Пос: различия между версиями

Материал из Wiki FU-Lab
Перейти к навигации Перейти к поиску
Нет описания правки
(Полностью удалено содержимое страницы)
Строка 1: Строка 1:
Кос-Кабыр
ЫВЛАВЫВ ТӦԁМАЛӦМ
МӦԀ ԊІГА
Арԍа уҗјас
Ԉӧԍӧԁӧма Мураԉевіч - ԍерԏі
СССР-са јӧзјаслӧн шӧрса ԋіга леԇанін 1926 во — МӦСКУА
ВОԆԆАКЫВ.


Тајӧ мӧԁ ԋіга ывлавыв олӧм-јылыԍ, комі велӧԁчыԍјаслы. Ԋігаса ԍорԋі тӧԁса комі уҗалыԍ јӧзлы, тӧԁса комі чеԉаԃлы. Таԇікӧн гіжӧмӧн ставсӧ ывлавыв олӧм-јылыԍ гіжны он вермы; ԋігалӧн уҗ — тојыштны комі јӧзӧс велӧԁчыны, унҗык тӧԁмавны. Зев унатор боԍтӧма комі олӧмыԍ, сы-понԁа унатор кокԋіҗык тӧԁмавны.1 Уналаті колӧ лыԃԃыны щӧщ му уҗалыԍіаслы, баԏ-мамлы: ас олӧмыԍ міјан баԏ-мам уна тор-на оз гӧгӧрвоны-уна сещӧм торјас-јылыԍ тані віԍталӧма. Ԋіга ез-на лыԃԃыв, ԋекущӧм велӧԁчыԍ, ԋекущӧм ԃаԃӧ, ԋекущӧм велӧԁыԍ — сы-понԁа ԍӧкыԁ тӧԁмавны лӧԍыԁтӧм, ковтӧм інјассӧ — гашкӧ уналаын ылалі (гӧгӧрвоны оз поԅ). Інԁӧј лӧԍыԁтӧм інјассӧ — ыҗыԁ аԏԏӧ шуа.
Ԉеԋінкар. 1925 во. Јанвар.
Гіжыԍ.
Велӧԁыԍјаслы.
Тајӧ мӧԁ ԋіга комі школаын „ывлавыв“ велӧԁны, ԋоԉӧԁ во велӧԁчыԍјаслы. Тајӧ ԋігасӧ лоі җеԋԋӧԁны, чінтыны. Сеԍԍа — меԁ ԁоныс оз јона кај — ковміс чінтавны ԍерпасјас. Чајта — велӧԁыԍјас мукӧԁ ԍерпасјас роч ԋігајас-вылыԍ вермасны корԍны; тані ставсӧ комі јӧз олӧм-јылыԍ гіжӧма — сы-понԁа уна ԍерпасјас ԇік оз ковмыны, ԍінвоԇаныс велӧԁчыԍјаслӧн быԁлун. Ԁерт, уна-на поԅӧ вӧлі тајӧ ԋігаӧ ԍујны... Җеԋԋӧԁӧма кык мӧвп щӧктӧм-ԍерԏі: 1) щӧктісны җеԋыԁа гіжны; 2) велӧԁчыԍјаслӧн унҗык ԍорԋі лоӧ җеԋыԁ гіжӧԁ лыԃԃӧм бӧрԏі. Ме ногӧн оз ков став ԋігасӧ помавны мырԁӧн (вермытӧг), уна каԁ-ԁырјі сӧмын вевјалан помавны. Та-ԍерԏі лыԃԃыԍігӧн велӧԁчыԍ понԁас јона велӧԁыԍӧс јуаԍны, колӧ јуалӧмторјассӧ бура тӧԁмавны, велӧԁчыԍјаслы віԍтавны, сеԍԍа бара поԅӧ воԇӧ мунны. Мукӧԁлаті велӧԁчыԍлы ԍӧкыԁ лоӧ гіжӧԁ-ԍерԏі гӧгӧрвоны — колӧ сещӧм інјассӧ јонҗыка налы јансӧԁны. Јона посԋі јукӧнјас-вылӧ (параграфјас) ԋіга абу торјӧԁлӧма — меԁ еԍкӧ велӧԁыԍлы ез ло ӧԏі туј, меԁ велӧԁыԍ вермас бурҗыка ас ногыс нуӧԁны, ас тујӧԁ. Тајӧс гіжӧма компԉекса метоԁӧн. Ԇік быԁлаті сіјӧ метоԁсӧ кутны он вермы, мӧԁа-мӧԁкӧԁ мукӧԁ торјас ԍӧкыԁ ӧтлаавлыны — сені быԏԏӧ щупӧԁјас емӧԍ. Сещӧм щупӧԁјасас меԁ-бур, ме ногӧн, јуаԍӧмјас. Сещӧм јуаԍӧмјассӧ менам кытчӧ-ԍурӧ ԍујӧма. Уналаын ме ачым быԏԏӧ сені щӧщ ԍорԋіта — ме ногӧн сещӧм інјас кокԋӧԁасны лыԃԃӧмсӧ. Комі кывјас, тӧԁӧмыԍ, оз тырмыны; секі боԍтӧма мукӧԁ кывјас (інтернатсіонаԉнӧј), шочҗыка роч кывјас, сеԍԍа емӧԍ ԇік выԉ кывјас. Унҗык кывјассӧ ԍујлі-ԋін воԇԇа ԋігаас, татчӧ мӧԁпӧв ԍуја — меԁ ԁыр корԍыԍны оз ло.
Леԋінкар. 1925 во. Јанвар.
Пемӧсјасӧс верԁӧм.
I аԁас. Мыјла, мыјӧн, кыԇі колӧ пемӧсјасӧс верԁны.
