԁԍаԋ, сеԍԍа уԍӧны му вылӧ. Лысва ԁа пуж артмӧны кӧԇалӧм чорыԁ преԁметјас вылын. Најӧс мі векҗык аԇԇам турун вылыԍ, ізјас вылыԍ, пујас вылыԍ ԁа мувывса мукӧԁ преԁметјас вылыԍ. Лысваыԁ артмӧ таԇі. Гоҗԍа рытӧ ԁа војӧ му веркӧс ԁа сы вывса преԁметјасыс кӧԇалӧны. Накӧԁ інмӧԁчӧмыԍ щӧщ кӧԇалӧ на гӧгӧрса сынӧԁыс ԁа сынӧԁса руыс пукԍӧ преԁметјас вылӧ лысва војтјасӧн. Му вывса преԁметјасыс-кӧ јона кӧԇыԁӧԍ, шуам, ԍор арын ԉібӧ тӧлын, секі сынӧԁса ва руыс на вылӧ пукԍӧ оз ва војтјасӧн, а јона посԋіԃік јі крісталлјасӧн. Тајӧ — пуж.

Пріроԁаын валӧн кыщлалӧм.

Шонԁі ԁугԁывтӧг шонтӧ му. Шонԁі шонтӧ мувылыссӧ ԁа јујаслыԍ, тыјаслыԍ ԁа морејаслыԍ веркӧссӧ. Шонԁі шонтӧм вӧсна ваыс пакталӧ ԁа пӧрӧ руӧ. Ва ру кајӧ му веркӧсԍаԋ јона вылӧ ԁа сені ыркалӧ; ӧԁ кымын вылын, сымын кӧԇыԁҗык сынӧԁыс. Кӧԇалӧм вӧсна ва руыԍ артмӧны зев посԋіԃік ва војтјас ԉібӧ веԍіг вывті посԋіԃік јі крісталлјас. Таԇі, муԍаԋ јона вылын посԋі ва војтјасыԍ ԉібӧ јі крістаԉԉікјасыԍ артмӧны кымӧрјас. Сіјӧ кымӧрјасԍыс ваыс сеԍԍа зерӧн ԉібӧ лымјӧн бӧр уԍӧ му вылӧ. Зер ва ԁа лым ва мыјкӧмынԁа јіҗӧ му пыщкӧ, мыјкӧмынԁа руалӧ, а мыјкӧмынԁа візувтӧ шорјасӧԁ јуӧ, і јујас бара тајӧ васӧ кылӧԁӧны морејасӧ. I мореыԍ ваыс бара руалӧ. Ва руыс бара кајӧ сынӧԁӧ. Бара-на артмсны кымӧрјас. I ва бара лымјӧн ԁа зерӧн леччӧ му вылӧ. Таԇі ԁугԁывтӧг ва кыщовтӧ пріроԁаын.

Шонӧԁӧмыԍ ва паԍкалӧ ԁа кӧԇӧԁӧмыԍ топалӧ.

Меԁым тӧԁмавны валыԍ тајӧ својствојассӧ, вӧчам тащӧмтор (27-ӧԁ ԍерпас). Боԍтам колба ԁа тыртам краскаа ваӧн. Колба роԅсӧ топыԁа тупкам пробкаӧн, коԁ пыщкӧ ԍујӧма ԍԏекло трубка. Секі мыјкӧмынԁа ваыс кајас трубка пыщкӧ. Пасјам, мыј вылнаӧ кајӧма ваыс трубкаӧ, — та могыԍ ва суԁта веԍтас трубкасӧ суԋісӧн кӧртыштам. Прібор ештіс. 1-ј опыт. Колбаыԍ краскаа васӧ ԋӧжјӧԋікӧн кутам шонтыны. Сы могыԍ колбасӧ пуктам пӧԍ ва пыщкӧ. Регыԁ мыԍԏі і каԅалам, кыԇі краскаа ваыс кајӧ трубка куԅа. Таԇсӧ лоӧ сы вӧсна, мыј шонӧԁігӧн ва паԍкалӧ. 2-ԁ опыт. Колбаыԍ краскаа васӧ кутам кӧԇӧԁны. Та могыԍ колбасӧ пуктам кӧԇыԁ ва ԉібӧ лым пыщкӧ. Ӧні тӧԁчӧ, кыԇі краскаа ваыс леччӧ трубка куԅа. Сіԇ-кӧ, кӧԇӧԁігӧн ва топалӧ. Та вӧсна сіјӧ і леччӧ трубкаас. Сіԇ-кӧ, шонӧԁӧмыԍ ва паԍкалӧ, а кӧԇӧԁӧмыԍ топалӧ. Тащӧм тор-жӧ лоӧ быԁ ԍікас кіԅӧркӧԁ; ԍпірткӧԁ, ртуԏкӧԁ. Но валӧн ем нӧшта аслыс ԍікас торјалан својство.

Кынтігӧн валӧн паԍкалӧм

Опыт. Сулеја тыр кіԍтам ва ԁа топыԁа пробкаалам, сеԍԍа суԉејасӧ петкӧԁам кӧԇыԁінӧ. Мыјкӧԁыра мыԍԏі мі каԅалам, мыј суԉејаын ваыс кынмӧма ԁа суԉејасӧ поткӧԁӧма. Мыј вӧсна-нӧ поткӧԁӧма суԉејасӧ? Ԁа сывӧсна, мыј кынмігӧн ва паԍкаліс.

27-ӧԁ ԍерпас. Шонӧԁігӧн ва паԍкалӧ ԁа кајӧ трубка куԅа.

Став кіԅӧр вешществојасыԁ кынміганыс топалӧны, сӧмын ва кынмігас оз топав, а, мӧԁарӧ — паԍкалӧ. Тані і лоӧ валӧн аслыспслӧслуныс, торјалӧмыс. Валыԍ тајӧ аслысԍікас својствосӧ овмӧсын уҗалігӧн век лоӧ кутны тӧԁвылын. Ті гашкӧ аԇԇывлінныԁ, мыј воԁопровоԁ трубајастӧ век ԍујӧны му пыщкӧ, меԁым тӧвнас на пыщкын ез кынмы ва. Ваыс-кӧ кынмас, секі сіјӧ поткӧԁлас металлыԍ вӧчӧм тајӧ трубајассӧ. Сещӧм ыҗыԁ выныс кынман валӧн. Тајӧ выныс пріроԁаын поткоԁлӧ гырыԍ ізјас. Із потасӧ-кӧ чукӧрмас ва, кынмігас сіјӧ паԍкалӧ ԁа торпырігјас вылӧ жуглӧ ізсӧ. Таԇі кынмыԍ ва пазӧԁлӧ горнӧј пороԁзјасӧс.

Ԏермометр.

Ԏермометрыԁ ԉібӧ граԁуԍԋікыԁ — сещӧм прібор, коԁ отсӧгӧн тӧԁмалӧны керка пыщса ԉібӧ ывлавывса сынӧԁлыԍ шоныԁлун, кущӧма шоналӧма ва ԉібӧ кущӧмко мукӧԁ преԁмет. Ԏермометр отсӧгӧн мурталӧны ԏемпература. Ԏермометртӧ вӧчӧма јона вӧсԋіԃік ԍԏеклӧ трубкаыԍ, коԁлӧн улыс помас ем ԍар коԃ. Ԍар коԃас ем ртуԏ ԉібӧ: краԍітӧм ԍпірт. Ԏермометр трубочкасӧ пуктӧма пӧв берԁӧ. Пӧв вылас пасјалӧма ԃеԉеԋіјејас, а на веԍтӧ — лыԁпасјас. Тајӧ лыԁпасјасыс петкӧԁлӧны граԁусјас (28-ӧԁ ԍерпас). Кор ԏермометрсӧ шонӧԁӧны, сек ԍар пыщса ртуԏыс ыҗԁӧ ԁа кајӧ трубка куԅа. Кор-жӧ кӧԇӧԁӧны, сек ԍар пыщса ртуԏыс топалӧ ԁа леччӧ трубка куԅа. Секі віԇӧԁӧны — кущӧм ԃеԉеԋіје веԍтӧ, кущӧм лыԁпас веԍтӧ сувтіс ԏермометрлӧн ртуԏ столбікыс. 1-ја опыт. Ԏермометрсӧ пуктам сылан јі пыщкӧ ԉібӧ лым пыщкӧ. Ртуԏ столбік сувтас сещӧм ԃеԉеԋіје веԍтӧ, кытчӧ пасјӧма 0 лыԁпас. Ртуԏ столбік тані кутас сулавны сетчӧԇ, кытчӧԇ јіыс оз сыв. Сіԇ-кӧ, јі сылӧ 0 граԁус ԁырјі. Сіԇ-жӧ 0 граԁус ԁырјі кынмӧ ԇік чістӧј ва. 0 граԁусыс — јі сылан ԁа ва кынман щупӧԁ (точка). 2-й опыт. Ԏермометр понԁам кутны пуан ва ру пыщкын. Ртуԏ столбік сувтас сіјӧ ԃеԉеԋіје веԍтӧ, кытчӧ пасјӧма 100 лыԁпас. I тані сіјӧ кутас сетчӧԇ сулавны, кытчӧԇ пуас ваыс. Ԇік чістӧј ва пуӧ 100 граԁус ԁырјі. 100 граԁусыс — ва пуан щупӧԁ (точка). Јі сылан щупӧԁсаԋ ԁа ва пуан щупӧԁӧԇ костсӧ ԏермометр вылын јукӧны 100 ӧтгырԍа јукӧнјас вылӧ. Тајӧ ԃеԉеԋіјејассӧ і шуӧны граԁусјасӧн. Тащӧм-жӧ ԃеԉеԋіјејас ԏермометр вылӧ пасјалӧны 0 граԁусыԍ-на улӧҗык ԁа 100 граԁусыԍ вылӧҗык. 0-ыԍ вылынҗык граԁусјас петкӧԁлӧны шоныԁ, а 0-ыԍ улынҗык граԁусјас петкӧԁлӧны кӧԇыԁ. Җеԋԁӧԁӧмӧн граԁустӧ пасјӧны 0 пасӧн. Прімер, гіжӧны: јі сылӧ 0° ԁырјі, ва пуӧ 100° ԁырјі. Тащӧм ртутнӧј ԏермометрсӧ меԁвоԇ вӧлі вӧчлӧма Цеԉԍіј учонӧј — 190 во сајын кымын. Тајӧ ԏермометрыс сіԇі і шуԍӧ: Цеԉԍіјлӧн ԏермометр. Заԁаԋіје: Термометр отсӧгӧн колӧ тӧԁмавны кӧԇыԁ валыԍ ԁа ԁебыԁ валыԍ шоныԁлун. Ԏермометрлыԍ петкӧԁлӧмсӧ гіжны.

Пріроԁаын валӧн уҗ.

Пріроԁаын ваыԁ оз спокојын ов. Сіјӧ олӧ орјавлытӧм ԁвіжеԋіјеын. Аслас ԁвіжеԋіјенас ва вӧчӧ пріроԁаын јона ыҗыԁ уҗ. Ӧԏі-кӧ, ва вӧчӧ кіԍтана-пазӧԁлана уҗ. Сіјӧ пазӧԁлӧ горнӧј пороԁајасӧс ԁа вежӧ мулыԍ бансӧ. Прібој ԁырјі море гыјас локтӧны җуҗыԁ берег ԁорӧ, швачӧԁчӧны сы берԁӧ ԁа жугӧԁлӧны сіјӧс. Јулӧн ва кырӧԁӧ ԁа бужԁӧԁӧ берегԁор, торја-ԋін јона кырӧԁӧны мусӧ гӧравывса візув јујас. Уна разрушеԋіјејас ва вӧчӧ туігјасӧн ԁа ытва ԁырјі. Ыҗыԁ пазӧԁана уҗ вӧчӧны воԁопаԁјас. Мукӧԁ ԁырјі најӧ уԍӧны јона вылысаԋ ԁа пыԁӧ коԁјӧны пыԁӧссӧ. Зер ва ԁа лым ва кырӧԁӧны мулыԍ веркӧс, мукӧԁ ԁырјі коԁјӧны җуҗыԁ оврагјас. Гӧрајас вывсаԋ леччан јі ԉеԃԋікјас шыԉӧԁӧны мулыԍ веркӧссӧ, быгԉӧԁлӧны ԁа нырӧны ас увԍыныс ізјас. Но ваыԁ пріроԁаын вӧчӧ щӧщ і течана — соԅіԁаԏеԉнӧј уҗ. Ыҗыԁ візулӧн ва нуӧ посԋі ізјас, лыа, сој ԁа пук-

28-ӧԁ ԍерп. Ԏермометр.

тӧ најӧс сетчӧ, кӧн наԇмӧ візулыс. Таԇі јујасын артмӧны костјас, ԁіјас, лажмыԁінјас. Гӧрајас вывԍаԋ леччыԍ ԉеԃԋікјас ԍӧраныс сіԇ-жӧ нуӧны уна із, лыа, ԍој. Коркӧ-ԋекоркӧ ԉеԃԋікјасыс сылӧны ԁа коԉӧны вајӧмторсӧ, шыԉӧԁӧм граԋіт ізјас, лыа, ԍој. Таԇі, ваӧн вӧчан уна немчӧжԍа уҗӧн јона вежԍӧ мулӧн бан.

ОВМӦСЫН ВАЛЫԌ ВЫН ІСПОԈЗУЈТӦМ

Вӧвлі сещӧм каԁ, кор морт ас овмӧс гӧгӧрса уҗјассӧ вӧчліс сӧмын пемӧсјас вынјӧрӧн ԁа аслас вынјӧрӧн. Сіјӧ каԁнас морт уҗӧԁліс сӧмын ловја ԁвігаԏеԉјасӧс. Но јона важја каԁԍаԋ-ԋін морт ас овмӧсас уҗалігӧн кутіс асԍыс ԁа пемӧсјаслыԍ вынјӧрсӧ вежны пріроԁа вынӧн. Ловја ԁвігаԏеԉјас пыԁԃі морт кутіс ужӧԁны ва вынӧн уҗалан ԁвігаԏеԉјасӧс, тӧвјыв ԁвігаԏеԉјасӧс, а сеԍԍа мукӧԁ ԍікас ԁвігаԏеԉјасӧс.

Ва вынӧн ужалан ԁвігаԏеԉјас.

Ва вынӧн уҗалан меԁпрӧстӧј ԁвігаԏеԉ — ва кӧԉӧса (29-ӧԁ серпас). Ташӧм кӧԉӧсасӧ, шуам, вӧчӧны ԍіктјасын ваӧн уҗалан меԉԋічајаслы. Кӧԉӧса вылӧ уԍӧ ва ԁа тавӧсна і бергалӧ кӧԉӧсаыс. Ва кӧԉӧсасӧ јітӧма ізкіјаскӧԁ, — кор кӧԉӧса бергалӧ, щӧщ-і ізкіјас бергалӧны. Ізкіјас бергаліганыс ԋаԋсӧ ізӧны пыԅӧԇ. Ва кӧԉӧсатӧ јона важӧн-ԋін вӧлі вӧчӧма. Но зев-на ԋеважӧн — сӧмын-на 100 во сајас кымын — Франціјаын ізобреԏітісны ва турбіна. Ԍерпас вылын тыԁалӧ, кыԇі пуктӧма турбінасӧ (30-ӧԁ ԍерпас). Турбінаӧс вӧчӧма метаԉԉіческӧј кык кӧԉӧсаыԍ. Ӧԏі кӧԉӧсасӧ пуктӧма мӧԁас. Ӧԏі кӧԉӧсаыс вермӧ бергавны, а мӧԁыс оз.

29-ӧԁ ԍерпас. Ва кӧԉӧса (наԉівнӧј)

Труба куԅа ыҗыԁ вынӧн усӧ ва ԁа паныԁаԍӧ турбінакӧԁ. Ыҗыԁ вынӧн ва кучкӧ бергалан кӧԉӧса лопјасӧ ԁа таԇі ӧԁјӧ-ӧԁјӧ бергӧԁлӧ сіјӧс. Турбінасӧ јітӧма машінакӧԁ; турбіна кӧԉӧсалӧн бергалӧмыс вужӧ щӧщ машіналы. Еԉектріческӧј станціја вылын тајӧ машінајасыс вӧчӧны еԉектріческӧј ток. Таԇі, ва кӧԉӧса ԁа турбіна лӧԍӧԁӧмӧн, морт аслас овмӧсас іспоԉзујтӧ уԍан валыԍ вын.

Ваӧн ужалыԍ міјан електріческој станціјајас.

Міјан нароԁнӧј овмӧсын ва турбінајаслӧн тӧԁчанлуныс јона ыҗыԁ. Натӧг оз уҗав ԋіӧԏі еԉектростанціја, коԁјасӧс стрӧітӧма ваӧн уҗалӧм вылӧ. Еԉектріческӧј станціјајас вылын артмӧԁӧны еԉектрічество. Провоԁјас куԅа еԉектрічествосӧ мӧԁӧԁӧны фабрікајас ԁа завоԁјас вылӧ, совхозјасӧ ԁа колхозјасӧ. Таԇі еԉектрічество уҗӧԁӧ станокјасӧс ԁа машінајасӧс. Ԉеԋін завет куԅа мунӧмӧн кі стрӧіталам уна еԉектріческӧј станціјајас. 30-ӧԁ ԍерпас. Ԁԋепрогес вылын ва турбіна пуктанног. СССР-ын ӧніӧԇ меԁјон воԁнӧј еԉектріческӧј станціјаыс вӧлі Волховса еԉектростанціја. Сіјӧс стрӧітӧма 1926 воӧ Волхов ју ԁорӧ. Волховса станціја вывԍаԋ еԉектрічествосӧ провоԁјас куԅа мӧԁӧԁӧны Ԉеԋінграԁӧ фабрікјас ԁа завоԁјас вылӧ. 1932 воӧ Ԁԋепр вылӧ вӧчӧма ԁԋепровскӧј воԁнӧј еԉектріческӧј станціја. Ԁԋепрогесыԁ — ԋе сӧмын СССР паԍтала меԁјон воԁнӧј еԉектріческӧј станціја, но щӧщ-і Јевропаын меԁјон. Сы вылын лӧԍӧԁӧма јона гырыԍ 9 турбіна. Тајӧ станціја вылын вӧчан еԉектрічествосӧ провоԁјас куԅа мӧԁӧԁӧны уна фабрік ԁа завоԁ вылӧ, уна совхозӧ ԁа колхозӧ. Ԁԋепрогес кутас вӧчны сещӧм уҗ, мыјԁа вермасны вӧчны Волховса ԁас станціја. Сӧвет правіԏеԉство планјас ԍерԏі міјан колӧ стрӧітны нӧшта-на јон воԁнӧј еԉектріческӧј станціјајас — Волга ԁа Ангара вылын. Таԇі мі вермалам пріроԁалыԍ вынјассӧ ԁа веԍкӧԁам најӧс соціаԉізм стрӧітан уҗјас вылӧ.

Парӧн уҗалан ԁвігаԏеԉјас.