Арын кӧԇԁӧԁігӧн, војвывса олыԍ јӧзыԁ (Комі јӧз щӧщ) понԁасны гортса пемӧсјасӧс верԁны. Верԁны колӧ тӧвбыԁ, тулысӧԇ. Сы-понԁа комі јӧз гожӧмбыԁ нокԍӧны, песԍӧны — аслыныс, пемӧсјаслы ԍојан лӧԍӧԁӧны.
Пемӧсјаслы лӧԍӧԁӧм ԍојан быԁӧн тӧԁӧны: турун, іԇас, шочіԋіка пыԅ, кыԁ, вӧвјаслы зӧр. Ещаӧн тӧԁӧны — кытчӧ, мыј-вылӧ ԍојаныс мунӧ? Кыԇі колӧ верԁны? Меԁ еԍкӧ верԁӧмыԁ ԁонтӧмҗык сувтас ԁај меԁ еԍкӧ верԁӧмыԍ уна бур лоӧ — пемӧсјас јонӧԍ, вынаӧԍ.
Рытыввывса велӧԁчӧм јӧзлӧн меԁ-бурӧԍ пемӧсјасыс. Најӧ важӧн-ԋін тӧԁмалісны бурногӧн пемӧсјасӧс-верԁӧм.
Кыԇі тӧԁмавыы, кыԇі корԍны сещӧм бурнога верԁӧмсӧ? Колӧ тӧԁмавны пемӧсјаслы коланторјас, колан ԍојан. Колӧ тӧԁмавны пемӧсјаслыԍ пыщкӧссӧ.
Ӧні велӧԁчӧм јӧз со мыј тӧԁӧны: пемӧс јај-пыщкын меԁ уна ва — 85% — 4/5 јукӧн-гӧгӧр (кукаԋ ԍӧкта-ԍерԏі), ыҗыԁ мӧслӧн — 70% ва. Лы-пыщкын ваыс ещаҗык; сеԍԍа ем јеҗԁӧг — курӧг коԉк јеҗԁӧг-коԃ; кучік-пыщкын, лы-пыщкын зев уна ем аслыс пӧлӧс кӧлуј — сыыԍ артмӧ кԉеј; ԍурјас-пыщкын, гыжјас-пыщкын, гӧн-пыщкын ем бара аслыс пӧлӧс кӧлуј. Сіјӧ кӧлујјас-пыщкас ем азот.
Сеԍԍа емӧԍ азоттӧм кӧлујјас: сыв, сакар, шома-вајас (кіслотајас). Сыв овлӧ кучік-гӧгӧр, вӧрк-гӧгӧр, кынӧм-берԁын, выј-пыщкын. Сакар уна ем сӧпт (печеԋ)-пыщкын, јај-пыщкын,&
Сіјӧ кӧлујјас-пыщкас емӧԍ: шом, ӧзјан-газ, шоммӧԁан-газ. Азота кӧлујјас-пыщкын на-кынԇі емӧԍ: комі-ізтӧг (ԍера), азот. Ставыс сіјӧ сотчанторјас.
Сеԍԍа пемӧс-пыщкын емӧԍ сотчытӧмторјас; сотчытӧмторјас-пыщкын зев уна каԉтсіј (іԅвеска-пыщкын), поспор-шома-ва (фосфорная кислота). На-кынԇі емӧԍ ещаԋікӧн: каԉіј, натріј, магԋіј, кӧрт, клор (хлор).
Тајӧ став кӧлујсӧ колӧ ԍетны пемӧсјаслы ԍојан-пыщкын ковмӧныс — секі пемӧсыԁ јон лоӧ.
Мыј артмӧ пемӧс-пыщкын інԁӧм кӧлујјасԍыс?
Јеҗԁӧгыԍ артмӧ јај, сыв, ԁај мукӧԁ ԋебыԁ јукӧнјас.
Сыв веԍкалӧ ԍојанкӧԁ; ӧԏі јукӧныԍ артмӧ јӧв, мӧԁ јукӧн оз вежԍы, којмӧԁ јукӧн сотчӧ.
1 ԍерп. Мортлӧн пыщкӧсыс.
Сакар пырӧ јај-пыщкӧ, сотчӧ.
Став кӧлујсӧ пемӧс боԍтӧ ԍојан-пыщкыԍ: мӧскӧс турунӧн верԁам — мӧс турун-пыщкыԍ боԍтӧ, кӧјін јај ԍојӧ — јај-
пыщкыԍ колан торјассӧ боԍтӧ, јӧзыԁ ԍојӧны быԁмӧгјас (турун), јај, выј, сыв — на-пыщкыԍ боԍтӧны аслыныс колан кӧлујјас. Вајӧ ӧні тӧԁмалыштам ічӧԏіка колан кӧлујјас перјӧмсӧ, ԍојан-пыщкыԍ ԋоԋалӧм.
Боԍтам мортӧс. Ԍојан пуктам вомӧ, піԋјасӧн торјӧԁлам, гуԁралам, кіԅӧртам ԁуԉԉӧн. Ԋебԅӧԁӧм, кіԅӧртӧм ԍојаныс пырӧ горшӧ. Горшыԁ мортлӧн куԅ трубка-коԃ, мунӧ рушкуӧԇ. Вом-пыщкын ԁуԉԉыԁ сулојыԍ вӧчӧ сакар.
Ԁуԉԉыԁ вомӧ петӧ роԅјасӧԁ посԋіԃік ԅепкоԃјасыԍ.
Рушку-пыщкын ԍојан ԁугԁывтӧг ветлӧԁлӧ, кыщлалӧ. Рушку чӧв оз ов, топавлӧ, паԍкавлӧ, кусԋаԍӧ, чукраԍӧ. Сы-понԁа рушку-пыщкын ԍојаныԁ ԋекор чӧв оз коԉ. Рушку-пыщкын ем аслыс пӧлӧс кіԅӧр. Сіјӧ кіԅӧрыскӧԁ ԍојан сорлаԍӧ; кіԅӧр-пыщкӧ јеҗԁӧгјас разалӧны, сылӧны. Кіԅӧрыс петӧ рушку-пыщкӧсыԍ.