Аслас овмӧсас морт іспоԉзујтӧ ԋе сӧмын уԍан валыԍ вын, но щӧщ-і парлыԍ-вын — парӧвӧј ԁвігаԏеԉјас вӧчӧмӧн. Опыт. Меԁым гӧгӧрвоны, кыԇі парыс вӧчӧ уҗ, нуӧԁам тащӧм опыт. Пробіркаӧ кіԍтам ԋоԉӧԁ јукӧныс ва ԁа пробкаалам. Крепітам пробіркасӧ ԁа кутам сеԍ васӧ пуԅӧԁны. Мыјкӧԁыра мыԍԏі пробкаыс шыӧн лебԅас пробіркаԍыс. Мыј-жӧ лоі? Кор мі васӧ пуԅӧԁам, ваыԍ артмӧ пар. Парыс уна артмӧ ԁа чукӧрмӧ пробірка пыщса пуан ва вылысӧ. Тупкӧса пробіркаыԍ сылы ԋекытчӧ петны, парыс сені топалӧма. Топалӧм парыԁ ԉічкӧ пробірка ԍԏенкајасӧ ԁа пробка вылӧ. Пар ԉічкӧм вӧсна і лебԅӧ пробіркаыԍ пробкаыс. Топалӧм парлыԍ тајӧ вынсӧ і іспоԉзујтӧны парӧвӧј машінаын. Уна морт кутчіԍлісны вӧчны парӧвӧј машінатӧ. Но тајӧ машінајасыс воԇынсӧ вӧліны омӧԉа шогманаӧԍ. Ангԉічаԋін Уатт 170 во сајын кымын усовершенствујтіс парӧвӧј машінасӧ. Та бӧрын вӧԉіԍԏі кутісны овмӧсын іс- поԉзујтны парӧвӧј машінајас. Парӧвӧј машіна ізобреԏітӧм бӧрын лоі вӧчӧма парохоԁ, а сеԍԍа і паровоз. Быԁлаын кутісны іспоԉзујтны парӧвӧј машінајас. Но кыԇі-жӧ парӧвӧј машінаас парыс вӧчӧ уҗсӧ? Парӧвӧј машінаын ем ва тыра коԏол (пӧрт). Коԏол пыщса васӧ јона шонтӧны. Ва пуԅӧ. Артмӧ уна пар. Труба куԅа парыс локтӧ ціԉінԁрӧ. Ӧні віԇӧԁӧј 31-ӧԁ ԍерпас вылӧ.

31-ӧԁ ԍерпас. Кыԇі пар лічкӧ поршеԋ вылӧ ԁа бергӧԁлӧ кӧԉӧсасӧ.

Ціԉінԁрын ем поршеԋ; поршеԋыс зев топыԁа воӧ ціԉінԁр пыщса ԍԏенјас берԁӧ. Топалӧм пар јона ԉічкӧ поршеԋ вылӧ ԁа переменаӧн јӧткалӧ сіјӧс воԇӧ ԁа бӧрӧ. Поршеԋ ветлӧ. Но поршеԋсӧ јітӧма кӧԉӧсакӧԁ. Поршеԋ ветлігӧн щӧщ бергалӧ-і кӧԉӧсаыс. Тащӧм уҗ пар вӧчӧ парӧвӧј машінаын. Міјан нароԁнӧј овмӧсын парӧвӧј ԁвігаԏеԉјаслӧн тӧԁчанлуныс ыҗыԁ. Најӧс лӧԍӧԁӧны парохоԁјас ԁа паровозјас вылӧ. Најӧ уҗалӧны уна міјан фабрікјас ԁа завоԁјас вылын, совхозјасын ԁа колхозјасын

ІІІ. СЫНӦԀ.

Кор міча шонԁіа лунӧ мі віԇӧԁам вылӧ, мі аԇԇам ас јур веԍтыԍ кеԉыԁлӧз јенеж. Кеԉыԁлӧз јенежыс — сынӧԁ, коԁӧс југԁӧԁӧ шонԁі. Мунымӧс сынӧԁ шебрӧԁӧма 700 кілометр кыза слӧјӧн. Сынӧԁыԁ міјан гӧгӧрын ем быԁлаын.

Сынӧԁ боԍтӧ места.

Сынӧԁыԁ — рӧмтӧм ԁа пырыс тыԁалана газ. Тавӧсна-і мі огӧ аԇԇӧ сіјӧс. Опыт. Боԍтам тыртӧм стӧкан ԁа пыԁӧснас вывлаԋ кутӧмӧн леԇам ва тыра паԍкыԁ ԁозјӧ. Ва оз пыр стӧканӧ, таԇсӧ лоӧ сывӧсна, мыј стӧкан пыщкас ем сынӧԁ. Стӧкансӧ ԋеуна пӧлыԋтыштам. Стӧкан пыщԍыс петӧны ва пыщкӧ сынӧԁ боԉјас (32-ӧԁ ԍерпас). Кымын јонҗыка пӧлыԋтам стӧкансӧ сымын унҗык сынӧԁ кутас петны стӧканыԍ. Сынӧԁыс прӧстмӧԁіс стӧкан пыщкӧссӧ, і сынӧԁ местаӧ сетчӧ пыріс ва. Таԇі поԅӧ тајӧ стӧканыԍ сынӧԁсӧ вуҗӧԁны ва тыра мӧԁ стӧканӧ. Тајӧ опытыс петкӧԁлӧ, мыј сынӧԁ бостӧ места.

32-ӧԁ ԍерпас. Стӧканыԍ петӧ сынӧԁ.

Шулӧны: „тыртӧм“ стӧкан, „тыртӧм“ суԉеја, „тыртӧм“ веԁра. Збыԉыԍсӧ еԍкӧ најӧ абу тыртӧмӧԍ, а на пыщкын тырыс ем сынӧԁ. Сынӧԁлӧн ем ԍӧкталун. Чорыԁ ԁа кіԅӧр ԏелӧјаслӧн ем ԍӧкталун. Сынӧԁлӧн-нӧ ем-ӧ сӧкталуныс? Меԁым тајӧс тӧԁмӧԁны, поԅӧ вӧчны тащӧм опыт. Опыт. Боԍтам вӧсԋі ԁорјаса ыҗыԁ колба, топыԁа пробкаалам, ԁӧратор вылӧ пуктӧмӧн сувтӧԁам вескі чашка вылӧ ԁа ӧтԍӧктаалам. Колбасӧ боԍтам вескі вывԍыс, шеԁӧԁам пробкасӧ ԁа ԍпіртовка бі вылын шонтам колбасӧ. Шонӧԁігӧн сынӧԁыс паԍкалас ԁа мыјкӧмынԁа петас колбаԍыс, кӧԏ еԍкӧ тајӧс мі огӧ-і каԅалӧ. Шонӧԁӧм колбасӧ тупкам сіјӧ-жӧ пробканас ԁа пуктам ӧнтајаԍа-жӧ вескі чашка вылӧ. Колбаыс кокԋіҗык лоі, — таԇсӧ артміс сывӧсна, мыј шонӧԁігӧн мыјкӧмынԁа сынӧԁыс петіс сеԍ. Сіԇкӧ сынӧԁлӧн ем ԍӧкталун (вес). Сынӧԁыԁ ва ԍерԏі јона кокԋі. Ԉітра ва 4° ԁырјі веԍітӧ 1000 грамм, сещӧм-жӧ условіјејас ԁырјі ԉітра сынӧԁ веԍітӧ сӧмын 1 1/3 грамм. Та вӧсна і шуӧны, — сынӧԁыԁ-пӧ кокԋі. Но сынӧԁлӧн ем-жӧ ԍӧкталун, кыԇі-і пріроԁаса став ԏелӧјаслӧн.

Сынӧԁ вермӧ топавны. Сынӧԁ — упругӧј.

Сынӧԁтӧ поԅӧ топӧԁны, і кымын јона мі сіјӧс топӧԁам, сымын јона сіјӧ зіԉӧ паԍкавны. Тајӧ својствосӧ шуӧны упругоԍԏӧн. Меԁым тӧԁмӧԁны сынӧԁлыԍ топаланлунсӧ ԁа упругоԍԏсӧ, вӧчам тащӧм опыт. Опыт. Боԍтам 30 саԋԏіметр куԅа паԍкыԁ ԍԏеклӧ трубка. Трубка вомсӧ ԍујам кыз картупеԉ чӧланӧ. Картупеԉ чӧланыс коԉас трубка пыщкас пробка коԃӧс ԁа топыԁа ԍіптас сіјӧс. Тащӧм-жӧ картупеԉ чӧланӧн топыԁа тупкам трубкалыԍ мӧԁ помсӧ.

33-ӧԁ ԍерпас. Возԁушнӧј пістоԉет, бурещ лыјӧ.

Сеԍԍа ӧԏі кіаным боԍтам трубкасӧ, а мӧԁӧ — пу беԃ. Тајӧ беԃнас ӧтарԍаԋ кутам јӧткыны картупеԉ пробкасӧ трубка пыщкӧ. Трубка җынјӧԇыс-на мі егӧ уԃітӧ јӧткыны тајӧ пробкасӧ, а мӧԁыс лебԅіс-ԋін. Міјан возԁушнӧј пістоԉет лыјлӧ (33-ӧԁ ԍерпас). Моԁпӧв вӧчам тајӧ опытсӧ. Мыј вӧсна-нӧ лыјлӧ тајӧ пістоԉетыс? Кор картупеԉ пробкасӧ мі сујам трубка пыщкӧ, секі сен сынӧԁыс топалӧ. Трубка пыщкын сынӧԁыс коԉі важ мынԁа, но ічӧтҗык местаӧ јӧршітчіс. Мі топӧԁім сынӧԁсӧ. Но тајӧ топалӧм сынӧԁыс зіԉӧ паԍкавны. Сіјӧ ӧтмӧԁарӧ јӧткӧ-ԉічкӧ кыкнан картупеԉ пробка вылӧ. Сынӧԁ ԉічкӧм вӧсна і клопкӧ-лебԅӧ ӧԏі пробкаыс, коԁыс свобоԁнӧј. Вот мыјла лыјлӧ возԁушнӧј пістоԉетыԁ. Техԋікаын іспоԉзујтӧны сынӧԁлыԍ топавны верманлунсӧ ԁа упругоԍԏсӧ. Сіԇ, шуам, топалӧм сынӧԁӧн ԃеј-

34-ӧԁ ԍерпас. Кыԇі артмӧԁны фонтан. ствујтӧны трамвајјаслӧн ԁа кӧрттујвывса вагонјаслӧн тормозјас. Топӧԁӧм сынӧԁ отсӧгӧн красітчӧны, краска ԁа беԉіла струјасӧ резӧны постројкајас вылӧ. Топӧԁӧм сынӧԁ ем автомобіԉ шынајасын; сынӧԁыԁ упругӧј ԁа сывӧсна віԇӧ јона зыркӧԁӧмыԍ, кор автомобіԉыс мунӧ. Ворсан мачјастӧ сіԇ-жӧ топӧԁӧм сынӧԁӧн тыртӧма — ворсігӧн чужјӧм мачыԁ тавӧсна і качӧ. Заԁаніје. Вӧчӧј 34-ӧԁ ԍерпас вылын петкӧԁлӧм опыт. Трубкасӧ колӧ вомӧ боԍтны ԁа суԉејаас пӧԉтны сынӧԁ. Сеԍԍа ԁруг колӧ вештыны суԉејасӧ. Топӧԁӧм сынӧԁ ԉічкӧ ва вылӧ, тавӧсна ва петӧ фонтанӧн трубка куԅа.

Шонӧԁігон сынӧԁ паԍкало ԁа кӧԇӧԁігӧн топалӧ.

Мукӧԁ ԏелӧјас моз-жӧ сынӧԁыԁ шонӧԁӧмыԍ паԍкалӧ, а кӧԇӧԁӧмыԍ топалӧ. Сынӧԁлыԍ тајӧ својствојассӧ поԅӧ каԅавны тащӧм опытјасыԍ. 1-ја опыт. Боԍтам колба, ԉібӧ вӧсԋі сԏекӧлыԍ вӧчӧм суԉеја. Роԅсӧ топыԁа пробкаӧн тупкам; пробка пыщкас-жӧ меԁ лоӧ ԍујӧма куԅ ԍԏеклӧ трубка. Трубкалыԍ помсӧ ԍујам краскаа ва тыра стӧканӧ. Колбасӧ ԉібӧ суԉејасӧ кутам шонтыны кінаным. Трубка куԅа колбаыԍ петӧны ваӧ сынӧԁ боԉјас. Таԇсӧ лоӧ сывӧсна, мыј шонӧԁӧмыԍ сынӧԁ паԍкалӧ (35-ӧԁ ԍерпас). 2-й опыт. Колбаԍыс сынӧԁсӧ сеԍԍа ыркӧԁам: ԁугԁам кінаным шонтыны колбасӧ ԁа пробкаӧԁыс кутам чуԋјаснаным кутны. Меԁым еԍкӧ колба пыщса сынӧԁыс јонҗыка ыркалас, колба вылӧ поԅӧ пуктыны кӧԇыԁ ваын кӧтӧԁӧм рузумтор. Стӧкан пыщса ваыс ӧні кајӧ-ԋін трубка куԅа вывлаԋ. Таԇсӧ лоӧ сывӧсна, мыј кӧԇӧԁӧмыԍ сынӧԁ топалӧ.

35-ӧԁ ԍерпас. Шонӧԁігӧн сынӧԁ паԍкалӧ, а кӧԇӧԁігӧн топалӧ. Сынӧԁ омӧԉа нуӧԁӧ ас пырыс шоныԁ.

Быԁӧн мі тӧԁам, мыј тӧв кежлӧ керкаӧ век пуктӧны мӧԁ пӧвста ӧшіԋ рамајас. Таԇсӧ вӧчӧны сывӧсна, меԁым унжык шоныԁ кутны керка пыщкын. А гашкӧ бурҗык лоӧ кык повста ӧшіԋјас пыԃԃі пуктыны кыз ԍԏеклӧјаса ӧԏі пӧвста ӧшіԋјас-ԁа? — вермас тащӧм јуалӧм кыптыны. Вӧлӧмкӧ тащӧм ногӧн керка пыщкаԁ шоныԁтӧ он кут. Колӧ сіԇі вӧчны, меԁ еԍкӧ рамајас костын вӧлі сынӧԁ слӧј. Сӧмын таԇі бурҗыка поԅӧ кутны шоныԁсӧ. Таԇсӧ артмӧ сывӧсна, мыј сынӧԁ аспырыс омӧԉа нуӧԁӧ шоныԁсӧ. Тајӧс поԅӧ каԅавны тащӧм опытыԍ. 1-ја опыт. Боԍтам кык ӧткоԃ ԍԏеклӧ стӧкан, — сӧмын ӧԏіыс меԁ кыз ԍԏенкајаса, а мӧԁыс вӧсԋі ԍԏенкајаса. Кыкнан стӧкансӧ тыртам ӧткоԃ пӧԍлуна ваӧн ԁа сԏеклӧјасӧн вевԏԏалам. Кыкнан стӧкансӧ пуктам орччӧн. Но ӧԏі стӧкансӧ пуктам пызан вылӧ, а мӧԁсӧ пуктам ԍԏеклӧ банка пыщкӧ тыртӧм ізтӧг кӧрӧбка вылӧ. Сӧмын колӧ боԍтны сещӧм банка, меԁ еԍкӧ тајӧ стӧкан сԏенкалӧн ԁа банка сԏенкалӧн ӧтувја кызтаныс вӧлі ӧткоԃ первојја стӧкан ԍԏенка кызтакӧԁ. Тані торјалӧмыс сӧмын со мыјын: пӧԍ ва тыра мӧԁ стӧкансӧ гӧгӧрбок ежӧ сынӧԁ слӧј, коԁі ем стӧкан сԏенка ԁа банка ԍԏенка костын. Мыј-жӧ бурыс тајӧ сынӧԁ слӧјсыс? Ԏермометр отсӧгӧн ԉібӧ чуԋӧн віԁлӧмӧн ԋеԁыр мыԍԏі поԅӧ-ԋін тӧԁны, мыј стӧканјас пыщкын ваыс ез ӧткоԃа кӧԇав. Мӧԁ стӧканас ваыс омӧԉжыка кӧԇалӧма, первојјаас јонҗыка. Таԇсӧ лоі сывӧсна, мыј мӧԁ стӧкан пыщса васӧ кӧԇалӧмыԍ віԇіс стӧкан ԍԏенка ԁа банка ԍԏенка кост сынӧԁ слӧјыс. Тајӧтор петкӧԁлӧ-ԋін, мыј сынӧԁ ас пырыс омӧԉа нуӧԁӧ шоныԁ. Тавӧсна і колӧ ӧшіԋ рамајас костӧ коԉны сынӧԁ слӧј, меԁ еԍкӧ бурҗыка віԇтыны керка пыщса шоныԁсӧ. Паԍкӧм таԇі-жӧ кутӧ міјан вірјајнымлыԍ (ԏелӧлыԍ) шоныԁсӧ, — меԁԍа-ԋін гӧна паԍкӧм. Паԍкӧма-вірјаја (ԏелӧа) костын емӧԍ сынӧԁ слӧјјас; паԍкӧмӧн міјанлы шоныԁҗык абу сывӧсна, мыј паԍкӧмыс шонтӧ, а сывӧсна, мыј паԍкӧм пыщса ԁа паԍкӧма-вірјаја костса сынӧԁыс віԇӧ міјан вірјајлыԍ шоныԁсӧ. Меԁым еԍкӧ бурҗыка тајӧс гӧгӧрвоны, поԅӧ вӧчны со кущӧм опыт. 2-ӧԁ опыт. Боԍтам кык ӧткоԃ суԉеја ԁа тыртам ӧткоԃ пӧԍлуна ваӧн, сесса пробкаалам. Ӧԏі суԉејасӧ тубыртам гӧнаторјӧ ԉібӧ ткаԋ пыщкӧ. Мыјкӧԁыра мыԍԏі пӧԅӧ-ԋін каԅавны, мыј гӧнаторјӧн тубыртӧм суԉејаын ваыс омӧԉҗыка кӧԇаліс, а мӧԁас јонҗыка. Таԇсӧ лоӧ сывӧсна, мыј суԉејаа-гӧнатор кост сынӧԁыс, щӧщ і гӧнатор ԉібӧ ткаԋ пыщса сынӧԁыс, ас пырыс омӧԉа нуӧԁӧ шоныԁ. Сынӧԁлыԍ тајӧ својствојассӧ іспоԉзујтӧны овмӧсын і бытын.

Кущӧм сынӧԁ кокԋіҗык — шоныԁ аԉі кӧԇыԁ.

Кор сынӧԁ шоналӧ ԁа паԍкалӧ, сек сіјӧ кокԋалӧ ԁа кајӧ вылӧ. Сіԇ, кор ломтыԍӧ пач, сек сы пыщкын шоналӧм сынӧԁыс щын ԁа бікіԋ сорӧн кајӧ струба куԅа вылӧ. Ӧзјан караԍін лампаын шоналӧм сынӧԁыс сіԇ-жӧ ԍԏеклӧ пыр кајӧ вывлаԋ. Лампа ԍԏеклӧ пыщкӧ-кӧ леԇны пӧсԋіԃіка вунԁалӧм папіроснӧј бумага торјас, најӧ оз уԍны бі вылӧ, а шоналӧм сынӧԁ сорӧн качӧны вывлаԋ. Ставыс тајӧ петкӧԁлӧ, мыј шоныԁ сынӧԁ кокԋіҗык кӧԇыԁ ԁорыԍ, тавӧсна сіјӧ і кајӧ вывлаԋ. Опыт. Класс пыщкын сынӧԁ век шоныԁҗык коріԁорын серԏі. Класслыԍ ӧԇӧссӧ ԋеуна воԍтыштам коріԁор пыщлаԋ ԁа җоҗ берԁас кутам віԇны ӧзјан сіԍ (36-ӧԁ ԍерпас). Сіԍлӧн біыс катовтчас класс пыщлаԋ. Тајӧ петкӧԁлӧ, мыј кӧԇыԁ сынӧԁ, кыԇ ԍӧкыԁҗык, — локтӧ уліті. Сіԍка бісӧ лептам сеԍԍа вывлаԋ ԁа кутам віԇны вылыс куріч ԁорын. Ӧні сіԍлӧн біыс катовтчас коріԁор пышлаԋ-ԋін. Тајӧ петкӧԁлӧ, мыј шоныԁ сынӧԁ, кыԇ кокԋіҗык, мунӧ выліті. 36-ӧԁ ԍерпас. Воԍтыштӧм ӧԇӧс ԁорын опыт. Коріԁор ӧԇӧссӧ-кӧ мі воԍтам ывлавылӧ ԁа бара-жӧ вӧчам тајӧ сіԍкабінас опыт, сещӧм тор-жӧ каԅалам. Ставыс тајӧ петкӧԁлӧ кӧԇыԁ ԁа шоныԁ сынӧԁлыԍ местаӧн вежлаԍӧм. Кӧԇыԁ ԁа шоныԁ сынӧԁлӧн пріроԁаын ԁугԁывтӧг пыр мунӧ местаӧн вежлаԍӧм (перемешщајтчӧм). Шонԁі шонтӧ му. Шоналӧм му берԁын щӧщ шоналӧ сынӧԁ. Шоныԁ сынӧԁ кокԋіжык ԁа кајӧ вывлаԋ, сы местаӧ локтӧ кӧԇыԁ сынӧԁ. Таԇі шоналӧм ԁа кӧԇалӧм вӧсна пріроԁаын сынӧԁыԁ пыр бергӧԁчӧ.

Меԁвоԇԇа возԁухоплаваԏеԉјас.

Морт важыԍаԋ-ԋін мӧвпавліс кыпӧԁчыны вывлаԋ, лебавны сынӧԁті. Тајӧторјӧ морт важысаԋ-ԋін зіԉліс. Но меԁвоԇыԍ кыпӧԁчылісны јӧзыс сӧмын секі, кор тӧԁмӧԁісны, мыј шоныԁ сынӧԁ кокԋіԁҗык кӧԇыԁ сынӧԁ ԁорыԍ. 150 во сајын, Франціјаын, ӧԏі ԋеыҗыԁ карын, Монгоԉфје вокјас вӧчісны ыҗыԁ шар. Шарсӧ најӧ вӧчісны кокԋі ԁӧраыԍ ԁа гӧгӧрбок бумагаӧн кԉеітісны. Шар улӧ пестісны біпур ԁа тыртісны шарсӧ шонӧԁӧм сынӧԁӧн. Кор мынтӧԁісны шар кутан кӧвсӧ, шарыс вылӧ качіс сынӧԁӧ ԁа лебԅіс. Тајӧ вӧлі меԁвоԇԇа возԁушнӧј шар. Монгоԉфје вокјас та бӧрын вӧчісны аслыс ԍікас шар, коԁ вылын вӧлі мортјаслы колӧ качӧԁчыны сынӧԁӧ. Тајӧ вӧлі шоныԁ сынӧԁӧн тыртӧм ыҗыԁ шар (37-ӧԁ ԍерпас). 1783 воԍа нојабр 23-ӧԁ лунӧ Паріжса ыҗыԁ плӧшщаԃ вылын уна ԍурс јӧз ԍінвоԇын шарсӧ ԁаԍтісны лебԅыны. Сетчӧ пукԍісны кык учонӧј. Мынтӧԁісны канат. Јӧз горзӧм-ошкӧм шыјас улӧ шарыс мортјаснас ӧԁјӧ качіс вывлаԋ, пыр воԇӧ ԁа воԇӧ. Регыԁ мыԍԏі сіјӧ ԇікӧԇ берԁіс. Мыј-жӧ лоі шаркӧԁ ԁа сы вылын качӧм војтыркӧԁ? Шар пыщса шоныԁ сынӧԁыс ԋӧжјӧԋікӧн ыркаліс, шар лоі ԍӧкыԁҗык і ԋеԁыр мыԍԏі леччіс муӧ. Таԇі јӧз меԁвоԇԇаыԍ качӧԁчылісны сынӧԁјыв шар вылын.

37-ӧԁ ԍерпас. Меԁвоԇԇа возԁухоплаваԏелјаслӧн сынӧԁјыв шар. Та бӧрын унаӧн кутісны качӧԁчавны шоныԁ сынӧԁӧн тыртӧм сынӧԁјыв шарјас вылын. Но тащӧм качӧԁчылӧмјасыс унаыԍ ԉока помаԍлывлісны. Сынӧԁсӧ шонтӧм могыԍ тајӧ шарјас вылӧ вӧлі лӧԍӧԁӧны бі віԇанін — жаровԋајас. Та вӧсна возԁушнӧј шарјас унаыԍ вӧлі ӧзјывлӧны. Но регыԁ мыԍԏі лоі лӧԍӧԁӧма сещӧм шар, коԁӧс кутісны тыртны ԋе шоныԁ сынӧԁӧн, а газӧн, коԁі кокԋіҗык сынӧԁԍыс. Тащӧм сынӧԁјыв шарјасӧн і качӧԁчывлӧны ӧні.

Сынӧԁјыв шар.

Ӧніја сынӧԁјыв шартӧ тыртӧны кокԋі газӧн, коԁі пӧшԏі ԋекущӧма оз јіҗ оболочка пыр. Оболочка вылыстіыс шарсӧ тубыртӧма јон ԍеткаӧн. Ԍетка увԁор помӧ јітӧма кӧрԅінка, кытчӧ меԍԏітчӧны војтыр ԁа налы колана кӧлуј. Тащӧм шарыс кыптӧ сынӧԁӧ сывӧсна, мыј сіјӧ кокԋіԁҗык сынӧԁ серԏі. Сынӧԁјыв шарыԁ вермӧ кыпӧԁчывны зев вылӧ. Сӧмын обыкновеннӧј сынӧԁјыв шарнаԁ — аеростатнаԁ — јӧз вермывлісны кыпӧԁчывны сӧмын 10800 метр вылаӧԇ. Ԁај тајӧ вылаас-ԋін сынӧԁыс сещӧм шоч (разрежоннӧј), мыј лолавны сені он вермы. Меԁым кыпӧԁчыны јона вылӧ, колӧ нароԍнӧ лӧԍӧԁӧм (спеціаԉнӧј) сынӧԁјыв шар — стратостат (38-ӧԁ серпас). Стратостат — сіјӧ ыҗыԁԍыс-ыҗыԁ сынӧԁјыв шар, коԁӧс тыртӧма сіјӧ-жӧ кокԋіԁ газӧн — воԁороԁӧн, мыјӧн тыртлӧны-і обыкновеннӧј сынӧԁјыв шар. Уліас стратостатлӧн ӧшалӧ оз воԍса кӧрԅіна, а ԇікӧԇ тупкыԍԍана шармоԁаа метаԉԉіческӧј гонԁола. Гонԁолаын пукалыԍ јӧз лолалӧны сіјӧ кіслороԁӧн, коԁӧс боԍтӧны најӧ ԍӧраныс нароԍнӧ лӧԍӧԁӧм пріборјасын.

38-ӧԁ ԍерпас. СССР німа стратостат. СССР-ын міјан стратостат меԁвоԇыԍ вӧлі стрӧітӧма 1933-ӧԁ воын. Ԍеԋԏабр 30-ӧԁ лунԍа міча асылӧ СССР ԋіма стратостат, кытчӧ пукԍісны кујім повтӧм іԍԍԉеԁоваԏеԉ, кыпӧԁчіс Москва веԍтӧ. 4 час мыԍԏі сіјӧ воіс 19300 метр вылаӧ. Тащӧм вылӧсӧ мірас ԋекоԁ-на ез кыпӧԁчыв. Возԁухоплаваԏеԉјас раԃіо куԅа рапортујтісны стратостатсаԋ му вылӧ сынӧԁын шеԁӧԁӧм асланыс вермӧм јылыԍ. Рытлаԁорыс стратостат ԉучкіа пуксіс ԋеылӧ, Москва берԁӧ. СССР ԋіма стратостатлӧн лебԅылӧмыс лоі ыҗыԁ собыԏіјеӧн став мірлы, кыԇі сӧветскӧј наукалӧн ԁа ԏехԋікалӧн вермӧм.

Сынӧԁјыв караб.

Сынӧԁјыв караб, мӧԁног-кӧ шуны — ԃіріжабԉ, куԅмӧс формаа. Тащӧм форманаԁ ԃіріжабԉ бура вермӧ поткӧԁны сынӧԁсӧ (39-ӧԁ ԍерпас). Ԃіріжабԉ оболочка пыщкын ем газ — воԁороԁ. Ԃіріжабԉ улын крепітӧма гонԁола, — сетчӧ меԍԏітчӧны војтыр. Ԃіріжабԉ вылын емӧԍ моторјас, тавӧсна сіјӧн поԅӧ веԍкӧԁлыны. Сынӧԁјыв карабӧн поԅо вӧчавны јона куԅ переԉотјас. 1926 воӧ јона тӧԁчана учонӧј пуԏешествеԋԋік Амунԁԍен лебԅыліс ԃіріжабԉ вылын Војвыв поԉусӧ. Ԃіріжабԉ оліс сынӧԁас 71 час ԁа ԇоԋвіԇаӧн бӧр воіс. Бӧрја каԁӧԇ ԃіріжабԉјасыԁ міјан ез вӧвны. Но ӧні мі стрӧітам-ԋін најӧс і міјан емӧԍ-ԋін асланым ԃіріжабԉјас. Ԃіріжабԉјас міјанлы колӧны нароԁнӧј овмӧсаным ԁај научнӧј уҗјас нуӧԁны. Ԃіріжабԉјас міјанлы нӧшта колӧны ԁорјыны странанымӧс капітаԉістјасыԍ, коԁјаслыԍ ԍінсӧ јорӧ СССР ԁа коԁјас ԁаԍтӧны міјан Сојуз вылӧ војна. Кутам јонмӧԁны міјан страналыԍ ԁорјыԍан вын!

39-ӧԁ ԍерпас. Ԃіріжабԉ. ТӦВ.

Сынӧԁыԁ ԋекор абу лӧԋ. Сіјӧ век коԁарӧкӧ мунӧ. Сынӧԁлӧн тајӧ ԁвіжеԋіјеыс і шуԍӧ тӧлӧн. Тӧв пӧԉтӧ быԁ бокԍаԋ. Лунвывԍаԋ пӧԉтӧ лунтӧв војвывсаԋ — војтов ԁа сіԇ воԇӧ. Тӧв пӧԉтан ногсӧ — коԁарӧ пӧԉтӧ, тӧԁмӧԁӧны аслыс ԍікас пріборӧн, коԁӧс шуӧны фԉугерӧн (40-ӧԁ серпас). Тӧв пӧԉтлӧ уна пӧлӧс вынӧн. Овлӧ ԇоԉа тӧв, сіјӧ тӧкӧԏӧ вӧрӧԁыштӧ пујаслыԍ корјас. Јон тӧв лајкјӧԁлӧ пујаслыԍ гырыс лапјас ԁа увјас. Тајӧ-і омԉавлӧ ӧшіԋ сајаԁ. Нӧшта овлӧ-і сещӧм тӧв, кор веԍігтӧ пујасӧс кусԋӧԁлӧ ԁа мортӧс муніг костаыс сувтӧԁӧ; тајӧ тӧлыс — бур'а. Мувылын овлӧны і ураганјас. Ураганыԁ ԋещкӧ пујас, путкыԉалӧ керкајас ԁа вӧчӧ уна ԉоктор. Ураганыԁ — ыҗыԁ ԉоктор. Ураганјас меԁԍасӧ лунвыв странајасын овлӧны, міјанынтӧ јона шоча. Ԇоԉа тӧв ӧԏі секунԁӧн мунӧ 4-5 метр, јон тӧв 11-13 метр ӧԏі ԍекунԁӧн. Ураганыԁ-жӧ вывті ӧԁјӧ ԏувӧ — 35 метраыԍ-на уна ӧԏі ԍекунԁаӧн. Пріроԁаын тӧв вӧчӧ ыҗыԁ уҗ. Сіјӧ лебӧԁӧ-разӧԁӧ ԍој ԁа лыа, коԁјас артмӧны горнӧј пороԁајас пазавлӧмыԍ, сеԍԍа коԉӧ најӧс кытчӧ веԍкалӧ. Сіԇі море берег пӧлӧн артмӧны лыа ԃунајас, а пустыԋајасын — лыа барханјас. Вешјаԍыԍ лыајасыԁ вајӧны овмӧслы вреԁ, сывӧсна-і вермаԍӧны накӧԁ. Сы могыԍ саԃітӧны пујас ԁа кустарԋікјас, коԁјас кутӧны лыалыԍ вешјаԍӧмсӧ-мунӧмсӧ.

Овмӧсын тӧвлӧн уҗ.

Јона важысаԋ-ԋін мортыԁ завоԃітіс уҗӧԁны тӧвсӧ аслас овмӧсас. Морт іспоԉзујтӧ тӧвсӧ кыԇі ԁвігаԏеԉнӧј вынӧс. Коркӧ важӧн-ԋін морт лӧԍӧԁіс паруса суԁно. Тӧв пӧԉтӧ паруссӧ ԁа јӧткӧ суԁносӧ ва вывті. Таԇі тӧв вежіс сыныԍјасӧс. Јона важӧнтӧ паруса карабјасыԁ вывті тӧԁчанторјас вӧліны. Шуам, 1492 воӧ паруса карабјас вылын Колумб

40-ӧԁ ԍерпас. Фԉугер. Јевропасаԋ вуҗіс Амерікаӧ. 1519 воӧ Магеллан меԁвоԇыԍ мӧԁӧԁчіс паруса карабјас вылын-жӧ мугӧгӧрса пуԏешествіјеӧ. Океанјас вывті кујім вочӧж ветлӧм бӧрын

41-ӧԁ ԍерпас. Магелланлӧн караб.

Магелланлӧн віт караб пыщкыԍ ӧԏіыс кыщовтіс мушар гӧгӧр ԁа бӧр воіс ас муас (41-ӧԁ серпас). Парӧвӧј машіна вӧчӧм бӧрын ізобреԏітісны „біја караб“. Таԇі шулісны парохоԁтӧ воԇԇа каԁнас. Паруса пыжјасӧс кутісны венны парохоԁјас. Но-і ӧні-на емӧԍ паруса

42-ӧԁ ԍерпас. „Товарішщ". карабјасыԁ. 42-ӧԁ ԍерпас вылын петкӧԁлӧма міјанлыԍ паруса караб „Товарішщ". „Товарішщ“ уна пӧв-ԋін ветліс океанјасӧԁ. Мортыԁ важыԍаԋ-ԋін тӧвлыԍ вынсӧ уҗӧԁӧ щӧщ-і му вылын. Важја каԁӧ-ԋін вӧвлӧмаӧԍ тӧв меԉԋічајас (43-ӧԁ ԍерпас). Тӧв бергӧԁлӧ меԉԋіча борԁјассӧ. Тајӧ бергалӧмыс щӧщ вуҗӧ ізкіјаслы. Ізкіјас бергалӧны ԁа вӧчӧны пыԅ.

43-ӧԁ ԍерпас. Тӧв меԉніча. 44-ӧԁ ԍерпас. Тӧв ԁвігатеԉ.

Бӧрја каԁнас міјанын вӧчалӧны вынјӧра тӧв ԁвігаԏеԉјас (44-ӧԁ ԍерпас). Тӧв бергӧԁлӧ ԁвігаԏеԉлыԍ борԁјассӧ. Борԁјас бергалӧм вӧсна уҗалӧ машіна ԁа артмӧԁӧ еԉектрічествӧ. Провоԁјас куԅа еԉектрічествосӧ мӧԁӧԁӧны коланінӧ ԁа сіјӧн уҗӧԁӧны станокјас, машінајас. Таԇі тӧвлыԍ вынсӧ іспоԉзујтӧны нароԁнӧј овмӧсын.

КУЩӦМҖЫК СЫНӦԀЛӦН СОСТАВЫС.

Кущӧмҗык сынӧԁлӧн составыс — та јылыо лоі тӧдмӧԁӧма учонӧјјасӧн сӧмын-на 150 во сајас. Учонӧјјас тӧԁмалісны, мыј сынӧԁлӧн составыс меԁԍасӧ кык газыԍ. Ӧԏі тајӧ газыс отсалӧ сотчыны, — шуӧны сіјӧс кіслороԁӧн. Мӧԁ газыс оз отсав сотчынысӧ, — ԍіјӧс шуӧны азотӧн. Кіслороԁыԍ ԁа азотыԍ ӧтар сынӧԁын нӧшта ем мыјкӧмынԁа угԉекіслӧј газ. Ӧні первој тӧԁмӧԁам кіслороԁлыԍ ԁа угԉекіслӧј газлыԍ својствојассӧ, а сеԍԍа опытӧн тӧԁмалам сынӧԁлыԍ составсӧ. Кіслороԁ.

Сынӧԁын кіслороԁыԁ азоткӧԁ ӧтлааԍӧма, тавӧсна шеԁӧԁны кіслороԁсӧ сынӧԁыс јона ԍӧкыԁ. Мі мӧԁ ногӧн шеԁӧԁам чістӧј кіслороԁ (45-ӧԁ ԍерпас). Опыт. Пробіркаӧ пуктам паԋҗын сещӧм вешщество, коԁӧс шуӧны марганцевокіслӧј каԉіјӧн. Пробіркасӧ пробкаалам, — пробкаас меԁ вӧлі ԍујӧма чукыԉтӧм ԍԏеклӧ трубка. Тајӧ трубкалыԍ помсӧ ԍујам мӧԁарӧ бергӧԁӧм ԁа ваӧ пуктӧм ва тыра стӧкан улӧ. Ԍпіртовка вылын кутам віччыԍӧмӧн шонтыны пробіркасӧ.

45-ӧԁ ԍерпас. Кіслороԁ шеԁӧԁӧм.

Трубка пыщкыԍ ваӧ петасны воԇынсӧ сынӧԁ боԉјас, сеԍԍа кутасны петны кіслороԁ боԉјас. Најӧ кыптӧны вывлаԋ, вочасӧн зырӧны стӧкан пыщкыԍ васӧ. Стӧканын пыр ӧтарӧ унҗык чукӧрмӧ газ, пыр ӧтарӧ ещаҗык коԉӧ ваыс. Віччыԍлам, меԁ газыс став васӧ јӧткас стӧкан пыщкыс. Та бӧрын трубка помсӧ боԍтам стӧкан улыԍ ԁа ԁугԁам пробіркасӧ шонтыны. Газ тыра стӧкан вомсӧ улыԍаԋыс тупкам бумагаӧн, лептам ваыԍ, бергӧԁам ԁа пуктам пызан вылӧ. Ԍујам тајӧ стӧканас чусалан сартас. Сартас ӧзјас. Сіԇкӧ, кіслороԁ отсалӧ сотчыны. Сек-жӧ поԅӧ каԅавны, мыј чістӧј кіслороԁын сартас ӧзјӧ јона бурҗыка, а сынӧԁын оз-ԋін сещӧма. Сіԇкӧ, кіслороԁ ӧԁԇӧԁӧ сотчӧмсӧ. Кіслороԁыԁ колӧ лолалігӧн. Кущӧмкӧ жівотнӧјӧс, шуам шырӧс јӧртны-кӧ банкаӧ, кӧні кіслороԁыс абу, сіјӧ регыԁ і кулӧ. Сіԇ-жӧ морт оз вермы овны кіслороԁтӧгыԁ. Јона віԍыԍјаслы врачјас боԉԋічаын ԍетӧны лолавны чістӧј кіслороԁ. Угԉекіслӧј газ.