Рушкуԍаԋ ԍојан мунӧ воԇӧ. Рушкуыԍ петігӧн ԍојан-пыщкӧ веԍкалӧ сӧптыԍ мӧԁ пӧлӧс кіԅӧр. Ԍојан-пыщса сыв зев јона посԋавлӧ, разавлӧ посԋіԃік војтјасӧн кіԅӧр-пыщкӧ — артмӧ јӧв-коԃ јеҗыԁ кіԅӧр.
Сіԇкӧ, сулојыԍ артміс сакар, разалі, сылі ва-пыщкӧ, јеҗԁӧг разалі, сылі рушку-пыщса кіԅӧр-пыщкӧ, сыв пазавліс посԋіԃік војтчірјас-вылӧ. Став ԍојанԍыԁ артміс јеҗыԁ рок-коԃ. Сещӧм рокыс мунӧ воԇӧ, ԍувјас-пыщкӧ. Ԍувјас-пыщкын емӧԍ посԋіԃік гӧн-коԃјас. Најӧ ԋоԋалӧны рок-пыщкыԍ став колан торјассӧ, колан торјас сіԇікӧн веԍкалӧны вір-пыщкӧ. Ковтӧм кӧлујјас, кујӧԁ, мунӧны паԍкыԁ ԍувјӧ, сеԍаԋ шыбітчӧны, петӧны ортсӧ.
Колан кӧлујјас веԍкалісны вір-пыщкӧ.
Вірыԁ міјан сӧнјас-куԅа гӧгӧр кыщлалӧ, быԁ пеԉӧсӧ веԍкалӧ, пырӧ піԋјасӧ, локтӧ јурԍіјас-берԁӧ. Чуткӧмӧн (јемӧн) поԅӧ ԇік быԁлаыԍ вір корԍны (јај-куԅаным).
Коԁі-нӧ тојлалӧ вірсӧ, мыјла сіјӧ ԁугԁывтӧг візувтӧ міјан-куԅа?
Віртӧ тојлалӧ вӧлӧм ԍӧлӧмным. Ԍӧлӧмыԁ куш јај ԍар-коԃ, кабыр ыжтаыԁ (ставнас шырјајјасыԍ). Шырјајјас ԁугԁывтӧг, лун і вој уҗалӧны, кувтӧԇ уҗаласны. Ԍӧлӧмлӧн пыщкыс ԋоԉ јукӧна. Вывԍаԋ увлаԋ летчӧ вежӧс — артмӧны кык җын: шујгалаԁор, веԍкыԁлаԁор. Шујга-вывԍаԋ веԍкыԁлаԋ бара мунӧ воԁса вежӧс — артмӧны: вывԁор, увԁор. Сіԇікӧн ԍӧлӧмыԁ течӧма ԋоԉ јукӧныԍ. ԋоԉ ԍӧлӧм јӧртӧԁыԍ. (2 ԍерпас).
Шујга увԁор ԍӧлӧм јӧртӧԁԍаԋ вір петӧ ԍӧлӧмыԍ ортсӧ ыҗыԁ кыз сӧн-куԅа — „јур-сӧн“-куԅа. Вір мунӧ, разалӧ,
2 ԍерп. Ԍӧлӧм.
быԁ пеԉӧсӧ веԍкалӧ; сеԍԍа бӧр чукӧртчӧ мӧԁ сӧнјас-куԅа бара ԍӧлӧмӧ, выліс веԍкыԁ јӧртӧԁӧ.
Тајӧ мунӧм тујсӧ шуны понԁам ыҗыԁ вір тујӧн. Воԇԇа сӧнјассӧ (наӧԁ ԍӧлӧмԍаԋ вір мунӧ) понԁам шуны арԏеріаӧн — чорыԁ сӧнӧн. Сіјӧ зев чорыԁ, јон, топыԁ. Мӧԁ пӧлӧс сӧнјассӧ шуӧны венајасӧн — ԋебыԁ, лӧз сӧнјасӧн. Најӧ ԋебыԁӧԍ; на-куԅа ыҗыԁ вір тујӧԁ вірыс ԍӧлӧмлаԋ мунӧ.
Сеԍԍа веԍкыԁ выліс јӧртӧԁыԍ вір летчӧ веԍкыԁ уліс јӧртӧԁӧ, уліс јӧртӧԁԍаԋ мунӧ тылаԋ (віԇ. 3 ԍерпас); ты пыщкын вірыԁ бара зев јона разавлӧ уна тујӧԁ, сеԍԍа бӧр чукӧртчӧ ыҗыԁ, кыз сӧнӧ, сы-куԅа бӧр пырӧ ԍӧлӧмӧ шујга выліс јӧртӧԁӧ, летчӧ шујга уліс јӧртӧԁӧ, бара петӧ, мунӧ туша-куԅа. Сещӧм немӧвӧјја тујыс вірлӧн, сіԇікӧн сіјӧ тујӧԁ ԁугԁывтӧг вір візувтӧ. Мӧԁ кыщсӧ (ԍӧлӧмԍаԋыс ты-пыр бӧр ԍӧлӧмӧ) шуӧны ічӧт вір кыщӧн (тујӧн).
Ԍӧлӧмыԁ топавлас, бӧр паԍкалас, сеԍԍа бара топавлас — ԁугԁывтӧг сіԇікӧн. Топалігас вір петӧ ԍӧлӧмыԍ, паԍкалігас вір пырӧ ԍӧлӧмӧ. Сіјӧ топавлӧмнас ԍӧлӧмыԁ віртӧ тојлалӧ (міјан шуӧны — „ԍӧлӧм тіпкӧ“). Сіԇікӧн вір вермӧ веԍкавлыны быԁ пеԉӧсӧ, новлӧԁлӧ аскӧԁыс міјан јајлы колан-тор, выԉыԍ боԍтӧ ԍувјасыԍ колан-торсӧ.