Кіслороԁыԍ ԁа азотыԍ ӧтар сынӧԁын нӧшта ем угԉекіслӧј газ, кӧԏ еԍкӧ сынӧԁаԁ сіјӧ зев еща. 1-ја опыт. Суԉејаӧ пуктам мелторјас ԁа кіԍтыштам ваӧн сорлалӧм соԉанӧј кіслота. Суԉеја вомсӧ ӧԁјӧ тупкам пробкаӧн, — пробкаас меԁ ԍујӧма кусыԋтӧм трубка. Тајӧ трубкалыԍ помсӧ леԇам ва тыра стӧканӧ, кыԇі петкӧԁлӧма 46-ӧԁ ԍерпас вылын. Трубкаыԍ ваӧ петӧны газ боԉјас. Тајӧ петӧ угԉекіслӧј газ. Тајӧ бара-жӧ рӧмтӧм газ. Газ петан трубкалыԍ помԍӧ леԇам стӧканӧ, кытчӧ кіԍтӧма југыԁ іԅвестка ва. Іԅвестка ваыс стӧканын гуԁырмӧ. Сіԇ-кӧ, іԅвестка васӧ гуԁыртӧ угԉекіслӧј газ. Газ петан трубкалыԍ помсӧ ӧні леԇам „тыртӧм“ стӧканӧ ԁа вевԏԏам сіјӧс ԍԏеклӧӧн. Трубка куԅа петӧ угԉекіслӧј газ. Газыс тыртӧ стӧкансӧ, но тајӧс мі огӧ аԇԇӧ сывӧсна, мыј тајӧ газыс рӧмтӧм. Стӧканӧ ԍујам ӧзјан сартас. Сартас кусӧ. Стӧканын ӧні угԉекіслӧј газ. Угԉекіслӧј газ оз отсав сотчыны. Угԉекіслӧј газсӧ ӧні сеԍԍа понԁывлам стӧканыԍ кіԍтны мӧԁ, „тыртӧм“, стӧканӧ. Ва кіԍтӧм ног-жӧ тајӧс вӧчам. Сіјӧ стӧканӧ, кӧн вӧлі сынӧԁ, ԍујам ӧзјан сартас. Сартас кусӧ. Сіԇ-кӧ тајӧ стӧканын сынӧԁ пыԃԃі ӧні ем угԉекіслӧј газ. Сіјӧ стӧканӧ, кӧн воԇҗык вӧлі угԉекіслӧј газыс, ԍујам ӧзјан сартас. Сартас оз кус, важ мозыс сотчӧ. Сіԇкӧ тајӧ стӧканын угԉекіслӧј газ пыԃԃі ӧні ем сынӧԁ. Угԉекіслӧј газсӧ мі таԇі стӧканыԍ стӧканӧ ва нӧг-жӧ кіԍтім. Таԇсӧ мі вермім вӧчны сывӧсна, мыј угԉекіслӧј газыԁ ԍӧкыԁҗык сынӧԁыԍ. Сынӧԁын быԁлаын ем угԉекіслӧј газ. Но меԁуна угԉекіслӧј газыԁ јӧз оланін пыщса сынӧԁын. Торјӧн-ԋін уна сіјӧ чукӧрмӧ сещӧм вежӧсјасӧ, кытчӧ чукӧрмывлӧны уна јӧз. Щӧщ і міјан класса сынӧԁын угԉекіслӧј газыԁ уна. Классаным пуктам југыԁ іԅвестка ва тыра бԉуԁ. Регыԁ мыԍԏі мі каԅалам, мыј ва вылысас лоі јеҗыԁ кеԋ. Тајӧ кеԋыс лоі угԉекіслӧј газ вӧсна, коԁі ем сынӧԁын, —

46-ӧԁ ԍерпас. Углекіслӧј газ перјӧм. угԉекіслӧј газыԁ-ӧԁ гуԁыртӧ іԅвестка ватӧ. Та ԍерԏі угԉекіслӧј газӧс век поԅӧ каԅавны. Мыј вӧсна-нӧ ескӧ угԉекіслӧј газыс унҗык јӧз оланінјасын? 2-ӧԁ опыт. Боԍтам југыԁ іԅвестка ва тыра стӧкан. Ԍԏеклӧ трубка ԉібӧ іԇас пыр кутам іԅвестка ва пыщкас пӧԉтны ас тыјасԍыным сынӧԁ. Стӧкан пыщса іԅвестка-ваыс пыр-і гуԁыртчас. Сіԇкӧ лолалігӧн мі леԇам уна угԉекіслӧј газ. 3-ӧԁ опыт. Сутуга јылын стӧканӧ леԇам ӧзјан сіԍ ԁа стӧкансӧ сԏеклӧӧн тупкам. Сіԍ ӧзјӧ, но мыјкӧԁыра мыԍԏі кусӧ. Таԇсӧ лоӧ сывӧсна, мыј стӧкан пыщса сынӧԁԍыс ԇікӧԇ бырі кіслороԁ. Стӧканыԍ боԍтам ԍіԍсӧ, кіԍтыштам сетчӧ југыԁ іԅвестка ва ԁа соԉкјӧԁлыштам. Стӧкан пыщса ваыс гуԁырмас. Сіԇкӧ сынӧԁын сотчігӧн артмӧ угԉекіслӧј газ. Ӧні гӧгӧрвоана-ԋін, мыј вӧсна јӧз оланін пыщкын уна ем угԉекіслӧј газ. Сіјо лоӧ сынӧԁас лолалӧмыԍ ԁа сотчӧмыԍ.

Сынӧԁлыԍ составсӧ тӧԁмӧԁан опыт.

Кіслороԁ ԁа угԉекіслӧј газ својствојаскӧԁ тӧԁмаԍӧм мыԍԏі вӧчам опыт, коԁі петкӧԁлас сынӧԁлыԍ составсӧ (47-ӧԁ ԍерпас). Опыт. Паԍкыԁ ԍԏеклӧ ԁозјӧ кіԍтам југыԁ іԅвестка ва. Ва вылас пуктам паԍкыԁ пробка, коԁ вылӧ сувтӧԁома ломԇӧԁӧм ԋеыҗыԁ ԍіԍ&. Ԍіԍсӧ вевԏԏам вунԁӧм пыԁӧса бутыԉӧн. Бутыԉлыԍ вомсӧ пробкаалам. Бутыԉ пыщкын ԍіԍкыс ӧзјо; ӧзјӧ сывӧсна, мыј сынӧԁас сен ем кіслороԁ. Ԍіԍ сотчігӧн кіслороԁыс бырӧ ԁа артмӧ угԉекіслӧј газ. Кор став кіслороԁыс бутыԉԍыс бырӧ, сек ԍіԍ кусӧ. Ԍіо сотчӧмыԍ артман угԉекіслӧј газсӧ ас пыщкас кыскӧ іԅвестка ва, та вӧсна бутыԉын ваыс кыптӧ. Бутыԉын ваыс

47-ӧԁ ԍерпас. Опыт, коԁі петкӧԁлӧ сынӧԁлыԍ составсӧ. кыптӧ сымынԁа кымын-жӧ, мыјԁа вӧлі сені сотчігӧн рӧскоԁујтӧм кіслороԁыс. Мукӧԁ местасӧ бутыԉын меԁԍасӧ боԍтӧ азот. Точнӧј опытјас петкӧԁлӧны, мыј сынӧԁын ем кык газ ԁа мыј кіслороԁыс ԋеуна унҗык 1/5 јукӧныԍ, а азотыс пӧшԏі 4/5 јукӧн

IV. ПРІРОԀАЫН ЕԈЕКТРІЧЕСТВО.

Гым-чарԁ мунӧмтӧ быԁӧн тӧԁанныԁ. Јенежыс вевтԏыԍӧма ԍӧԁ кымӧрјасӧн, кіԍтӧ зер, ԇірԁалӧ чарԁ-бі, чорыԁа јіркӧ-гымалӧ. Јенмӧ ԁа чӧртӧ ескыԍ војтыр полӧны гымԍыԁ. Важӧн јӧзыԁ чајтлісны, мыј гымсӧ мӧԁӧԁӧ гымалыԍ јен.Скӧрмас јенмыс ԁа сеԍԍа-і којӧ му вылӧ чарԁ ԁа гым. Пемыԁ јӧзыԁ ӧні-на чајтӧны, мыј гымыԁ-пӧ Іԉԉа пророкԍаԋ. Іԉԉа пророк-пӧ гӧԋајтӧ аслас ԏеԉегаӧн јенеж куԅа ԁа шыблалӧ му вылӧ біԋӧвјас — чарԁјас. Збыԉ-ӧ таԇі?

Мыј сіјӧ гымыс ԁа чарԁыс.

1752 воԍа гожӧмӧ, гымалігӧн, ыҗыԁ учонӧј Франкԉін петіс ерԁ вылӧ ԁа качӧԁіс ԅмеј. Сіјӧ вӧлі кӧсјӧ тӧԁмӧԁны — мыј-жӧ сещӧм чарԁыс. Франкԉін асԍыс ԅмејсӧ вӧчіс паԍкыԁ шӧвк чышјаныԍ ԁа вылыс помас лӧԍӧԁіс јоԍ метаԉԉіческӧј ԍԏержеԋ. Ԅмејсӧ качӧԁіс зев вӧсԋіԃік ԁа јон пыш суԋіс јылын. Суԋіслӧн помыс волі кӧрталӧма метаԉԉіческӧј кԉучӧ. Кԉучас нӧшта вӧлі кӧрталӧма шӧвк чышјан, — тајӧ чышјанӧԁыс і кутіс Франкԉін асоыс ԅмејсӧ.

48-ӧԁ ԍерпас. Чарԁбі — (војын ԍԋімајтӧма) Кор кымӧр муніс ԅмеј веԍтӧԁ, Франкԉін чуԋсӧ вајӧԁліс кԉуч берԁӧ. Кԉучыԍ чеччыштіс ԇоԉаԋік чарԁ — еԉектріческӧј іскра; секі-жӧ щӧщ кыліс трачԋітӧм шы. Таԇі меԁвоԇԇаыԍ Франкԉін тӧԁмӧԁіс, мыј чарԁыԁ — вывті ыҗыԁ еԉектріческӧј іскра, а гымыԁ тајӧ іскралӧн трачкакылан јон шы (48-ӧԁ ԍерпас). Воԇӧ учонӧјјас нӧшта тӧԁмӧԁісны, мыј чарԁ ԁа гым лоӧны ӧԏі зԁукӧ. Мі-кӧ чарԁыштӧмсӧ воԇҗык аԇԇам, а гымыштӧмсӧ бӧрынҗык кылам, — таԇсӧ лоӧ сывӧсна, мыј југԋітӧмыс (ԍвет) воԇҗык воӧ міјан ԁорӧԇ, а гымыштӧм шыыс сорӧнҗык. Наука тӧԁмӧԁіс, мыј сіјӧ гымыс ԁа чарԁыс, і тајӧн ерԁӧԁіс гым ԁа чарԁ јылыс реԉігіознӧј преԁрассуԁокјассӧ.

Громоотвоԁ.

Гымалігӧн чарԁыԁ чеччыштӧ кык кымӧр коластӧԁ ԉібӧ кымӧр ԁа му коластӧԁ. Муӧ кучкігӧн чарԁ вермас керка сотны, мортӧс віны. Чарԁыԍ віччыԍӧны громоотвоԁ лӧԍӧԁӧмӧн. Громоотвоԁтӧ меԁвоԇ лӧԍӧԁіс Франкԉін. Франкԉін вӧчіс тащӧм опыт. Пыԁӧ му пыщкӧ коԁјӧмӧн сіјӧ ԍујіс куԅ кӧрт беԃ. Гымалігӧн чарԁбіыс кучкӧ вӧлі тајӧ кӧртас ԁа сы куԅа мунӧ му пыщкӧ. Тајӧ вӧлі меԁвоԇԇа громоотвоԁ. Франкԉін велӧԁіс јӧзсӧ вӧчавны тащӧм громоотвоԁјассӧ җуҗыԁ керкајасӧ, меԁым віԇны најӧс чарԁ кучкӧмыԍ. Кор кутісны лӧԍӧԁавны громоотвоԁјассӧ, секі тыԁовтчіс, мыј громоотвоԁа керкајасаԁ шочҗыка кучкывлӧ чарԁыс, а кучкывлӧ-кӧ, сӧмын громоотвоԁӧ ԁа сеԍԍа сы куԅа леччӧ муӧ. Меԁвоԇ кутісны лӧԍӧԁны громоотвоԁтӧ Амерікаын, сы бӧрын-і Јевропаын. Ӧніја каԁӧ громоотвоԁјастӧ лӧԍӧԁӧны нӧшта-ԋін бура ԁа чарԁыԍ віччыԍӧм могыԍ быԁлаӧ вӧчалӧны (49-ӧԁ ԍерпас). Громоотвоԁыԁ-

49-ӧԁ ԍерпас. Фабріка трубалӧн громоотвоԁ. кӧ ем, чарԁыԍ оз ков повны. Ӧні мі вермам-ԋін чарԁбіӧн веԍкӧԁлыны, чарԁбі кывзыԍӧ міјанлыԍ.

Еԉектрічество нароԁнӧј овмӧсын.

Міјан нароԁнӧј овмӧсын ӧні мі уна-ԋін перјам еԉектрічествотӧ. Ті-ӧԁ тӧԁанныԁ-ԋін, кымын еԉектростанціја міјан лоі стрӧітӧма ԁа нӧшта-на унаӧс ӧні стрӧіталам. Еԉектростанціјајас уҗалӧны ломтасӧн, наын іспоԉзујтӧны щӧщ уԍан валыԍ вын, тӧвлыԍ вын. Еԉектріческӧј станціјајасын артмӧԁӧны еԉектрічество, коԁӧс сеԍԍа іспоԉзујтӧны міјан нароԁнӧј овмӧсын. Еԉектрічество перјӧм куԅа мӧԁ пјаԏіԉеткаӧ міјанлы колӧ панјыны воԇын муныԍ став капітаԉіԍԏіческӧј странајассӧ. Наука ԁа ԏехԋіка ас кіӧ боԍтӧмӧн таԇі мі веԍкӧԁім еԉектрічествосӧ соціаԉізм стрӧітан уҗ вылӧ. Заԁаԋіје. Еԉектрічествотӧ поԅӧ зыртӧмӧн артмӧԁны. Тајӧс поԅӧ каԅавны тащӧм опытыԍ. Ебоԋітыԍ вӧчӧм сынанӧн пемыԁінын колӧ сынавны чістӧј кос јурԍіјас. Секі кутасны бікіԋјас тыԁавны ԁа кылас трічкӧԁчӧм шы. Тајӧ петкӧԁло, мыј зыртӧмыԍ артмӧ еԉектрічество. Зыртӧм отсӧгӧн еԉектрічествотӧ перјӧны сывылӧ вӧчӧм пріборјасын.

V. БЫԁМӦГЈАСЛӦН ОЛӦМ.

Кыԇі быԁмӧгјас олӧны воԇ тулысын. Воіс тулыс. Тувсовја шонԁі ӧтарӧ јонҗыка шонтӧ. Пујас ԁа кустарԋікјас век-на паԍтӧмоԍ сулалӧны, на вылын корјас ні ԇоріԇјас абуӧԍ-на. Но на вылын поԉтчӧны-ԋін почкајас. Регыԁ најӧ пушкыртчасны веж корјасӧн ԁа ԇоріԇјасӧн.

Почкајас. Ԋещыштам буԅіна ветка. Сы вылын ем уна почка (50-ӧԁ ԍерпас). Но абу быԁ почка ӧткоԃ, ӧԏіјас гырыԍҗыкӧԍ, мукӧԁјас —

50-ӧԁ ԍерпас. Поттӧм ԁа бурещ потан почкајас буԇіна вылын. посԋіԁҗыкӧԍ. Гырыԍҗыкјасыс — корја почкајас, посԋіԁҗыкјасыс — ԇоріԇа почкајас. Корја почкасӧ кутам паԍкӧԁны. Ежԍаԋыс сіјӧ тупкыԍӧма вӧсн-і кучік коԃ кышјасӧн. Почка пыщкын ем залӧн ԁа корјаслӧн петас (зачаток). Корја почкаыԍ сеԍԍа быԁмӧ веж корјаса ветка. Ԇоріԇа почка сіԇ-жӧ тупкыԍӧма кучік коԃ кышјасӧн. Почка пыщкын ем ԇоріԇ петас. Ԇоріԇа почкаыԍ сеԍԍа быԁмӧ ԇоріԇа ветка.

Корјаԍԍӧм. Завоԃітлам набԉуԁајтны, кыԇі корјаԍԍӧны міјан пујас ԁа кустјас. Почкајас воԇынсӧ поԉтчӧны, ӧтарӧ гырыԍҗыкӧԍ лоӧны. Кучік коԃ кышјасыс паԍкалӧны, бӧрјапом, тыԁовтчӧ вежпетас. Почка потӧ. Паԍкалана почкаыԍ тыԁовтчӧны зев посԋіԃік ԁа чукыртчӧм корјас. Вочасӧн најӧ паԍкӧԁчӧны ԁа лоӧны сещӧмӧԍ, кущӧм корјас мі векҗык аԇԇам пујас ԁа кустјас вылыԍ. Таԇі быԁмӧгјас вылын лоӧны корјас, таԇі најӧ корјаԍсӧны.

Ԇоріԇалӧм.

Уна пу ԁа куст завоԃітӧны ԇӧріԇавны воԇ тулыснас-на. Ԍерпасјас вылын петкӧԁлӧма ԋекымын пулыԍ ԁа

51-ӧԁ ԍерпас. Баԃлӧн ԇоріԇјас (тычінкајаса ԁа пеԍԏікјаса). 52-ӧԁ ԍерпас. Орешԋіклӧн ԇоріԇ. кустлыԍ ԇоріԇјас: баԃлӧн „берба-баԉӧ“, орешԋіклӧн ԁа топоԉлӧн „іԍергајас" (серпас 51, 52, 53). Тајӧ пујас, кустјас ԇоріԇалӧны воԇ тулысын, веԍіг јона воԇҗык-на корјасԍан каԁӧԇ.

53-ӧԁ ԍерпас. Топоԉ ԇоріԇјас. 54-ӧԁ ԍерпас. Воԇ тулысԍа віжјур.