Веԍкавлӧ вірыԁ вӧркјӧ щӧщ.
Вӧрк-пыщкӧ вірыԁ коԉӧ куԇ пыщса кӧлуј. Сіјӧ ковтӧм, пеж кӧлујыс сылӧ ва-пыщкӧ, сеԍԍа петӧ міјан куԇкӧԁ ортсӧ. Сіԇкӧ, міјан вӧркјасным весалӧны вірнымӧс.
Быԁмӧг ԍојыԍ пемӧсјас став колан кӧлујсӧ боԍтӧны быԁмӧг-пыщкыԍ. Быԁмӧгыԁ ставнас течӧма јӧртӧԁјасыԍ (віԇ. 5 ԍерпас). Јӧртӧԁјас-пыщкын ем протоплазма. Протоплазма-пыщкын ем јеҗԁӧг. Сіԇкӧ, пемӧсјаслы јеҗԁӧгыԁ ԁаԍ-ԋін. Сулој, сакар пемӧсјас боԍтӧны быԁмӧгјас-пыщкыԍ-жӧ, сыв быԁмӧгјас пыщкыԍ. Сіԇкӧ, став коланторјыс пемӧслы ԍурӧ быԁмӧг-пыщкыԍ. Јај ԍојыԍ пемӧсјас боԍтӧны колан кӧлујјассӧ јајыԍ; морт ԍојӧ јај, коԉк, выј, јӧв, быԁԍама быԁмӧгсӧ — тӧԁӧмыԍ мортыԁлы ԍурӧ-ԋін колан кӧлујјасыс.
3 ԍерп. Вір ветлӧԁлӧм.
4 ԍерп. Лы јӧртӧԁјас.
Морт-вылӧ пемӧсјас уҗалӧны, кыскалӧны мортӧс, ԍӧкыԁ-торјас морт-пыԃԃі. Кыԍ вынныс?
Уҗалігӧн мортлӧн, пемӧслӧн чінӧ ԍӧктаныс, омӧԉтчӧны, налӧн мыјкӧ-мынта пыщкӧс кӧлујныс вошӧ.
Тӧԁмалісны: уҗалігӧн меԁ-уна вошӧ сыв ԁа сакар, сеԍԍа јај. Сіԇкӧ уҗалыԍ пемӧслы, мортлы сіјӧ кӧлујјассӧ ԋӧжјӧԋікӧн корјасӧкӧ колӧ соԁтавны. Сіјӧ кӧлујјассӧ соԁтӧны ԍојігӧн. Јона уҗалыԍ пемӧсыԁлы колӧ лоны јаја ԁај сыла. Сытӧг пемӧс, морт јона уҗавны оз вермыны. Вывті сыла пемӧсјас, јӧз бара уҗавны јона оз вермыны. Сіԇкӧ вывті сыла пемӧсјас уҗавны оз тујны.
Уҗалігӧн пемӧсјас, јӧз јона, щӧкыԁа лолалӧны. Најӧ уна ас-пыщкас кыскӧны сынӧԁ (возԁук), уна леԇӧны ортсӧ шома газ. Кущӧм кӧлујыԍ, мыјыԍ артмӧ шома газыс? Јона лолалігаԁ пемӧсјас уна боԍтӧны шоммӧԁан газ, сы-пыԃԃі ортсӧ лолыштӧны шома газ.
Кыԇі артмӧ сіјӧ газјас вежԍӧмыс? Час тӧԁмалам: вомԍаԋ пемӧсјаслӧн, мортлӧн горшкӧԁ ортчӧн, воԇӧԁысҗык увлаԋ летчӧ мӧԁ трубка — лолалан горш (трахея) (віԇ. 6 ԍерпас). Лолалан горш пырӧ морӧс-пыщкӧ, сені вожалӧ кык пеԉӧ; кыкнан вожыс воԇӧ вожавлӧны зев уна посԋіԃік трубка-вылӧ. Быԁ трубка помын ем ічӧԏік гыркса ԍар (аԉвеола). Сещӧм ԍарыс зев уна, најӧ мӧԁа-мӧԁкӧԁ ӧтлааԍӧны — артмӧ кык гырыԍ кокԋі јај торјас — тыјас. Тыјас зев кокԋыԁӧԍ, — тырыс сынӧԁ. Ваӧ ты шыбіт — оз-ӧԁ вӧј.
Быԁ ічӧԏік ԍар-коԃыс гӧгӧр гартчӧма зев вӧсԋіԃік вір тыра сӧнјасӧн. Мукӧԁ сӧнјасас пемыԁ-гӧрԁ рӧма вір, мукӧԁас југыԁ-гӧрԁ рӧма. Југыԁ-гӧрԁ рӧма вірыс мунӧ тыԍаԋ ԍӧлӧмӧ.
Велӧԁчӧм јӧз тӧԁмалӧм-ԍерԏі — југыԁ-гӧрԁ рӧма вір-пыщкын уна шоммӧԁан газ.
5 ԍерп. Быԁмӧг јӧртӧԁјас.
Сынӧԁыԁ пырӧ вомӧԁ, нырӧԁ лолалан горшӧ, сеԍаԋ сеԍԍа быԁ вожӧ, вожјасԍаԋ гыркса ԍар-коԃјасӧ. Ԍар-коԃјас-берԁас воӧ вір.
Вірыс боԍтӧ сынӧԁ-пыщкыԍ шоммӧԁан газ, лоӧ југыԁгӧрԁ рӧма, мунӧ ԍӧлӧмӧ, ԍӧлӧмԍаԋ бара воԇӧ туша-куԅа.
Міјан јај-пыщкын вір ԍетӧ шоммӧԁан газсӧ јеҗԁӧгјаслы, сакарлы, сывлы. На-пыщкын ем (тӧԁам-ԋін) шом. Шом ԋӧжјӧԋікӧн сотчӧ, артмӧ шома газ. Шома газ веԍкалӧ вірпыщкӧ — сы-понԁа вірным міјан лоӧ пемыԁ рӧма. Сіјӧ пемыԁ рӧма вірыс ԍӧлӧм-пыр мунӧ тыјас-пыщкӧ, тыјаслы ԍетӧ шома газ, боԍтӧ шоммӧԁан газ, бара лоӧ југыԁ рӧма.
Шом сотчігӧн артмӧ шоныԁ. Сіԇкӧ тыјасыԁ отсалӧны пемӧсјаслы шоныԁ перјыны. Јона уҗалігӧн, јона лолалігӧн мортыԁ пӧԍалӧ. Кӧԇыԁ інын ԍојан оз вермы вежԍыны, оз вермы вір-пыщкӧ пырны. Сіԇкӧ пемӧсјаслы шоныԁыԁ зев јона колантор. Шоныԁ ем — пемӧс вермӧ ԍојан вежлавны ас-пыщкас, сылӧн лоӧ вын, пемӧс вермӧ уҗавны.
Уҗалігӧн пемӧсјаслӧн, јӧзлӧн уна куԇ петӧ. Вірыԁ мунӧ вӧркјас-пыщті, коԉӧ куԇ-пыщса кӧлуј. Уҗалігӧн вірыԁ ӧԁјӧнҗык візувтӧ, сы-понԁа унаыԍ волӧ, ӧԁјӧ мунӧ вӧркјас-пыщкӧԁ, уна коԉӧ вӧркјас-пыщкӧ ковтӧм, пеж кӧлуј.
Кымын пӧлӧс отсӧг-ԋін мортлӧн, пемӧслӧн ԍурі: вын соԁтыны — вом, кынӧм; пежторјас вӧтлыны — вӧркјас; шоныԁ перјыны — тыјас; вір новлӧԁлыны — ԍӧлӧм; вір весавны — тыјас.
Шома газӧ, куԇӧ пӧрыԍ-вошыԍ кӧлујјас — ԍетӧны пемӧслы вын.
Ԋеважӧн ԍорԋітім — меԍа ты-пыщкын вір чӧжӧ шоммӧԁан газ. Кыԇі-нӧ сіјӧ заптыԍӧмыс артмӧ?
Віԇӧԁлам віртӧ ыҗԁӧԁан ԍԏеклӧ — мікроскоп-пыр. Сеԍ міјанлы тыԁовтчасны зев уна посԋіԃік гӧгрӧс гӧрԁ сӧчӧн-коԃјас — гӧгыԉјас. На-вӧсна вӧлӧм вірыԁ гӧрԁ рӧма. Гӧрԁ гӧгыԉјас костын вір-пыщкын емӧԍ куԅмӧс, вожӧԍ јеҗыԁ торјас (віԇ. 7 ԍерпас). Најӧс мӧԁ ногӧн шуӧны ԉејкотсітјасӧн.
Гӧрԁ гӧгыԉјас-пыщкын ем уна кӧрт. Кӧртыԁ шоммӧԁан газ-вӧсна сімӧ. Сімӧм кӧртыԁ гӧрԁ рӧма.
6 ԍерп. Тыјас, ԍӧлӧм, лолалан горш.
Гӧрԁ гӧгыԉ-пыщса кӧртыԁ тыјас-пыщкын ӧԁјӧ зев боԍтӧ сынӧԁыԍ шоммӧԁан газ, — сімӧ, сіԇікӧн вірыԁ нуӧ тыјас-пыщкыԍ шоммӧԁан газ; „сім“-вӧсна тыԍаԋ муныԍ вірыԁ міча југыԁ-гӧрԁ рӧма.
Вірыԁ веԍкалӧ тушаӧ. Сені ԍојаныԁ зев горша ԋещыштӧ, перјӧ вір-пыщкыԍ шоммӧԁан газ, сотчӧ, артмӧ шома газ, вір пемԁӧ, вір шома газсӧ аскӧԁыс нуӧ тыјасӧ, сені шыбітӧ ԍаркоԃјасӧ, шома газ лолалан горшӧԁ ортсӧ петӧ. Комі јӧзыԁ шуӧны: „ԍӧԁ вір — ԉок вір“, шуԁтӧм морт — ԍӧԁ; пемыԁ вірыԁ быԁӧнлӧн вӧлӧма — сені ԋӧԏі абу ԋекущӧм „шуԁтӧм“.
Тыјас отсалӧны мезԁыԍны ковтӧм, пеж шома газыԍ, вӧркјас мезԁӧны пеж куԇ-пыщса кӧлујыԍ.
Быԁ уҗ-ԁырјі артмӧ уна шоныԁ, шоныԁыс ортсӧ петӧ, вошӧ.
Јонҗыка уҗалігӧн унҗык шоныԁ вошӧ. Шоныԁ артмӧ сыв, јеҗԁӧг, сакар сотчӧмыԍ. Сы-понԁа јона уҗалыԍ јӧз јона ԍојӧны, уҗалыԍ вӧвлы колӧ зӧр. Зӧр-пыщкын уна колан кӧлујјас (сыв). Чеԉаԃ јона раԃејтӧны сакар — налӧн котралігас уна сакар уԃітӧ сотчыны.
Колӧ јон вӧв, бур мӧс, ыж, быԁԍама бур пемӧс — колӧ бура лӧԍӧԁӧмӧн верԁны, сытӧг бур пемӧс ԋекор оз ло. Кӧсјан јона уҗавны — ен вунӧԁ ԍојны.