Меԁвоԇԇа тувсов ԇоріԇјас. Воԇ тулысӧ-жӧ ԇоріԇалӧны і ԋекымын турун-быԁмӧгјас. Коԁјас-нӧ тащӧм воԇсӧ ԇоріԇалӧны? Воԇ тулысӧ ԍојӧԁа му вылыԍ ԇік быԁлаыԍ поԅӧ аԇԇыны віжјур (маԏ-і-мачеха) ԋіма быԁмӧг (54 ԁа 55-ӧԁ серпасјас). Корјавтӧԇыс-на боԍтԍӧ ԇоріԇавны віжјур. Ԇоріԇјасыс сылӧн віжӧс-ԍ, міјанлы тӧԁса оԁуваԋчіклӧн (јӧла јӧн турун) коԃ-жӧ. Віжјурлӧн корјасыс ԍорӧнҗык петӧны. Тајӧ корјаслӧн вылыслаԁорыс веж ԁа шыԉыԁ, а улыслаԁорыс быԏԏӧ јеҗԁов гӧна. Чужӧм берԁӧ-кӧ пуктывлыны віжјурлыԍ корсӧ, секі каԅалан, мыј улыслаԁорԍаԋыс шоныԁҗык, а вылысԍаԋыс кӧԇыԁҗык. Тавӧсна і пуктісны тајӧ быԁмӧгыслы ԋім — маԏ-і-мачеха. Му пыщкын віжјурлӧн ем уна вожа кыз вужԁін; тајӧ вуҗјас коԉан восаԋ-на заптӧма верԁчан запас. Му пыщса вужјасас верԁчан запасыс заптӧма і мукӧԁ быԁмӧгјаслӧн, коԁјас воԇ тулысын-жӧ ԇоріԇалӧны: хохлаткалӧн — клубеԋјасас, а віԇвыв луклӧн — лукшмакјас. Верԁчан запасјасыс быԁмӧглы колӧны, меԁым завоԃітны овны воԇ тулысӧ-на. Воԇ тулысԍа ԇоріԇјас ӧԁјӧ зев кіԍмӧны, сывӧсна најӧс колӧ аскаԁӧ аԇԇыны. Гожӧмнаԁ најӧс он-ԋін аԇԇы.

Кыԇі чужӧ ԁа быԁмӧ кӧјԁысыԍ быԁмӧг.

Тулысјасӧ міјан сінмӧн суԇтӧм паԍкыԁ Сојузса мујас вылын нуӧԁԍӧ кӧԇа. Кӧԇаыԁ — віԇму овмӧсаԁ вывті тӧԁчана уж; кӧԇӧм кӧјԁысјасыԍ чуҗӧны быԁмогјас, коԁјас-і ԍетӧны міјанлы уроҗај. Кор кӧјԁысыс веԍкалӧ ԋебыԁ ԁа тырмымӧнја шоныԁ муԍінмӧ, сіјӧ боԍтӧ муԍыс ва, поԉтчӧ ԁај чужӧ. Быԁмӧг чужӧ зароԁышыԍ, коԁі ем быԁ кӧјԁысын. Боԍтны-кӧ ваын кӧтӧԁӧм аԋкыщ кӧјԁыс, куԉны сылыԍ кучіксӧ ԁа торјӧԁны воча воан кык җынсӧ, секі на костыԍ поԅӧ аԇԇыны ԇоԉаԋік зароԁыш. Кӧтӧԁӧм руԇӧг кӧјԁыслӧн зароԁышыс веԍігтӧ ортсыԍаԋ тыԁалӧ. Зароԁышыс верԁчӧ кӧјԁыс пышса ԍојанторјасӧн, — зароԁышԍыс і лоӧ быԁмӧгыс. О п ы т. Меԁым аԇԇыны кӧјԁыслыо чужӧмсӧ ԁа тӧԁ-мӧԁны, кыԇі кӧјԁысыс- артмӧ том быԁмӧг, вочам тащӧм огіыт. Боотам КЫК СТӦКаН. Кыкнан СТӦКЗНСӦ ВЫлЫСс-аԋЫс гартам марԉаӧн ԉібӧ гежӧԁ оінма кущӧмкӧ ԁӧраӧн. Марԉасӧ ԉібӧ ԁӧрасӧ ԋеуна оујыштам стӧкан пыщкас.. Кыкнан стӧканас кіотам ва. Васӧ кіотам бурещ сымынԁа/ меԁым марԉаыс ԉібӧ ԁӧраыс кӧтас-існы. 55-бԁ оерпас. Віжјур гожӧмкп. Оԏі стӧканас марԉа вылӧ пуктам аԋкыщ кӧјԁыс, а мӧԁас — руԇӧг ԉібӧ шобԁі кӧјԁыс. Каԁыԍ-каԁӧ стӧканјасас кутам соԁтыштавны васӧ. Кутам віԇӧԁны, кыԇі чужӧны кӧјԁысјасыс ԁа кыԇі кӧјԁысыԍ петӧ том быԁмӧг (56-ӧԁ серпас).

56-ӧԁ ԍерпас. Руԇӧг кӧјԁыслӧн чужӧм.

Быԁмогјаслӧн вужјас.

Чужан кӧјԁыслӧн зароԁышыс верԁчӧ кӧјԁыс пыщса ԍојанторјасӧн. Но, шуам, муӧ кӧԇӧм кӧјԁысјас чужісны-ԋін. Кӧјԁысыԍ петісны том быԁмӧгјас. Налӧн вужјасыс пырісны ԋебыԁ муӧ. Му вежӧԁіс. Ӧні-нӧ кыԇі ԁа мыјӧн верԁчӧ том быԁмӧгыс? Ва ԁа сојанторјассӧ быԁмӧг боԍтӧ муыԍ. Аслас вужјаснас сіјӧ суԇӧԁӧ. Тӧԁмалам, кущӧм вужјас овлӧны торја-торја быԁмӧгјаслӧн ԁа кущӧм налӧн устројствоыс. 58-ӧԁ ԍерпас вылын петкӧԁлӧма ԋекымын куԉтурнӧј быԁмӧглыԍ вужјассӧ. Кущӧм ыҗыԁӧԍ вужјасыс! Со кушӧм пыԁаӧ ԁа паԍтаӧ најӧ пырӧԁчӧны! Со кущӧма најӧ тывјыштӧмаӧԍ муԍінсӧ! Поԁсолԋечԋіклӧн ем ӧԏі шӧр вуж, коԁі сеԍԍа јона вожалӧма. Тащӧм вужсӧ шуӧны чӧрс коԃ вужјӧн. Свеклӧлон сіԇ-жӧ чӧрс коԃ вуж, бара-жӧ јона вожавлӧма. Но тајӧ вужјыс јона кыз ԁа сочнӧј. Сы пыщкӧ заптӧма ԍојантор. Ԍвеклӧлӧн вужјыс быԏԏӧ ԍојан віԇан клаԁӧвӧј. Ԍоркԋі вуж сіԇ-жӧ ас пыщкас віԇӧ ԍојанторјас, сӧмын формаыс сылӧн мӧԁҗык.

57-ӧԁ ԍерпас. Чужан поԁсолнечніклӧн вужјыс пырӧ муԍінӧ.

Ԍулӧн вужјыс абу-ԋін поԁсолԋечԋіклӧн ԁа ԍвеклӧлӧн коԃ. Ԍулӧн шӧр вужјыс абу. Тащӧм вужсӧ шуӧны пашкыра вужјӧн. 58-ӧԁ ԍерпас. Вужјас поԁсолнечԋіклӧн, ԍвеклӧлӧн і ԍулӧн.

Јона ԍуԍа-кӧ віԁлавны быԁмӧгјаслыԍ вужјассӧ, на вылыԍ- поԅӧ аԇԇыны зев посԋіԃік вужсіјас. (59-ӧԁ ԍерпас). Вужсіјаснас быԁмӧг муыԍ кыскӧ ва ԁа сы пыщкӧ сылӧм верԁчан совјас. Орјӧԁлыны-кӧ вужсіјассӧ, быԁмӧг кулӧ. Парԋікјасӧ ԁа граԁ вылӧ быԁмӧг петасјассӧ вуҗӧԁігӧн тавӧсна-і колӧ јона віччыԍны, меԁым ԋе орјӧԁлыны вужсіјассӧ. Быԁмӧглӧн вужјасыԁ уна. Вужјас вылын вужсіјасыс нӧшта-на уна. Тавӧсна быԁмӧг вермӧ муыԍ кыскыны уна ва ԁа сы пыщкӧ сылӧм верԁчан совјас. Но муаԁ ташӧм верԁчан солыԁ век-жӧ абу уна, сы могыԍ-і колӧ мутӧ вынԍӧԁны, сујны сетчӧ быԁмӧглы верԁчыны колана совјас. Бура ԁа колананог му уҗалӧмӧн ԁа вынԍӧԁӧмӧн соԁтам міјан мујаслыԍ урожај!

Быԁмӧглӧн веж корјас.

Коԁі-нӧ ез ԋімкоԃаԍлыв веж муӧн, ԇоріԇалан веж луԁӧн, вӧрса ԋуԇвіж корјасӧн! Но быԁӧн-ӧ тӧԁӧны, мыј вӧсна быԁмӧгјаслӧн корјасыс вежӧԍ? Опыт. Боԍтам кык ԍој кашԋік, ԉібӧ кык жӧч ԁоз ԁа тыртам муӧн. Мусӧ кіԍкалам ваӧн ԁа кӧԇам сетчӧ кущӧмкӧ быԁмӧглыԍ кӧјԁыс, шуам кӧԏ зӧрлыс, ԉібӧ аԋкыщлыԍ. Ӧԏі кашԋіксӧ петкӧԁам гож воԇӧ, а мӧԁсӧ — пемыԁінӧ, кытчӧ оз вермы веԍкавны шонԁі југӧр. Ԋекымын лун мыԍԏі мі аԇԇам, мыј кыкнан кашԋікас кӧјԁысјасыс чужісны ԁа наыԍ петісны том быԁмӧгјас. Но кущӧма најӧ торјалӧны! (60-ӧԁ ԍерпас). Југыԁінын быԁмӧм быԁмӧгјас вежӧԍ, мічаӧԍ, шаԋӧԍ. Пемыԁінын быԁмӧм быԁмӧгјас — куԅӧԍ, кеԉыԁвіжӧԍ, ԋуԇвіж рӧмыс налӧн абу. Сіԇкӧ, быԁмӧгјасыԁ сӧмын југыԁінын вежӧԁӧны. Вежӧԁӧны быԁмӧгјасыԁ сывӧсна, мыј југыԁінын быԁміганыс на пыщкын артмӧ ԋуԇвіж рӧма вешщество. Тавӧсна і вежӧԍ быԁмӧглӧн корјас. Веж быԁмӧгјасыԁ — шонԁілон піјан. Шонԁітӧгыԁ најӧ оз вермыны овны. Тајӧс тӧԁӧ быԁ мууҗалыԍ морт, і сіјӧ ԋекор оз кут быԁтыны быԁмӧгјастӧ сещӧмінјасын,

59-ӧԁ ԍерпас. Горчіца вужјас вылын вужсіјас. кытчӧ оз інмыны шонԁі југӧрјас. Урожајтӧ сеԍ он боԍт. Быԁӧн тӧԁӧны, мыј шонԁі југӧрјастӧгыԁ веж быԁмӧгјас оз вермыны овны, но унаӧн оз-на тӧԁны — мыј вӧсна веж быԁмӧгјаслы колӧ лунјугыԁыс. 1840-ԁ воӧ ӧԏі учонӧј вӧчіс јона тӧԁчана научнӧј открыԏіје. Сіјӧ тӧԁмӧԁіс, мыј быԁмӧгјас верԁчӧны оз сӧмын муыԍ ԍојанторјас боԍтӧмӧн, но і сынӧԁыԍ. Сіјӧ тӧԁмӧԁіс, мыј веж быԁмӧгјас сынӧԁыԍ боԍтӧны угԉекіслӧј газ — тајӧторнас најӧ верԁчӧны сӧмын југыԁ ԁырјі. Васӧ ԁа ва пыщкӧ сылӧм верԁчан совјассӧ быԁмӧг аслас вужјаснас кыскӧ муыԍ. А угԉекіслӧј газсӧ быԁмӧг шеԁӧԁӧ сынӧԁыԍ аслас корјаснас. Угԉекіслӧј газын ԁа ваын емӧԍ сещӧм вешществојас, коԁјасӧс быԁмӧг аслас веҗ корјаснас переработајтӧ југыԁіыын верԁчанторјӧ — крахмалӧ. Вот мыјла веҗ быԁмӧгјасыԁлы колӧ југыԁыԁ.

Кущӧм зајас емӧԍ уна ԍікас быԁмӧгјаслӧн.

Пріроԁаын быԁмыԍ став быԁмӧгсӧ поԅӧ јукны кујім гырыԍ чукӧрӧ: турунјас, кустјас ԁа пујас. Турунјас торјалӧны ас зананыс — быԁӧнлӧн налӧн ем ԋебыԁ турун за. Кустарԋікјаслӧн ԁа пујаслӧн заныс чорыԁ, пу. Но мыјӧн-җӧ торјалӧны мӧԁа-мӧԁԍыс пујас ԁа кустјас? Ті-ко віԇӧԁланныԁ кущӧмкӧ пу вылӧ, прімер шуны, ԉіпа ԉібӧ кыԇ вылӧ, секі аԇԇанныԁ, мыј сылӧн ем ӧԏі шӧр за — ствол, коԁі сеԍԍа воҗавлӧма. Кустјаслӧн-жӧ, прімер боԍтны, баԃлӧн, орешԋіклӧн, тащӧм стволыс абу,

60-ӧԁ ԍерпас. Пемыԁінын (шујгаас) ԁа југыԁінын (веԍкыԁас) быԁмӧм быԁмӧгјас.

налӧн зајасныс позтырон петӧны ӧԏі вужјыс. Зајас ԍікас ԍерԏі і торјӧԁӧны пујасӧс ԁа кустјасӧс. Унҗык быԁмӧгыслӧн ем веԍкыԁа сулалана за. Но мукӧԁ быԁмӧгјаслӧн емӧԍ гартчан ԁа воԉсаԍан зајас. Боԍтны-кӧ фасоԉ ԉібӧ таг, налӧн заныс гартчанаӧԍ. Тащӧм зајасыԁ — ԋебыԁӧԍ ԁа куԅӧс. Тащӧм заыс гартчӧ кущӧмкӧ јон пыкӧԁ гӧгӧр ԁа сещӧм ногӧн петкӧԁӧ корјассӧ југыԁінӧ. Тыквалӧн ԉібӧ огурцылӧн заныс воԉсаԍана. Тајӧ зајасыс сіԇ-жӧ куԅӧԍ ԁа ԋебыԁӧԍ, но најӧ му вывті воԉсаԍӧны. Гартчан заа быԁмӧгјаслы, шуам аԋкыщлы, граԁјас вылӧ быщкалӧны пу пыкӧԁјас. Воԉсаԍана заа быԁмӧгјасӧс, шуам огурцыӧс, пуктӧны мӧԁа-мӧԁԍыс веԉыҗыԁа косталӧмӧн, меԁым налӧн зајас вермісны му вывті воԉсаԍны. Зајас петкӧԁӧны корјассӧ југыԁінӧ ԁа кутӧны најӧс. Но заыԁ быԁмӧглы нӧшта мӧԁтор вӧсна колӧ. Меԁым тајӧс тӧԁны, вӧчам ташӧм опыт. Опыт. Суԉејаӧ ԉібӧ стӧканӧ кіԍтыштам ԋеуна ваӧн сорлыштӧм гӧрԁ черԋіла ԁа сувтӧԁам сетчӧ корја веткајас. Мӧԁ лунӧ веткасӧ колӧ боԍтны черніла пыщкыԍ ԁа вунԁавны куԅаног і паԍтаног. Секі аԇԇам, кыԇі заыс краԍітчӧма гӧрԁ черԋілаӧн. Сіԇ-жӧ гӧрԁӧԍ лоіны і корлӧн сӧнјасыс. Тајӧ опытыс петкӧԁлӧ, мыј за куԅа вужԍаԋ кајӧны корјасӧ ва ԁа сы пыщкӧ сылӧм совјасыс, коԁјасӧс быԁмӧг аслас вужјаснас бостӧ муыԍ.

Быԁмӧгјас пактӧԁӧны ва.

Муыԍ кыскӧм совјасыс коԉӧны быԁмӧг пыщкӧ. Најӧс мі вермам аԇԇыны, кор быԁмӧгсӧ сотам: пӧјімыс і ем міԋерала совјасыԁ. Ваыс, коԁӧс быԁмӧг кыскӧ муыԍ, оз ставнас коԉ быԁмӧг пыщкӧ. Быԁмӧглӧн корјасыс пактӧԁӧны јона уна ва. Кыԇі быԁмӧг пактӧԁӧ ва, поԅӧ аԇԇыны тащӧм опытыԍ. Опыт. Быԁмӧглыԍ боԍтам ԋеыҗыԁ корјаса ветка ԁа пуктам ва тыра пробіркаӧ. Ва вылысас кіԍтыштам выј слој, меԁ ваыс ез кут пактавны. Пробірка пыщса валыԍ суԁтасӧ пасјам. Лун-мӧԁ мыԍԏі тыԁовтчас, мыј валӧн суԁтаыс пробіркаын чіні. Таԇсӧ лоӧ сывӧсна, мыј быԁмӧгыс кыскӧ васӧ ԁа ас корјас пырыс пактӧԁӧ. Быԁмӧгјас пактӧԁӧны јона уна ва. Куԉтурнӧј быԁмӧгјаскӧԁ щӧщ васӧ пактӧԁӧны сіԇ-жӧ і јог турунјас ԁа таԇікӧн најӧ коԍтӧны мусӧ. Сы вӧсна засухакӧԁ вермаԍӧмын јог турунјаскӧԁ вермаԍӧмлӧн тӧԁчанлуныс јона ыҗыԁ.

Ԇоріԇјас, наԍекомӧјјас ԁа тӧв јылыԍ. Ԇоріԇалан вішԋа саԁјын.

Вішԋа ԇоріԇалӧ тулысын. Вішԋа веткајас вылын петӧны уна-уна ԇоріԇјас. Міјан саԁјын најӧ — воԇ тулыслӧн меԁвоԇԇа петасјас. Ԇоріԇјас веԍтын жувгӧны-бергалӧны маԉазіјас, лебалӧны ԇоріԇыԍ ԇоріԇӧ. Ԋещыштам вішԋалыԍ ԇоріԇсӧ ԁа кутам віԁлавны, кыԇі-мыј сіјӧ течԍӧма (61-ӧԁ ԍерпас). (Міјан условіјеын поԅӧ боԍтны ԉӧм ԇоріԇ). Меԁвоԇ ԍінманым шыбытчӧны ԇоріԇлӧн јеҗыԁ ԉепе-

61-ӧԁ ԍерпас. Шӧрі вунԁӧм вішԋа ԇоріԇ (ыҗԁӧԁӧма).