Пемӧслы ӧԏі пӧлӧс ԍојан колӧ ԍетны сыв перјыны, мӧԁ пӧлӧс ԍојан — јај лӧԍӧԁны, којмӧԁ пӧлӧс — вын кутны:
Пемӧс уҗалӧ. Колӧ лыԃԃыны колан ԍојан олӧм кутны ԁај вын кутны. Емӧԍ зев уна пӧлӧс верԁӧм. Велӧԁчӧм јӧз бура лыԃԃӧмӧн, бура верԁӧмӧн лӧԍӧԁісны бур пемӧсјасӧс.
Ыҗыԁ пемӧслы, тӧԁӧмыԍ, унҗык ԍојан колӧ — сіјӧ оз ков вунӧԁны.
Меԁ-бур ԍојан-пыԃԃі уҗалыԍ пемӧсјаслы шуӧны пыԅ кыԁ. Тӧԁмалісны.
1 кілограмм пыԅ-пыԃԃі поԅӧ ԍетны 3 кл. бур кос турун.
1 „ 12 „ уԉ „
1 „ 10 „ ԍвекла.
1 „ 3 „ зӧр-кыԁ.
1 „ 4 „ руԇӧг іԇас:
Щыг кулӧмыԍ ԍӧкта-ԍерԏі поԅӧ со кыԇ верԁны: быԁ кујім пуԁ ԍӧкта-вылӧ (43 кілограмм) кілограммҗыныԍ ещаҗык пыԅ,
7 ԍерп. Вір горԁ гӧгыԉјас. Ԉејкотсітјас.
Ԇік ӧԏі пӧлӧс ԍојанӧн пемӧсјасӧс оз поԅ верԁны — ӧԏі пӧлӧс ԍојанын став колан кӧлујыс оз тырмы: пыԅын уна сулој, јеҗԁӧг, но еща сыв; іԇасын еща јеҗԁӧг, сулој. Сы-понԁа пемӧсјаслы колӧ ԍетны соралӧм ԍојан.
Меԁ-бур сорлалӧм ԍојан міјан 160 кілограмма мӧсјаслы со кущӧм: 6 кл. кос турун, 4 кл. зӧр іԇас, 10 кл. ԍвекла,
1 кл. зӧр пыԅ, 1 1/2 кл. руԇӧг кыԁ, 1/2 шабԁі кӧјԁыс. Сещӧм ԍојан-пыщкын ем став колан торјыс олӧм кутны ԁај јӧв вајны.
Емӧԍ гырыԍ ԋігајас: гіжӧма пемӧсјас верԁӧм-јылыԍ. Быԁ-ԍама пӧлӧс пемӧсјасӧс колӧ ас ногыс верԁны. Велӧԁчӧм му уҗалыԍјас важӧн-ԋін верԁӧны пемӧсјаснысӧ велӧԁчӧм јӧз віԍталӧм-ԍерԏі. Колӧ-ԋін комі ԃаԃӧјаслы-ԏӧтӧјаслы велӧԁчыны пемӧсјастӧ верԁныԁ.
2 аԁас. Кыԇі колӧ пемӧсјасӧс верԁны кӧԇыԁ-ԁырјі,
шоныԁ-ԁырјі?
Пемӧсјаслӧн уҗалігӧн петӧ пӧԍ, најӧ леԇӧны ортсӧ асԍыныс шоныԁсӧ. Јонҗыка уҗалігӧн — јонҗыка пӧԍ пеԏӧ, унҗык сыв, сакар вевјаласны сотчыны.
Быԁмӧгјаслӧн асланыс уҗ ем. Најӧ ԍојӧны, корԍӧны вужјаснас ԍојан, вӧчӧны сулој, клоропілл, лолалӧны. Налӧн-нӧ еԍкӧ артмӧ оз шоныԁыс? Артмӧ. Велӧԁчӧм јӧз унаыԍ муртавлісны — быԁмӧгјас шоныԁҗыкӧԍ ас-гӧгӧрса сынӧԁ-ԁорыԍ. Быԁмӧгјас-пыщкын мунӧ уҗ: сотчӧны кӧлујјас (лолалігӧн), перјӧны ԍојан. Сы-понԁа быԁмӧгјас шоныԁҗыкӧԍ сынӧԁ-ԁорыԍ, тулысын лым-пыр мытчыԍӧ быԁмӧг ныр — сы-гӧгӧр лымјыс сылӧма — быԁмӧг ас-берԁыԍ ԍетӧ шоныԁ, шоныԁ сывԁӧ лымјсӧ. Тупкылӧј ӧԏі лун-кежлӧ ԍԏеклӧ ԁозјӧн быԁмӧгӧс, сеԍԍа ԍујӧј ԍԏеклӧ-улӧ ломтыԍан сартас — сартасныԁ кусӧ. Лолаліг-моз (кӧлујјас сотчӧмыԍ) быԁмӧг леԇӧма шома газ.
Ловја уҗалігӧн артмӧ шоныԁ.
Боԍтам, зев ӧԁјӧ понԁам пілаӧн кыз пу орӧԁны. Орӧм-бӧрын віԁлам піла піԋјас берԁӧԁыс — пӧԍ. Ԁыр гӧрам, сеԍԍа пуктылам кінымӧс амыԍ-берԁӧ — амыԍ шоналӧма. Быԁтор, вӧлӧмкӧ, уҗыԍ шоналӧ.
Ловја, ловтӧмтор вермӧны уҗ вӧчны: мос, вӧв, пожӧм, јӧла-турун, піла, гӧр, із — ставныс вермӧны уҗ вӧчны (уҗавны). Сіјӧ уҗавны вермӧмсӧ шуӧны еԋергіјаӧн.
Еԋергіја овлывлӧ уна пӧлӧс: із уԍіс ԁа ԉамӧԁіс кокнымӧс — ӧԏі еԋергіја петкӧԁчыліс, парокоԁ муніс — мӧԁ еԋергіја петкӧԁчыліс.