стокјас. Ставыс віт ԉепесток, наыԍ артмӧма ԇоріԇ венчік. Віԇӧԁлам ԇоріԇ пыщкас. Сеԍ мі аԇԇам уна тычінка. Быԁ тычінка артмӧма суԋіс коԃыԍ (ԋіԏыԍ), — сы јылын ем віжов пыԉԋік. Тајӧ пыԉԋікас кіԍмӧ вывті посԋіԃік пыԉца. Кор пыԉцаыс кіԍмас, пыԉԋік потас, і секі пыԉца кіԍԍас пыԉԋік пыщкыԍ. Ԇоріԇ шӧрас тыԁалӧ пеԍԏік. Вішԋа ԇоріԇын сӧмын ӧԏі пеԍԏік. Пеԍԏіклӧн улыс помыс паԍкалӧ. Тајӧ — завјаԅ. Завјаԇԍаԋ кајӧ столбік, — столбік јылын ем рыԉце. Віԇӧԁлам-кӧ ԇоріԇсӧ увсаԋыс, аԇԇам посԋіԃік корјас. Тајӧ ԇоріԇ чашечка корјас (чашеԉіԍԏікјас). Ставыс віт. Наыԍ артмӧма ԇоріԇ чашечка, коԁі ортсыԍаԋ ежӧ ԇоріԇсӧ. Мі ӧні тӧԁам-ԋін, кыԇі течԍӧма вішԋа ԇоріԇ. Мыј-жӧ ԇоріԇјас вылын вӧчӧны маԉазііасыс, коԁјас тырыс лебалӧны саԁјын? Вішԋнлыԍ јежыԁ ԇоріԇјассӧ маԉазіјас раԃејтӧны сывӧсна, мыј ԇоріԇјас пыщкын ем јумов сок. Тајӧ чӧскыԁ сокысла-і волӧны маԉазіјасыԁ ԇоріԇјас вылӧ. Но маԉазіјаслӧн волӧмыс щӧщ-і быԁмӧглы колӧ. Кор маԉазі локтӧ ԇоріԇ вылӧ јумов сокла, секі пыԉԋікыԍ кіԍԍӧм пыԉцаыс ԍібԁӧ ԋебыԃік гӧнкоԃӧн тырӧм маԉазі туша берԁӧ. Кор маԉазіыс сеԍԍа лебԅас ԁа мӧԁ ԇоріԇ вылӧ пукԍас, ԍӧрас вајӧм пыԉцаыс ԍібԁас тајӧ ԇоріԇса пеԍԏік рыԉцеӧ. Таԇі маԉазіјас разӧԁӧны ԇоріԇыԍ ԇоріԇӧ пыԉцасӧ. Маԉазіјас отсӧгӧн таԇі опыԉајтчӧны вішԋа ԇоріԇјас. Ԇоріԇ опыԉітчӧм бӧрын вӧԉіԍԏі-ԋін завјаԅыԍ завоԃітчӧ сӧвмыны ԁа быԁмыны тіјанлы бура тӧԁса вішԋалӧн плоԁ. Вішԋалӧн плоԁ кіԍмӧ гожӧм шӧрын.

Ԇоріԇалан руԇӧга му вылын.

Руԇӧгыԁ ԇоріԇалӧ гожӧмын. Руԇӧг ԇоріԇлӧн ԇоріԇ веԋечыс абу (62-ӧԁ ԍерпас). Тајӧ ԇоріԇлӧн емӧԍ со кущӧм торјас: ԋуԇвіж кыш, кујім тычінка ԁа перістӧј кык рыԉцеа песԏік. Ԇоріԇалан руԇӧга му вылыԍ ті онӧ аԇԇӧ ԇоріԇыԍ ԇоріԇӧ лебалан маԉазіјасӧс. Кыԇі-нӧ еԍкӧ вермӧ веԍкавны пыԉцаыс ԇоріԇыԍ ԇоріԇӧ? Мунӧј гожӧмын ԇоріԇалан руԇӧга му вылӧ. Му вевԁорԍыс ті каԅаланныԁ віж пыԉцаыԍ артмӧм щын-бус кымӧр коԃӧс. Тајӧ — руԇӧглӧн пыԉцаыс, коԁі петӧма потӧм пыԉԋікјасыԍ. Тӧв новлӧԁлӧ сіјӧс ԇоріԇыԍ ԇоріԇӧ. Веԋчіктӧм мукӧԁ быԁмӧгјас моз-жӧ руԇӧгыԁ опыԉајтчӧ тӧв отсӧгӧн.

62-ӧԁ ԍерпас. Руԇӧглӧн ԇоріԇ (ыҗԁӧԁӧма). Опыԉітчӧм бӧрын вӧԉіԍԏі-ԋін руԇӧг завјаԅыс боԍԍӧ быԁмыны кӧјԁыс. Тајӧ кӧјԁыс урожајсӧ чукӧртӧны гожӧм шӧрын.

Куԉтурнӧј быԁмӧгјаслӧн быԁмӧм.

Мујас ԁа граԁјас вылӧ веԍкыԁа грунтас кӧԇан уна куԉтурнӧј быԁмӧгјас міјан воӧны ӧԏі гожӧмӧн. Но куԉтурнӧј быԁмӧгјас пӧвстын емӧԍ нӧшта-і сещӧмјас, коԁјаслы воӧԁчынысӧ колӧ куԅҗык каԁ. Лунвылыԍ міјанӧ вајӧм граԁвыв быԁмӧгјас, прімер, поміԁорјас, оз воны ӧԏі гожӧмӧн, тулыснас-кӧ кӧԇӧма најӧс веԍкыԁа грунтӧ. Тавӧсна најӧс воԇ тулысын кӧԇӧны парԋікјасӧ. Ԍԏеклӧ рамајаса парԋікјасаԁ шоныԁҗык ывлавылын ԍерԏі. Парԋікјасын быԁмыштӧм том быԁмӧгјасӧс шоныԁ повоԃԃа пукԍігӧн пуктӧны грунт вылӧ, сені сеԍԍа најӧ гожӧм чӧжӧн воӧны. Лунвыв быԁмӧгјастӧ ԏепԉіцајасын быԁтӧны веԍігтӧ тӧлын, і таԇі тулыснас-ԋін боԍтӧны урожај. Мыј колӧ быԁмӧглы олігас — тајӧс тӧԁӧмӧн ԁа тащӧм колан условіјејассӧ лӧԍӧԁӧмӧн морт ас овмӧсас веԍкӧԁлӧ быԁмӧгјас олӧмӧн. Граԁвыв пуктасјас зев бур ԍојан тор, і овмӧс нуӧԁӧм бокԍаԋ налӧн тӧԁчанлуныс јона ыҗыԁ. Щӧщ і војвывса мукӧԁ быԁмӧгјас воӧны куԅ каԁӧн. Сіԇ боԍтны-кӧ міјанлыԍ ӧԅіма быԁмӧгјас — ӧԅіма руԇӧг, ӧԅіма шобԁі — оз воны ӧԏі гожӧмӧн, кӧԇӧма-кӧ најӧс тулысын. Тавӧсна најӧс кӧԇӧны арын. Кӧԇӧм кӧјԁысјас арнас-на чужӧны, наыԍ петӧны том быԁмӧгјас, но пукԍан кӧԇыԁыс ԁугӧԁӧ петасјаслыԍ воԇӧ быԁмӧмсӧ. Сеԍԍа уԍас лым ԁа кыз лым ешкын улас бура тӧвјӧны ӧԅімјасыс. Тулыс воігӧн, кор лымјыс сылас ԁа шонԁіыс шонтас мусӧ, ӧԅім петасјас воԇӧ боԍԍӧны сӧвмыны ԁа веԍігтӧ јарӧвӧј быԁмӧгјасыс-на вӧԇҗык воӧны. Ӧԅіма быԁмӧгјаслыԍ куԅа быԁмӧм каԁсӧ җеԋԁӧԁӧм могыԍ бӧрја каԁнас таԇі вӧчӧны: тӧв помаԍігӧн, кӧԇа завоԃітчытӧԇ јона воԇҗык-на ӧԅіма быԁмӧгјаслыԍ кӧјԁыссӧ кӧтӧԁыштӧны. Чужны завоԃітӧм кӧјԁысјассӧ сесԍа пуктӧны кӧԇыԁ інӧ, шуам, ԍујӧны лым пыщкӧ, мыј вӧсна најӧ ԁугԁӧны воԇӧ быԁмӧмԍыс. Тајӧ кӧјԁысјассӧ кӧԇӧны тулысын јарӧвӧјјасӧс моз-жӧ. Вӧлӧм-кӧ, тајӧ кӧјԁысјасыԍ сӧвман быԁмӧгјас воӧны ӧԏі гожӧмӧн. Ӧԅіма сортјас таԇі вермӧны лоны јарӧвӧјјасӧн. Міјан нароԁнӧј овмӧсын јарӧвӧј ԁа оԅімовӧј ԋаԋ быԁмӧгјаслӧн тӧԁчанлуныс јона ыҗыԁ. Ԋаԋ куԉтурајас міјанлы ԍетӧны меԁԍа колана ԍојантор — ԋаԋ. Тавӧсна міјан віԇму овмӧсын меԁыҗыԁ мог — ԋаԋ куԉтурајас. Мӧԁ пјаԏіԉеткаӧ міјанлы колӧ јона вылӧ кыпӧԁны міјан куԉтурнӧј быԁмӧгјаслыԍ урожајноԍԏ, і меԁԍасӧ — ԋаԋ куԉтурајаслыԍ. Наука ԁа ԏехԋікалыԍ ԁосԏіжеԋіјејассӧ міјан совхозјасӧ ԁа колхозјасӧ пыртӧмӧн мі пӧртам олӧмӧ тајӧ ыҗыԁ могсӧ.

VІ. ԆОԊВІԆАЛУН КУТӦМ.

Меԁым лоны міјан соціаԉіԍԏіческӧј обшществоса ԇоԋвіԇа ԁа велӧԁчӧм уҗалыԍӧн, колӧ аслыԁ тӧԁны, кыԇі ічӧтԍаԋ колӧ віԇны ԇоԋвіԇалун ԁа кыԇі правіԉнӧја колӧ уҗавны.

Школаын уҗ ԁа шојччӧг.

Классын сӧстӧмлун ԁа пӧраԁок — меԁвоԇԇа условіје ԇоԋвіԇалун віԇӧм вылӧ ԁа бура велӧԁчӧм вылӧ. Кор классыԁ ԋајт ԁа буса, — сек класс пыщса сынӧԁын ем уна бус. Мі лолалам тајӧ сынӧԁнас ԁа сынӧԁсорыԍ щӧщ кыскам буссӧ, — бус веԍкалӧ ты пыщканым. Бус пыщкаԁ век емӧԍ мікробјас. Најӧ — ԍінлы тыԁавтӧм вывті посԋіԃік ловјаловјас. Буса сынӧԁаԁ најӧ зев уна. Кор мі лолалам буса сынӧԁӧн, секі ты пыщканым щӧщ веԍкалӧны мікробјас. Тајӧ мікробјас пӧвстын емӧԍ і сещӧмјас, коԁјас віԍмӧԁӧны ты туберкуԉозӧн, ԉібӧ, нӧшта мӧԁ ног шулӧны, чахоткаӧн. Туберкуԉоз віԍӧмыԍ кулӧны уна морт. Меԁым еԍкӧ ԋе лолавны буса сынӧԁӧн, колӧ класстӧ бура тӧлӧԁны: унҗыкыԍ воԍтыны класслыԍ форточка, а бурҗык-кӧ повоԃԃаыс, і ԇоԋнас ӧшіԋсӧ. Воԍса форточка ԉібӧ ӧшіԋ пыр петӧ щыкԍӧм, буса сынӧԁ ԁа сы пыԁԃі пырӧ сӧстӧм, бур сынӧԁ.

63-ӧԁ ԍерпас. Пызан сајын ԉучкі пукалӧм.

Классын уҗалігаԁ колӧ правіԉнӧја і пукавны. Уна велӧԁчыԍјас шогмытӧма пукалӧны парта ԉібӧ пызан сајын. Мышкыртчӧмӧн, гӧрбыԉтчӧмӧн пукалӧны. Ԁыр таԇі пукалӧм вӧсна налӧн мышкуныс ԋукыԉтчӧ, ԁа тащӧм ԋукыԉ мунӧмыс вермас немчӧж кежлӧ коԉны. Колӧ велавны веԍкыԁа пукавны, мышкыртчытӧг ԁа јӧжгыԉтчытӧг (63-ӧԁ ԍерпас) сіԇ жӧ-і маԍԏерскӧјын колӧ правіԉнӧја сулавны уҗалігӧн (64-ӧԁ ԍерпас). Гіжігӧн ԁа лыԁԃыԍігӧн уна велӧԁчыԍ улӧ копыртчӧны кԋіга ԁа ԏетраԃ берԁӧ. Таԇ-кӧ пыр вӧчӧны, налӧн ԍінмыс щыксӧ. Најӧ бԉізорукӧјӧԍ лоӧны ԁа ылыԍ оз кутны-ԋін аԇԇыны. Кԋігаыԁ, коԁ вылыԍ ті лыԁԃыԍанныԁ, ԉібӧ ԏетраԃыԁ, коԁ вылӧ ті гіжанныԁ, колӧ лоны ԍінԍаԋыԁ опреԃеԉоннӧј ылнаын. 65-ӧԁ ԍерпас вылын петкӧԁлӧма, кыԇі колӧ корԍны тајӧ ылнасӧ. Уҗалігаԁ колӧ сіԇі пукавны, меԁым југыԁыс ез веԍкыԁа ԍінманыԁ кучкы ԁа меԁым лыԁԃан кԋігаыԁ, ԉібӧ гіжан ԏетраԃыԁ вӧлі бура југԁӧԁӧма. Лечыԁ југыԁыс-кӧ веԍкыԁа ԍінманыԁ кучкӧ, таыԍ ԍінмыԁ щыкԍӧ. Југыԁыс-кӧ мышлаԁорсаԋныԁ кучкӧ, секі јурԍаԋныԁ воԁан вуҗӧрыс пемԁӧԁӧ тіјанлыԍ кԋігатӧ ԉібӧ ԏетраԃтӧ. Југыԁыс-кӧ веԍкыԁвывԍаԋ кучкӧ, секі гіжан ԏетраԃнытӧ пемԁӧԁӧ кіԍаԋ воԁан вуҗӧр. Уҗалігаԁ меԁбур сещӧм ногӧн пукавны, меԁым југыԁыс вӧлі шујгалаԁорԍаԋ кучкӧ. Колӧ кужны ԋе сӧмын ԉучкіа уҗавны, но щӧщ-і ԉучкіа шојччыны. Школаын куԅа пукалӧм бӧрын ԉібӧ маԍԏерскӧјын куԅа сулалӧм бӧрын бур вӧчавны фізкуԉт-мінуткајас — воԍтыны ӧшіԋјас ԁа вӧчавны ԋекымын фіԅі-

64-ӧԁ ԍерпас. Тушалӧн ужалігӧн ԋеԉучкіног ԁа ԉучкіног сулалӧм. 65-ӧԁ серпас. Кыԇі аԇԇыны ԍінјасԍаԋ кнігаӧԇ правіԉнӧј расстојаніје. ческӧј упражԋеԋіје. Сіԇнаԁ мортыԁ лоӧ ԁолыԁҗык ԁа боԁрӧјжык. Перемена ԁырјі колӧ шојччыны. Ывлавылын ветлыштӧмыԁ ԁа ворсыштӧмыԁ меԁбур шојччӧг перемена костӧ. Тащӧм шојччӧг бӧраԁ бурҗыка-і велӧԁчыԍӧ.

Гортын уҗалӧм ԁа шојччӧм.

Сӧстӧмлун ԁа пӧраԁок колӧ і гортын. Колӧ пыр ԁӧԅӧрітны, меԁ гортаԁ бус ԋі ԋајт ез вӧв, меԁ гӧгӧр вӧлі сӧстӧм. Оланін вежӧстӧ колӧ тӧлӧԁлыны: меԁԍа-ԋін асылын, саԃмӧм бӧрын, ԁа рытын, воԁтӧԇ. Гортсајасныԁ-кӧ оз-на тӧԁны, колӧ налы віԍтавны — мыј вӧсна колӧ тӧлӧԁлыны морт оланінјас. Зев абу бур, кор гортаԁ кыԇ-ԍурӧ шыблалӧма ԏетраԃјастӧ, кԋігајастӧ ԁа мукӧԁ кӧлуј. Колӧ вӧчны гортаԁ аслыԁ уҗалан пеԉӧс: меԁ сені поԅіс віԇны асԍыԁ велӧԁчан кӧлујтӧ ԁа меԁ поԅіс велӧԁны ԍетӧм урокјастӧ. Гортаԁ ԋе сӧмын колӧ велӧԁны урокјас ԁа вӧчны вермана гортса уҗ, но щӧщ-і колӧ шојччыны. Ывлавылын ветлыштӧмыԁ ԁа ворсыштӧмыԁ — меԁбур шојччӧг. А тӧвнаԁ нӧшта спорт: јі катушка, ԁаԃ, коԋкі, лыԅ. Час-мӧԁ быԁ лун колӧ овны ывлавылын, кӧні сынӧԁыс сӧстӧм. Сӧмын колӧ прӧстуԁаыԍ віччіԍны. Меԁ еԍкӧ ԋе прӧстуԃітчыны, оз ков вывті шоныԁа паԍтаԍны, — колӧ віччыԍӧмпырыԍ ԁа вочасӧн пыр воԇӧ закаԉајтны асԍыԁ вірјајтӧ (ԏелӧтӧ). Рытнаԁ колӧ каԁын воԁны. Тіјан арлыԁа чеԉаԃлы уԅны колӧ суткі піас ԋе ещаҗык 10 часыԍ.

Проізвоԁство вывса рабочӧјјаслӧн уҗ ԁа шојччӧг.

Војԁортӧ, кор фабрікјас ԁа завоԁјас вӧліны капітаԉістјас кіын, секі рабочӧјјас уҗавлісны луннас 10 час і веԍіг унҗык-на. Кӧԅајева-капітаԉістјас експлоаԏірујтісны рабочӧјјасӧс. Најӧ зіԉісны рабочӧјјас уҗыԍ боԍтны унҗык прібыԉ (барыш). Рабочӧјјас ԇоԋвіԇалун јылыԍ најӧ, ԃерт, ез тӧжԁыԍлыны. Фабрікјас ԁа завоԁјас мыјӧн вуҗісны рабочӧјјас кіӧ, сӧвет влаԍԏ урчітіс кӧкјамыс часа уҗалан лун. Уна фабрік ԁа завоԁ вылын ӧні лӧԍӧԁӧма сіԅім часа уҗалан лун, а вреԁнӧј проізвоԁствојас вылын веԍігтӧ квајт часа уҗа- лан лун. Міјан фабрікјас ԁа завоԁјас вылын тӧжԁыԍӧны рабочӧјјас ԇоԋвіԇалун вӧсна. Меԁвоԇ тӧжԁыԍӧны сы вӧсна, меԁ гӧгӧр вӧлі сӧстӧм. Торјӧн-ԋін јона бус зіԉӧны бырӧԁны. Мукӧԁ фабрікјас вылыԋ шуам кӧԏ, ԁӧра кыан фабрікјасын овлӧ аслыс ԍікас бус — проізвоԁственнӧј бус. Сіјӧ артмӧ уҗалігӧн. Тавӧсна тащӧм бус артман машінајас ԁа станокјас ԁорӧ лӧԍӧԁӧны бускыскыԍјас (пыԉесосјас), меԁ бусыс ез вескав сынӧԁӧ ԁа рабочӧјјас тыјасӧ. Сынӧԁ весалӧм ԁа сӧстӧммӧԁӧм могыԍ лӧсӧԁӧны веԋԏіԉаціја. Лӧԍӧԁӧны сещӧм трубајас, коԁјас куԅа ԉок ԁа буса сынӧԁыс петӧ ортсӧ, а сы пыԃԃі локтӧ сӧстӧм ԁа бур сынӧԁ. Фабрікјас ԁа завоԁјас вывса машінајас ԁа станокјас ԁорын емӧԍ ӧпаснӧј местајас, кытӧнјасын верман ԁојмыны. Тащӧм местајассӧ пощӧны решоткајасӧн ԁа вевткоԃјасӧн тупкӧны, меԁ еԍкӧ рабочӧјјас кыԇкӧ ез ԁојмыны. Фабрікјас ԁа завоԁјас вылын нӧшта тӧжԁыԍӧны сы јылыԍ, меԁ еԍкӧ вӧлі колана југыԁ. Југыԁыԁ меԁ ез веԍкыԁа кучкы ԍінмас рабочӧјлы; сеԍԍа уҗаланіныс меԁ вӧлі бура југԁӧԁӧма. Таԇі ԍінјасыс рабочӧјјаслӧн ԇоԋвіԇаӧԍ коԉӧны. Фабрікјас ԁа завоԁјас вылын уҗалігӧн вӧчавлӧны шојччан костјас. Овлӧ ӧбӧԁ кежлӧ куԅ кост — секі рабочојјас ԍојӧны фабрікаса ԉібӧ завоԁса столӧвӧјын. Рабочӧјјаслӧн ӧтувја ԍојӧмыс міјанын воыԍ-воӧ пыр паԍкалӧ. Быԁ фабрікаын ԁа быԁ завоԁын ем врачебнӧј пункт — віԍмӧм рабочӧјјаслы сен сетӧны бурԁӧԁана отсӧг.

Мікробјас — вуҗана віԍӧмјас паԍкӧԁыԍјас.

Јӧзыԁ ԁыр ез вермыны каԅавны, мыј вӧсна овлӧны вуҗана віԍӧмјас. Вуҗана віԍӧмјасыԁ важӧнтӧ вӧлі јона паԍкалӧмаӧԍ. Піԍԏіыԍ, хоԉераыԍ ԁа чумаыԍ вӧлі кулӧны уна міԉԉон јӧз. Ӧԇԇасны тащӧм вуҗана віԍӧмјасыԁ ԁа ԁорвыв шырӧны јӧзтӧ, — карјас і ԍіктјас тыртӧммӧԁӧны. А ӧні-ӧԁ тајӧ віԍӧмјасыԁ јона гежӧԁа-ԋін овлӧны. Ӧні мі тӧԁам, мыј вӧсна паԍкалӧны вуҗан віԍӧмјас ԁа кыԇі колӧ накӧԁ вермаԍны.

66-ӧԁ ԍерпас. Біјавіԍӧмлӧн мікробјас — мікроскопӧ віԇӧԁӧмӧн (јона ыҗԁӧԁӧма). Велӧԁчӧм јӧз тӧԁмалісны, мыј вуҗана вісӧмјастӧ паԍкӧԁӧны мікробјас. Мікробјасыԁ — ԍінлы тыԁавтӧм вывті посԋіԃік ловјаловјас. Најӧ сещӧм посԋіԁӧԍ, мыј веԍігтӧ ӧԏі ва војтӧ вермӧны тӧрны уна міԉԉон (66, 67-ӧԁ ԍерпасјас). Мікробјастӧ тӧԁмалісны сӧмын сы бӧрын, кор вӧлі ізобреԏітӧма мікроскоп (68-ӧԁ ԍерпас). Мікроскоп — сещӧм прібор, коԁ отсӧгӧн поԅӧ аԇԇыны вывті посԋіторјас. Сіјӧ јона ыҗԁӧԁӧ — 1000 пӧв ԁај унҗык-на. Буса сынӧԁын, ԋајт ваын ԁа быԁ ԋајтын ем уна мікроб. Морт вірјајӧ веԍкалӧм бӧрын мікробјас віԍмӧԁӧны сіјӧс. Сіԇ, ԏіфлӧн мікроб вајӧ ԏіф віԍӧм, туберкуԉозлӧн мікроб вајӧ туберкуԉоз (чахотка) віԍӧм. Вісӧмјас разӧԁыԍ мікробјасыԁ — ԍінмӧн тыԁавтӧм міјан ԍмерԏеԉнӧј врагјас. Меԁым віччыԍны вісмӧмыԍ, накӧԁ колӧ вермаԍны. Буса сынӧԁ сорӧн, ԋајт ваӧн ԁа быԁԍама ԋајтнас мікробјас веԍкалӧны морт вірјајӧ. Вуҗана віԍӧмјасыԍ віччыԍӧм могыԍ та вӧсна-і колӧ овны пеԉка ԁа сӧстӧма. Тајӧс колӧ меԁвоԇ боԍтны тӧԁвылӧ. Міјан гӧгӧрын уна ем туберкуԉозӧн (чахоткаӧн) віԍыԍ војтыр. Сещӧм віԍыԍлӧн шыжыс (ԍӧлыштӧмыс) міјанӧс вермас щӧщ віԍмӧԁны: сені-ӧԁ туберкуԉозлӧн мікробыс лыԁтӧм-щӧттӧм. Мортыс ԍӧлыштас ԁа шыжыс коԍмӧ, но мікробјасыс оз кувны. Бус-сорыс најӧ кајӧны сынӧԁӧ ԁа буса сынӧԁнас веԍкалӧны міјан тыјасӧ. Унаыԍ таԇі віԍмӧны туберкуԉозӧн.

67-ӧԁ ԍерпас. Холера паԍкӧԁыԍ мікробјас — мікроскоп пыр віԇӧԁӧмӧн (јона ыҗԁӧԁӧма). 68-ӧԁ ԍерпас. Мікроскоп. 1. Трубка. 2. Ревоԉвер. 3. Објекԏів. 4. Пызан. 5. Ԅеркала. 6. Окуԉар. 7. Піԋа ыжыԁ віԋт. 8. Ічӧт мікрометріческӧј віԋт. 9. Штаԏів. 10. Кокпоԁ. Воԇԇа каԁнас морт оз-на каԅав віԍмӧмсӧ. Сеԍԍа кутас коԍмыны. Оз-кӧ понԁы бурԁӧԁчыны тајӧ віԍӧмыԍ, сіјӧ кулас. Меԁым ԋе віԍмыны туберкуԉозӧн, колӧ овны пеԉка ԁа сӧстӧма, колӧ віԇӧԁны, меԁ җоҗӧ оз ԍӧлавны, колӧ весавны комната пыщса сынӧԁсӧ; колӧ куԅҗыка овны ывлавылын, гожвоԇын — шонԁі југӧрјас віјӧны мікробјастӧ. Чеԉаԃ ԁа гырыԍ јӧз гожӧмјасӧ унаыԍ віԍлӧны гырԁа мыт віԍӧмӧн (ԃіԅенԏеріјаӧн). Ԋајт вакӧԁ ԁа ԋајт ԍојанкӧԁ (ԋајт вотӧсӧн ԁа пуктасӧн) тајӧ віԍӧмлӧн мікробјасыс веԍкалӧны рушкуӧ. Секі морт віԍмӧ ԃіԅенԏеріјаӧн, сіјӧс боԍтӧ ԁа вӧԃітӧ гырԁа мыт віԍӧм. Гырԁа мыт віԍӧмыԍ віччыԍнытӧ абу ԍӧкыԁ. Оз ков јуны ԋајт ва. Пуԅӧԁтӧм ватӧ јуӧмыԍ колӧ віччыԍны. Оз ков ԍојны мыԍкытӧм вотӧс ԁа пуктас. Сојӧм воԇвылын колӧ кіјастӧ мыԍкыны. Ԍојны ԁа јуны колӧ торја ԁозјасыԍ. Јенлы ескыԍ јӧз унаыԍ аԍныс віԍмӧны ԁај мукӧԁӧс віԍмӧԁӧны вуҗана віԍӧмјасӧн — ԁарјаԍігӧн, ӧбразјас окалігӧн ԁа с. в. Ԇоԋвіԇа војтыр і віԍыԍјас вічкоын мӧԁа-мӧԁ бӧрын окалӧны крест, ӧбраз. „Ԁарјаԍігӧн" ԇоԋвіԇајас і віԍыԍјас ӧԏі ԁозјыԍ ԁа ӧԏі паԋӧн јуӧны віна ԁа ԍојӧны ԋаԋ. Ыҗыԁлун ԁырјі ԇоԋвіԇа војтыр і віԍыԍјас „хрістосујтчӧны" — мӧԁа-мӧԁкӧԁ окаԍӧны. Таԇі і вуҗӧны віԍӧмјасыԁ. Колӧ віԍтавлыны јӧзыслы, кущӧм ԉок вермас лоны ԇоԋвіԇалунлы вічкоса тащӧм обр'аԁјастӧ нуӧԁӧмыԍ. Вічкоса обр'аԁјас мунӧны паныԁ наука велӧԁӧмлы ԁа гігіјеналы, — најӧ паԍкӧԁӧны вуҗана віԍӧмјас, і накӧԁ колӧ вермасны.

Вуҗана віԍӧм паԍкӧԁыԍ наԍекомӧјјас.

Мукӧԁ наԍекомӧјыԁ разӧԁӧны мікробјасӧс ԁа таԇі віԍмӧԁӧны міјанӧс вуҗана віԍӧмӧн. Тащӧм наԍекомӧјјас овмӧԁчылӧны морт туша вылын ԉібӧ морт оланінын, ԉібӧ морт оланін гӧгӧрын. Најӧ со коԁјас: гут, тој ԁа ном. Гутјас лебалӧны быԁлаын (69-ӧԁ ԍерпас). Асланыс ныр ԁа кокјас вылын најӧ разӧԁӧны віԍӧм новлӧԁлыԍ мікробјас. Гут разӧԁӧ веԉ уна вуҗана віԍӧм: гырԁа мыт, бр'ушнӧј ԏіф, хоԉера. Гутјаскӧԁ колӧ тышкасны. Керка гӧгӧрын оз ков віԇны јог ԁа кујӧԁ — сені-і рӧԁмӧны гутјасыԁ. Морт олан- інјасыс најӧс колӧ бырӧԁны. Ԍојан-јуантӧ колӧ вевтԏӧмӧн віԇны, меԁ гутјас ез вермыны веԍкавны сетчӧ. Ԍојӧм бӧрын пызан вылӧ оз ков коԉны сојан мыԉӧсјас ԁа ԋаԋчірјас. Ԁурк морт туша вылын олӧ ыҗыԁ ԉок вајыԍ наԍекомӧј — тој (70-ӧԁ ԍерпас). Тој паԍкӧԁӧ сыпнӧј ԏіф. Тој ԋоԋалас віԍыс мортлыԍ вірсӧ, сеԍԍа вуҗас ԇоԋвіԇа морт вылӧ ԁа сіјӧс кутас курччавны. Секі ԇоԋвіԇа мортлы вірас веԍкалӧны мікробјас ԁа віԍмӧԁӧны сыпнӧј ԏіфӧн. Колӧ пеԉка овны: унҗыкыԍ мыскывны јуртӧ ԁа ветлывны пывԍанӧ, унҗыкыԍ вежлавны улыс паԍкӧмтӧ. Морттӧ вермӧ віԍмӧԁны щӧщ і маԉаріја паԍкӧԁыԍ ном (71-ӧԁ ԍерпас). Первој віԍысӧс курччалӧмӧн, а сеԍԍа ԇоԋвіԇа морт вылӧ вуҗӧмӧн — сіјӧ паԍкӧԁӧ маԉаріја віԍӧм. Маԉаріја меԁԍасӧ ԋураінјасын паԍкалӧ, — таԇсӧ лоӧ сывӧсна, мыј номјас рӧԁмӧны сулалан ваын. Маԉаріја разӧԁыԍ номјаскӧԁ вермаԍӧм могыԍ колӧ коԍтавны ԋурјассӧ, ԋерпӧн кіскавны најӧс, меԁ еԍкӧ сеԍ кулалісны ном ԉоԉӧјасыс. Номкӧԁ вермаԍны колӧ ставлы ӧтщӧщ, коԉԉекԏівнӧја. Емӧԍ нӧшта-і сещӧм ловјаловјас, коԁјас аԍныс вермӧны віԍмӧԁны вуҗана віԍӧмјасӧн. Прімер, боԍтны вывті ԇоԉаԋік гагјӧс — луԁԇӧԁан гагјӧс (72-ӧԁ серпас). 69-ӧԁ ԍерпас. Гут ԁа сылӧн лоԉӧыс. 70-ӧԁ ԍерпас. Тој. 71-ӧԁ ԍерпас. Прӧстӧј ном ԁа маларіја новлӧԁлыԍ ном. Пукалӧм ԍерԏіыс поԅӧ торјӧԁны најӧс. Тајӧ гагјыс овмӧԁчӧ кучік пыщкӧ ԁа луԁӧмӧн (чесоткаӧн) віԍмӧԁӧ кучіксӧ. Луԁан віԍӧмԍыԁ кокԋі віччыԍны. Оз ков інмӧԁчавны луԁыԍ морт ԁінӧ.

Гожӧмын шојччӧг.

Школаын велӧԁчӧм регыԁ помаԍас, чеԉаԃӧс леԇаласны гожӧм кежлӧ.А бур-жӧ-ԋін гожӧмнаԁ! Гожӧмбыԁӧн колӧ шојччыны ԁа јонмӧԁны асԍыԁ ԇоԋвіԇалунтӧ. Сӧстӧм сынӧԁыԁ меԁбура јонмӧԁӧ мортлыԍ ԇоԋвіԇалун. Куԅҗыка колӧ овны ывлавылын, вӧрын, віԇвылын, кӧні бус ԋі мікробјас абуӧԍ. Гожӧмын колӧ ветлывлыны вӧрӧ, мујас вылӧ, ју ԁорӧ, пруԁ ԁорӧ. Ывлавылын поԅӧ быԁногыс ворсны: мачӧн, кутаԍӧмӧн ԁа с. в. Гожӧмнаԁ сіԇ-жӧ бур уҗалыштны граԁјӧрын, саԁјын, ԇоріԇјас быԁтанінын. Ывлавывса тащӧм уҗыԁ јона бур. Сӧмын оз ков уҗавны сек, кор шонԁіыс јона пӧжӧ, — бурҗык уҗавны асыввоԇын ԁа рытјаԁор. Гожӧмнаԁ бур і купајтчыны; ва јонмӧԁӧ ԇоԋвіԇалун. Сӧмын бара-жӧ колӧ кужны купајтчынытӧ. Поԅӧ пӧв-мӧԁыс купајтчыны луннас, меԁбур еԍкӧ асылын ԁа рытјавыв. Ваын колӧ овны ԋе ԁырҗык 10 ԉібӧ 15 мінутыԍ. Купајтчігӧн колӧ велӧԁчыны вартчыны, — вартчӧмыԁ зумыԁмӧԁӧ тушатӧ ԁа јонмӧԁӧ вірјајтӧ (ԏелӧтӧ). Сіԇ-жӧ шонԁі јонмӧԁӧ міјанлыс ԇоԋвіԇалун. Сӧмын бара-жӧ колӧ кужны гожвоԇаԁ овны, оз ков јона куԅа гожјӧԁчыны. Мукӧԁјас ԁыр кујлӧны шонԁі улын, — Таԇтӧ вреԁнӧ, вермас јајкучікыԁ сотчавны. Гожвоԇын ԋекымын мінут кујлыштӧм мыԍԏі колӧ мунны вуҗӧраінӧ ԁа сен олыштны, а сеԍԍа-ԋін купајтчыштны. Сӧмын тащӧм ногӧн гожјӧԁчӧмыԁ бур. Гожӧмнаԁ лунтӧ колӧ сіԇ-жӧ ԉучкі режім серԏі коԉԉавны. Асылын колӧ каԁын чеччыны, ԉучкіногӧн ԍојны, аскаԁӧ уԅны воԁны. Правіԉнӧј режімыԁ отсалӧ јонмӧԁны ԇоԋвіԇалун. 72-ӧԁ ԍерпас. Луԁԇӧԁан гаг.

Кыԇі сӧвет власԏ тӧжԁыԍӧ ужалыԍ јӧз ԁа најӧ чеԉаԃ ԇоԋвіԇалун вӧсна.

Уна ԍо ԍурс рабочӧјјас СССР-ын вогӧгӧр чӧж, а торја-ԋін гожӧмын ветлӧны шојччан керкајасӧ шојччыны ԁа ԇоԋвіԇалун јонмӧԁны ветлӧны санаторіјјасӧ. Шојччан керкајастӧ ԁа санаторіјјастӧ міјанын лӧԍӧԁӧма меԁԍасӧ вӧвлӧм барскӧј керкајасын ԁа сещӧм курортјасын, кӧні важӧн коԉԉӧԁлісны каԁсӧ ԋемуҗтӧм буржуаԅіја. Ревоԉуціјаӧԇ рабочӧјјаслы ез лӧԍӧԁлыны шојччан керкајастӧ ԁа санаторіјјастӧ, — ӧԁ капітаԉістјасыԁ ԋӧԏі ез тӧжԁысны рабочӧјјаслыԍ ԇоԋвіԇалун бурмӧԁӧм вӧсна. Шојччан керкајасыԁ ԁа санаторіјјасыԁ — Окԏабрса рево-ԉуціјалӧн перјӧмтор. Уна ԍо ԍурс чеԉаԃ — шкоԉԋікјас ԁа піоԋерјас — гожӧмын ветлӧны шојччыны ԁа ԇоԋвіԇалун јонмӧԁны піоԋерскӧј лагерјасӧ, ԍіктјасӧ. Вожатӧј веԍкӧԁлӧм ԍерԏі ԁа врач ԁӧԅӧрітӧм-інԁалӧм серԏі піоԋерскӧј лагерын лӧԍӧԁԍӧ правіԉнӧј режім: шојччӧг, спорт, велӧԁчӧм, уҗалӧм, сојӧм, уԅӧм. Карӧ коԉччӧм чеԉаԃлы вӧчалӧны чеԉаԃ плошщаԁкајас, — сені чеԉаԃ ворсӧны, велӧԁчӧны, уҗалӧны, спортӧн заԋімајтчӧны. Шојччӧм ԁа јонмӧм чеԉаԃ арын локтӧны школаӧ велӧԁчыны. Капітаԉістјас ԋекор ез тӧжԁыԍлыны уҗалыԍ јӧз чеԉаԃ ԇоԋвіԇалун вӧсна. Сӧмын сӧвет влаԍԏ тӧжԁыԍӧ уҗалыԍ јӧз ԁа најӧ чеԉаԃ ԇоԋвіԇалун вӧсна, ӧԁ сӧвет влаԍԏыԁ — уҗалыԍ јӧзлӧн влаԍԏ. Соԁтӧԁ. МЫЈ КОЛӦ ЧУКӦРТНЫ ШКОЛАЫН УҖАЛӦМ ВЫЛӦ