Еԋергіја вермӧ вежԍыны, пӧрны мӧԁ пӧлӧс еԋергіјаӧ — чінны, соԁны оз вермы, ыжтаыс оз вежԍы.
Піԉітчігӧн піланым шоналіс, котӧрті — пӧԍалі, быԁмӧг лолалӧ — шоныԁ артмӧ. Ловјалӧн лолалігӧн шоныԁ артмӧ (кӧлуј сотчігӧн).
Јӧзлӧн, зев уна пемӧсјаслӧн лолалӧмыс артмӧ ты отсӧгӧн, ты-пыр лолалӧны.
Мукӧԁ пемӧсјас лолалӧны мӧԁ ног: ԋіԇувјас — кучік-пыр, черіјас ԋокчім (жабрајас)-пыр ваын лолалӧны. Тыјасӧн лолалӧны сынӧԁ-пыщкын.
Ԋокчім (жабрајас) кокԋыԁ тӧԁмавны черіјаслыԍ. Боԍтам јокышӧс, понԁам віԁлавыы. Ԋеуна јурԍыс бӧрынҗык ем чукыԉа ԋоԉ лытӧрјас. На-јылын пыщлаԁорас ӧшалӧны посԋіԃік, вӧсԋіԃік ԉуткі-коԃ корјас, гӧрԁ рӧмаӧԍ; сіјӧ — ԋокчім (жабры) (віԇ. 8 ԍерпас).
8 ԍерп. Черіјас.
Черіјаслӧн щыкӧм вірыс локтӧ жабра-берԁас, боԍтӧ шоммӧԁан-газ ва-пыщса сынӧԁыԍ, бӧр візувтӧ чері-куԅа. Черілӧн ԍӧлӧмыс кык јӧртӧԁа, сы-понԁа бур вірыс оз пырав ԍӧлӧм-пыщкас.
Ԉагуша пі (том-ԁырјіыс) ԋокчімӧн лолалӧ. Сылӧн зев ыҗыԁ јурыс, вӧсԋіԃік бӧж. Сы-понԁа ԉагуша пісӧ шуӧны јура гагјӧн. Быԁмӧм бӧрын ԉагушалӧн вошӧ бӧжыс, артмӧ ԋоԉ кок, лоӧны тыјас (віԇ. 9 ԍерпас).
Ыҗыԁ-ԉагушалӧн тыјас зев гырыԍӧԍ. Вірыс тыјасԍаԋ мунӧ ԍӧлӧмӧ.
Ԍӧлӧмыс ԉагушалӧн кујім јӧртӧԁа; сы-понԁа весаԍԍӧм, шоммӧԁан-газа вірыс сорлаԍӧ ԍӧлӧм-пыщкын щыкӧм вірыскӧԁ.
Вір сорлаԍӧм-вӧсна ԉагушалӧн вір-пыщкас шоммӧԁан-газ еща, омӧԉа шонтӧ; сы-понԁа ԉагушаыԁ сещӧм кӧԇыԁ. Пежгаглӧн вірыс кӧԇыԁ-жӧ. Пӧткајаслӧн ԍӧлӧмныс ԋоԉ јӧртӧԁа-ԋін; вірныс сорлаԍтӧм, јајныс шоныԁ.
Пӧткајаслӧн тыыс мортлӧн-коԃ-жӧ. Ты-кынԇі налӧн тыԍыс бӧрынҗык ем 9 ԅеп. Ты-пыщкыԍ ԅепјасас чукӧртчӧ сынӧԁ. Лыјас-пыщкас пӧткајаслӧн бара ем сынӧԁ. Сы-понԃа пӧткајас кокԋыԁӧԍ, лӧԍыԁа вермӧны лебавны. Мукӧԁ пӧткајас јвермӧны 4 — 6 лун ԁугԁывтӧг лебавны.
Кӧԇыԁ віра пемӧсјас (черіјас, пежгаг, ԉагуша, ԅмеј) ԋӧжјӧԋікӧн, ԁыша ветлӧԁлӧны, кывтӧны. Најӧ термаԍӧны сӧмын ԉок іныԍ пышјігӧн. Ԍојӧмјас-бӧрын најӧ зев куԅа лӧԋ інын олӧны — оз раԃејтны уҗавны.
9 ԍерп. Ԉагуша быԁмӧм.
Шоныԁ вірајас (морт, гортса пемӧсјас, пӧткајас, вӧрса пемӧсјас) јона котралӧны, уҗалӧны, лебалӧны. Пӧткајас шоча чӧв олӧны — најӧ ԁугԁывтӧг четчалӧны, бергалӧны, ԍылӧны. Чӧв-олӧмыс налӧн овлывлӧ сӧмын уԅіганыс. Сы-понԁа налӧн вірныс меԁ-пӧԍ, морт вір-ԁорыԍ пӧԍҗык.
Јона уҗалыԍ пемӧслӧн вірыс пӧԍҗык.
Кӧԇыԁ-ԁырјі, тӧԁӧмыԍ, пемӧсјаслы унҗык колӧ шоныԁыс.
Шоныԁ оз ло — пемӧсјас кынмасны, секі сеԍԍа уҗ налыԍ ԋінӧм-ԋін віԁчыԍны.
Кӧԇыԁ-ԁырјі, сы-понԁа, пемӧсјаслы выԉ нога ԍојан-ԋін колӧ — бурҗык ԍојан, меԁ еԍкӧ верміс унҗык шоныԁ ԍетны. Сещӧм ԍојаныԁ: сыла, јумов, јаја — бур ԍојан.