1. „Мусін ԁа полезнӧј іскопајемӧјјас" раԅԃел куԅа. 1. Чукӧртны мусін ԍікасјас. Та могыԍ колӧ му вылын, вӧрын, ԉібӧ граԁјӧрын коԁјыны җуҗыԁ гу. Разнӧј пыԁнаыԍ колӧ боԍтны муԍін ԍікас ԁа тубравны гаԅет пыщкӧ. Та бӧрын муԍінсӧ колӧ ывлавылын коԍтыны. Коԍтӧм муԍінсӧ колӧ пуктыны ізтӧг кӧрӧбкајасӧ ԉібӧ картоныԍ нароԍнӧ вӧчӧм кӧрӧбкајасӧ (бур еԍкӧ вӧчны ԍԏеклӧ вевтјасӧн). Кӧрӧбкајас вылӧ сеԍԍа кԉејітны гіжӧԁторјас — кыԍҗык боԍтӧма муԍінсӧ. 2. Чукӧртны ԍој ԁа лыа ԍікасјас. Чукӧртны міјан местаыԍ ԍуран ԍој ԍікасјас (гӧрԁ ԍој, јеҗыԁ ԍој ԁа мукӧԁ). Бур лоӧ чукӧртны сещӧм ԍој ԍікасјас, коԁјасыԍ вӧчӧны іԅԃеԉіјејас (кірпіч ԍој, гончарнӧј ԍој, фарфорӧвӧј ԍој). Колӧ чукӧртны уна ԍікас лыа (посԋі лыа, гырыԍ лыа). Ывлавылын коԍтӧм ԍој ԁа лыа ԍікасјассӧ колӧ пуктыны кӧрӧбкајасӧ. Кӧрӧбкајас вылӧ кԉејітны гіжӧԁторјас — кыԍ ԁа кор боԍтӧма. 3. Чукӧртны граԋіт ԍікасјас. Граԋіт торјастӧ поԅӧ аԇԇыны мујас вылыԍ, шоԍԍе туј пӧлӧнјасыԍ. Граԋіттӧ кокԋі тӧԁмавны, кор кутан віԁлавны выԉӧн чегӧмінсӧ. Та могыԍ граԋітсӧ колӧ мӧлӧтӧн жугӧԁны. Щӧкыԁҗыка ԍурлӧ руԁ ԁа гӧрԁ граԋіт. Бур еԍкӧ чукӧртны пазалыԍ (разрушајтчыԍ) граԋіт торјас. Уна ԍікас граԋітыԍ чукӧртны коԉԉекціја. 4. Чукӧртны ԍојыԍ ԁа лыаыԍ вӧчӧмторјас, прімер боԍтны — быԁ ԍікас кірпічјас, быԁԍама посԋіԃік гончарнӧј іԅԃеԉіјејас, ԍԏеклӧыԍ ԁа фарфорыԍ вӧчӧмторјас ԉібӧ налыԍ жугавлӧм торпырігјас. Лӧԍӧԁны тащӧм коԉԉекціја: „Мыј вӧчӧны ԍојыԍ ԁа лыаыԍ“. 5. Чукӧртны іԅвесԏԋак ԍікасјас. Бур еԍкӧ чукӧртны быԁ ԍікас іԅвесԏԋакјас: разнӧј топыԁлунајасӧс (топыԁјасӧс, рыхлӧјјасӧс), быԁԍама рӧмајасӧс (руԁовјасӧс, јеҗыԁјасӧс, гӧрԁовјасӧс ԁа мукӧԁјасӧс). Бур еԍкӧ аԇԇыны посԋі раковінајаса іԅвеԍԏԋак. Тащӧм іԅвеԍԏԋакыс артмӧма ԍінлы тыԁалана посԋіԃік раковінајасыԍ. Колӧ корԍны мрамор ԍікасјас. Лӧԍӧԁны іԅвеԍԏԋак сікасјасыԍ коԉԉекціја. 6. Чукӧртны іԅвестка ԁа цемент ԍікасјас. Ԋегашонӧј ԁа гашонӧј іԅвесткатӧ, сіԇ-жӧ і цементтӧ поԅӧ суԇӧԁны стрӧітчанінјасыԍ. Сӧмын колӧ тӧԁвылын кутны, мыј іԅвесткаыԁ ԍојӧ јајкучіктӧ. Тавӧсна колӧ зев віччыԍӧмӧн вӧԃітчыны іԅвестканаԁ. Віԇны сіјӧс колӧ зев топыԁа вевԏԏӧм ԍԏеклӧ банкаын ԉібӧ пробіркаын. Тајӧ коԉԉекціјаӧ бур пуктыны щӧщ-і мергеԉ. Мергеԉыԁ — горнӧј пороԁа, іԅвеԍԏԋакыԍ ԁа ԍојыԍ артмӧма. Цемент вӧчан завоԁјас вылын мергеԉыԍ вӧчӧны цемент. 7. Чукӧртны міԋерала мувынԍӧԁанјас: каԉіјнӧј сов, сеԉітра, суперфосфат ԁа мук. Најӧс поԅӧ суԇӧԁны агрономіческӧј пунктыԍ, ԉібӧ колхозыԍ ԁа совхозыԍ. Тајӧ торјассӧ колӧ пуктыны пробіркајасӧ ԁа ԉаскыны сетчӧ гіжӧԁторјас. Тајӧ коԉԉекціјаӧ бур еԍкӧ щӧщ пуктыны апаԏіт ԁа фосфоріт ԍікасјас, мыјјасыԍ вӧчӧны завоԁјас вылын суперфосфатсӧ. 8. Чукӧртны мупыщкыԍ перјан ломтаслыԍ ԍікасјассӧ: торф (косӧс), руԁов шом, ізшом, антраціт, ԋерп. Лӧԍӧԁны ԋерпыԍ вӧчан проԁукт ԍікасјас: бенԅін, караԍін, машіна мавтас, ваԅеԉін, парафін. Тајӧ проԁуктјассӧ колӧ віԇны бура тупкӧм ԇоԉаԋік суԉејајасын. 9. Чукӧртны кӧрт руԁа ԍікасјас: руԁов, гӧрԁ ԁа магԋітнӧј жеԉеԅԋак. Лӧԍӧԁны наыԍ коԉԉекціја. 10. Чукӧртны чугун, уклаԁ, кӧрт ԁа лӧԍӧԁны наыԍ коԉԉекціја. Лӧԍӧԁны чугуныԍ, уклаԁыԍ ԁа кӧртыԍ вӧчӧм посԋіԃік торјас. II. „Быԁмӧгјаслӧн олӧм“ раԅԃел куԅа. 1. Тулыс вотӧԇ-на чукӧртны тіјанын быԁмыԍ кустјаслыԍ ԁа пујаслыԍ веткајас. Најӧс пуктыны ва тыра банкајасӧ ԁа сувтӧԁны школаса „жівӧј уголокӧ". Ва колӧ вежлавны кујім лун мыԍԏі. Колӧ віԇӧԁны, кыԇі поԉтчӧны почкајасыс ԁа кыԇі почкајасԍыс быԁмӧны корјаса ԁа ԇоріԇјаса веточкајас. 2. Воԇ тулысӧ чукӧртны воԇ ԇоріԇалан кустјаслыԍ ԁа пујаслыԍ веточкајас. Најӧыԍ лӧԍӧԁны гербаріј. Та могыԍ колӧ вунԁавны гаԅет ԉістјас ԁа на костӧ мічаа пуктавны ԇоріԇа веткајас. Бумага ԉістјассӧ быԁмӧгјаснас колӧ пуктыны кык пӧв коластӧ ԁа топӧԁны кущӧмкӧ ԍӧкыԁторјӧн, шуам кӧԏ, ізјӧн. Мыјкӧԁыра мыԍԏі бумагаыс кӧтаԍас, — бумагаыс ас пыщкас кыскӧ быԁмӧгјаслыс васӧ. Кӧтаԍӧм бумагасӧ тавӧсна колӧ вежлавны лун кост мыԍԏі ԁа коԍтыны. Кор быԁмӧгјас коԍмасны, колӧ најӧс кԉејітны бумага вылӧ. Быԁ быԁмӧг улӧ пасјыны: 1) быԁмӧглӧн ԋім, 2) кытыԍ аԇԇӧма, 3) кор аԇԇӧма ԁа 4) коԁӧн аԇԇӧма. Тајӧ лоӧ воԇ ԇоріԇалан кустјасыԍ ԁа пујасыԍ лӧԍӧԁӧм гербаріј. 3. Чукӧртны воԇ ԇоріԇалан турунјас: віжјур, хохлатка, віԇвыв лук ԁа мукӧԁ. Віԇӧԁлыны бурҗыка налыԍ му пыщса јукӧнјассӧ, кытчӧ налӧн заптӧма верԁчанторјыс. Перјӧм быԁмӧгјассӧ лӧԍыԁа колӧ пуктыны ԍој кашԋікјасӧ ԉібӧ жӧч банкајасӧ. Быԁмӧгјассӧ перјыны колӧ му сорӧн ԁа сіԇі-і пуктыны ԁозјасӧ. „Жівӧј уголокын" колӧ набԉуԁајтны налыԍ быԁмӧмсӧ. 4. Чукӧртны мувывса ԁа граԁвывса быԁмӧгјаслыԍ кӧјԁыс, коԁјасӧс воԃітӧны тіјан местајасын. Кӧјԁысјассӧ пуктыны пробіркајасӧ ԉібӧ ԇоԉаԋік суԉејајасӧ ԁа на вылӧ кԉејітны пасјӧԁјаса гіжӧԁјас. Колӧ велӧԁчыны тӧԁмавны ортсыԍаԋыс быԁԍікас куԉтурнӧј быԁмӧгјаслыԍ кӧјԁысјас. 5. Лӧԍӧԁны уна ԍікас вужјаса быԁмӧгјасыԍ гербаріј. Куԉтурнӧј быԁмӧгјасыԍ поԅӧ боԍтны руԇӧг, шобԁі, аԋкыщ, а вӧԉа вылын быԁмыԍјас пӧвстыԍ — пӧԉӧ јур (оԁуваԋчік), тујԁорса лапкор. 6. Чукӧртны быԁмӧгјаслыԍ быԁ сікаса зајас: пулыԍ ствол кусӧк (поԅӧ гӧгрӧс пескыԍ вунԁыны), кустарԋікјаслыԍ за вунԁӧгјас, быԁ ԍікас турунјаслыԍ зајас. Турунјаслыԍ зајассӧ колӧ воԇвыв коԍтыны бумага ԉістјас костын. Лӧԍӧԁны тащӧм коԉԉекціја: „Быԁмӧгјаслӧн зајас“. 7. Чукӧртны ԁа коԍтыны быԁ ԍікас быԁмӧгјаслыԍ корјас. Коԍтӧм быԁмӧгјасыс лӧԍӧԁны гербаріј. 8. Чукӧртны ԁа коԍтыны ԍорҗык ԇоріԇалан быԁмӧгјаслыԍ ԇоріԇ вајан веткајас (турун быԁмӧгјаслыԍ, кустјаслыԍ ԁа пујаслыԍ). Лӧԍӧԁны гербаріј. 9. Му тыра кашԋікјасӧ ԉібӧ јашщікјасӧ пуктыны картупеԉ, лук, морков вуж, свеклӧ вуж, капуста кок. Быԁмогјаслӧн татчӧ заптӧма верԁчантор. Набԉуԁајтны быԁмӧгјаслыԍ быԁмӧм-сӧвмӧмсӧ. Оз ков вунӧԁны мусӧ кіԍкавны. 10. Школаын лӧԍӧԁны гортын быԁтан быԁмӧгјаслы пеԉӧс. Быԁтӧм могыԍ поԅӧ боԍтны тащӧм быԁмӧгјас: траԃесканціја, прімула, бегоԋіја ԁа мукӧԁӧс. Тащӧм быԁмӧгјассӧ поԅӧ суԇӧԁны ԇоріԇјас вӧԃітанінјасыԍ. Гожӧм кежлӧ леԇалігӧн тајӧ быԁмӧгјассӧ поԅӧ велӧԁчыԍјаслы ԍетны, коԁјас раԃејтӧны быԁтыны гортса быԁмӧгјасӧс, меԁым најӧ віԇісны гожӧм каԁнас. ТЕРМІН ӦКТӦԀ Маԏерінскӧј пӧрӧԁа — материнская порода. Аспукԍӧм сов — самосадочная соль. Быԁмӧг — растение. Бускыскыԍ — пылесос. Барханјас — барханы. Ва вынӧн уҗалан ԁвігаԏеԉ — водяной двигатель. Віԇвыв лук — гусиный лук. Вужԍіјас — корневые волоски. Вужԁін — корневище. Ва перегоԋітӧм — перегонка воды. Ва паԍкалӧм — расширение воды. Громоотвоԁ — громоотвод. Гашонӧј іԅвестка — гашеная известь. Ԁона металл — драгоценный металл. Ԁорԍанлун — ковкость. Ԃуна — дюна. Зароԁыш — зародыш. Завјаԅ — завязь. За — стебель. Ԇоріԇакаԋ — чашечка цветка. Ԇоріԇакаԋ корјас — чашелистики. Іԅвеԍԏԋакјас — известняки. Ізмӧм сов — каменная соль. Ізшом — каменный уголь. Ізшом ԍір — каменноугольная смола. Песчаԋԋік — песчанник. Кӧртбетон — железобетон. Кварц — кварц. Кокс — кокс. Кіслороԁ — кислород. Кустјас — кустарники. Лыачір — песчинка. Луԁԇӧԁан гаг — чесоточный зудень. Ломтас — топливо. Мушар корка — земная кора. Мікробјас — микробы. Мікроскоп — микроскоп. Маларіја — малярия. Муԍін — почва. Насышщеннӧј раствор — насыщенный раствор. Ԋерп — нефть. Ԋегашонӧј іԅзестка — негашеная известь. Ԋурвыв ԋіщ — торфяной мох. Ԋужјаланлун — тягучесть (свойство металлов). Пашкыра вуж — мочковатый корень. Жівотнӧј — животное. Пріроԁаын валӧн кыщлалӧм — круговорот воды в природе. Почка — почка. Пріроԁа — природа. Пеԍԏік — пестик. Пыԉца — пыльца. Пар — пар. . . Парӧвӧј машіна — паровая машина. Руԁа — руда. Раствор — раствор. Сыланлун — плавкость (свойство металлов). Сов пактӧԁӧм — выпаривание соли. Совва петанін — соляной источник. Сојӧԁа муԍін — глинистая почва. Ԍојӧԁа слаԋец — глинистый сланец. Ԍојан сов — поваренная соль. Ԍԉуԁа — слюда. Ԍӧԁму — чернозем. Тӧв меԉԋіча — ветрянзя мельница. Ты — легкие. Торф — торф. Тычінка — тычинка. Ԏермометр — термометр. Упругоԍԏ — упругость. Ураган — ураган. Угԉекіслӧј газ — углекислый газ. Чӧрс коԃ вуж — стержневой корень. Шахта — шахта. ЈУРІНԀАЛЫԌ ԉістбок Пыртӧԁ.............................................................. 3 I. Муԍш (почва) ԁа поԉезнӧј іскопајамӧјјас. Муԍін (почва)...................................................... 4 Кущӧм торјасыԍ артмӧ муԍін.................................. 5 Перегној..................................................... 6 Ԍој........................................................ 7 Лыа . . ...................................................... 8 Граԋіт........................................................... 9 Кыԇі пазалӧ (разрушајтчӧ) граԋіт.............................. 10 Кыԇі артмӧны ԍојӧԁа слаԋец ԁа песчаԋԋік............... 12 Кыԇі нароԁнӧј овмӧсын іспоԉзујтӧны ԍој, лыаԁаграԋіт................................................. 13 Кыԇі сојыԍ вӧчӧны кірпічјас.............•.................. — Кыԇі ԍојыԍ вӧчӧны ԁозмукјас................................. 13 Кыԇі вӧчоны ԍԏеклӧ ԁа ԍтеклӧ ԁозмукјас...................... 14 Мыј вӧчӧны граԋітыԍ......................................... 15 Іԅвеԍԏԋакјас.................................................. . . — Іԅвеԍԏ...................................................... 17 Цемент ԁа бетон.............................................. — Сов............................................................. 18 Ізмӧм сов.................................................. Аспукԍӧм сов................................................ 19 Совва петанінјас ........................................... 20 Море ваыԍ сов перјӧм........................................ 21 Му вынԍӧԁан совјас........................................... — Муыԍ перјан ломтас . ..................................... 22 Кыԇі артмӧ торф ............................................. — Кыԇі артмӧма ізшом......................................... 25 Кыԇі перјӧны ізшом.......................................... 28 Кыԇі перјӧны ԋерп........................................... 30 СССР-са нароԁнӧј овмӧсын ломтаслӧн тӧԁчанлун................ 31 Металлјас ....................................................... 32 Кӧрт руԁајас................................................ 33 Кыԇі перјӧны кӧрт руԁа....................................... — Кыԇі вӧчӧны чугун, уклаԁ ԁа кӧрт............................ 34 Ыргӧн....................................................... 35 Аԉуміԋіј.................................................. 36 Ԍвінеч................. .................................... — Зарԋі....................................................... 37 СССР-са нароԁнӧј овмӧсын металлјаслӧн тӧԁчанлун ............. — II. Ва. Валӧн кујім состојаԋіје..................................... 38 Сӧстӧм-ӧ пріроԁнӧј ва ...................................... 39 Кыԇі ваыԍ весавны гуԁыр .......................... 40 Кыԇі весавны ва сы пыщкӧ сылӧм солыԍ.................... 41 Зер ԁа лым ................................................. 42 Пріроԁаын валӧн кыщлалӧм.................................... 43

Шонӧԁӧмыԍ ва паԍкалӧ ԁа кӧԇӧԁӧмыԍ топалӧ..................... 44 Кынмігӧн валӧн паԍкалӧм....................................... — Ԏермометр.................................................. 45 Пріроԁаын валӧн уҗ .......................................... 46 Овмӧсын валыԍ вын іспоԉзујтӧм..................................... 47 Ва вынӧн ужалан ԁвігаԏеԉјас................................... — Ваӧн ужалыԍ міјан електростанціјајас ........................ 48 Парӧн уҗалан ԁвігаԏеԉјас .................................... 49 ІІІ. Сынӧԁ. Сынӧԁ боԍтӧ места............................................ 50 Сынӧԁлӧн ем ԍӧкталун......................................... 51 Сынӧԁ вермӧ топавны. Сынӧԁ — упругӧј........................... 52 Шонӧԁігӧн сынӧԁ паԍкалӧ ԁа кӧԇӧԁігӧн топалӧ................. 53 Сынӧԁ омӧԉа нуӧԁӧ ас пырыс шоныԁ............................. 54 Кущӧм сынӧԁ кокԋіԁҗык — шоныԁ аԉі кӧԇыԁ ....................... 55 Меԁвоԇԇа возԁухоплаваԏеԉјас.................................. 56 Сынӧԁјыв шар . . . .......................................... 57 Сынӧԁјыв караб .............................................. 58 Тӧв ......................................................... 59 Овмӧсын тӧвлӧн уҗ............... .......................... — Сынӧԁлӧн состав.................................................... 61 Кіслороԁ................................................... 62 Угԉекіслӧј газ............................................... 63 Сынӧԁлыԍ состав тӧԁмӧԁан опыт................................ 64 IV. Пріроԁаын електрічество. Мыј сіјӧ гымыс ԁа чарԁыс..................................... 65 Громоотвоԁ.................................................. 66 Еԉектрічество нароԁнӧј овмӧсын............................... 67 V. Быԁмӧгјаслӧн олӧм. Кыԇі быԁмӧгјас олӧны воԇ тулысын............................. 67 Кыԇі чужӧ ԁа быԁмӧ кӧјԁысыԍ быԁмог........................... 70 Быԁмӧгјаслӧн вужјас.......................................... 71 Быԁмӧгјаслӧн веж корјас...................................... 73 Кущӧм зајас емӧԍ уна ԍікас быԁмӧгјаслӧн . 74 Быԁмӧгјас пактӧԁӧны ва....................................... 75 Ԇоріԇјас, наԍекомӧјјас ԁа тӧв јылыԍ.......................... 76 Куԉтураӧј быԁмӧгјаслӧн быԁмӧм................................ 78 VI. Ԇоԋвіԇалун кутӧм. Школаын уҗ ԁа шојччӧм.............. ....................... 79 Гортын уҗалӧм ԁа шојччӧм..................................... 81 Проізвоԁствовывса рабочӧјјаслӧн уж ԁа шојччӧм................ 81 Мікробјас — вуҗана віԍӧмјас паԍкӧԁыԍјас ....................... 82 Вуҗана віԍӧмјас паԍкӧԁыԍ наԍекомӧјјас........................ 84 Гожӧмын шојччӧм.............................................. 86 Кыԇі сӧвет влаԍԏ тӧжԁыԍӧ уҗалыԍ јӧз ԁа најӧ чеԉаԃ ԇоԋвіԇалун вӧсна 87 Соԁтӧԁ. Мыј колӧ чукӧртны школаын уҗалӧм вылӧ...................... 88 Ԏермін ӧктӧԁ...............................................-

Источник — http://wiki.fu-lab.ru/index.php?title=Пос&oldid=37794