Јӧзыԁ тӧвнаԁ јона раԃејтӧны сыв, јај, выј, пӧԍ ԍојанјас. Бур ԃаԃӧ тӧвнаԁ вӧвсӧ шоныԁ ваӧн јуктӧԁӧ, зӧр ԍетлывлӧ (сылыс уна), пыԅӧн верԁӧ, картупеԉ мӧсјаслы ԍетӧ, помӧј
лӧԍӧԁӧ. Тӧлын пемӧсјасӧс колӧ верԁны кокԋыԁа сотчан кӧлујјасӧн, ӧԁјӧ шоныԁ ԍетыԍјасӧн.
Вӧрса пемӧс-пӧткајас оз ылавны. Пӧткајас сыла торјас корԍалӧны, јај ԍојны велалӧны, мӧԁа-мӧԁсӧ віӧны — јурвемнысӧ јуӧны. Ур арнас тӧв-кежлӧ сускоԉ заптӧ (сускоԉ-пыщкын уна сыв) тӧвбыԁ сіјӧс ԍојӧ. Ош гожӧмнас гумјас, турунјас ԍојӧ. Тӧлын гуӧ пыртӧм ош корԍӧ пемӧсјасӧс — јаја ԍојан. Тӧлын ошлы оз ков паныԁаԍны. Кӧјінјас щыгјалӧны, збојмасны, грезԁјасыԍ понјасӧс унаыԍ начкывлӧны. Мукӧԁлаын вӧвјас быԁӧн јај-вылӧ понԁасны уԍлаԍны, лыјас віԉӧԁӧны. Гожӧмын вӧлыԁ ԇік турун-вылын, быԁмӧгјас ԍојӧмӧн олӧ.
Уна пӧлӧс-ӧԁ емӧԍ пемӧсјас: ӧткымыныс ԍојӧны сӧмын быԁмӧгјас, мукӧԁыс ԍојӧны быԁмӧгјас ԁај јај. Ԍеԍԍа емӧԍ шој ԍојыԍ пемӧсјас, емӧԍ јај ԍојыԍ пемӧсјас-віјалыԍјас. Најӧ оз корԍны турун, шој корԍӧны, ԍӧјны ловја пемӧсјасӧс. Сещӧм пемӧсјаслы меԁ-ԍӧкыԁ ԍојансӧ корԍны.
Емӧԍ аслыс пӧлӧс пемӧсјас — ԍојӧны коԉасјас: мукӧԁ јон пемӧсјас ԍојасны, пӧтӧм-бӧрын коԉасны — коԉасјассӧ выԉ пемӧсјас-ԋін ӧктӧны (шакал, гіена).
Емӧԍ морт-берԁын олыԍ-пӧткӧԁчыԍ пемӧсјас: пышкај, рака, чавкан, каща, шыр, крыса, гут, тӧрӧкан. Кор сещӧм пемӧсјасыс унаӧн чукӧртчасны — секі мортлы најӧ уна омӧԉ вермыласны вӧчны.
Уна пемӧсјас овмӧԁчӧны мӧԁ пемӧсјас-вылӧ, пемӧсјас -пыщкӧ. Најӧ јуӧны сещӧм пемӧсыслыԍ ԁаԍ вірсӧ, вірыскӧԁ колан кӧлујјассӧ (пыщ, тој, луԁік). Најӧ унаыԍ аскӧԁныс віԍӧмјас новлӧԁлӧны. Зев уна пемӧсјас мортлы отсалӧны, — налы морт отсалӧ.
Быԁ пемӧс кӧсјӧ бурҗыка ԍојны, лӧԍыԁҗыка овны. Кӧјін кӧсјӧ ыжӧс віны, ыж пышјӧ; морт корԍӧ кӧјінӧс віны — кӧјін оз ԍурӧԁчы; посԋі гагјас (тојјас, пыщјас) мортӧс, пемӧсјасӧс ԋоԋалӧны — морт віалӧ, пемӧс бара кыԇ вермӧ мезԁыԍӧ. Ԋекор ԋекущӧм пемӧслы олӧм оз ԍетчы уҗавтӧг, венԍытӧг, коԍаԍтӧг.
Быԁмӧгјас ԍојыԍ пемӧсјаслы јон уҗ колӧ пуктыны — секі сӧмын пӧтӧԍ лоӧны (мырԃԃыны мукӧԁ пемӧсјаслыԍ, корԍны, быԁмӧгјас чуткаԍӧны, оз ԍетчыны ԍојны). Сы-понԁа ԍојан-вӧсна ԁугԁывтӧг мунӧ коԍ пемӧсјас-костын, быԁмӧгјас-костын, пемӧса быԁмӧга-костын. Венԍӧны кӧԇыԁкӧԁ, пӧԍкӧԁ, вакӧԁ, коскӧԁ, венԍӧны ԉок олӧмкӧԁ.
Сы-понԁа олӧмыс ставнас пӧрӧма венсӧмӧ олӧм-вылӧм-вӧсна, бурҗык-вӧсна.
Олӧм помаԍтӧԇ венԍӧм оз быр.
3 аԁас. Пемӧсјас, быԁмӧгјас шоныԁ чӧжӧны шоныԁсӧ ас-пыщкас кутӧны.
Тані уна-ԋін ԍорԋітім шоныԁ-јылыԍ. Ԋекущӧм олӧм, ԋекущӧм венԍӧм шоныԁтӧг оз вермы лоны. Пемӧсјас, быԁмӧгјас чӧжӧны шоныԁ ас-пыщканыс, кутӧны коліг-кежлӧ.
Шоныԁ ԁыр он кут — вошӧ, кӧԇалан. Колӧ шоныԁ кутны кущӧмкӧ кӧлујјас-пыщкын — меԁ сетыԍ колан-ԁырјі верман перјыны.
Быԁмӧгјаслӧн, пемӧсјаслӧн шоныԁ артмӧ сылыԍ ԁај сакарыԍ. Најӧ чӧжтӧны сіјӧ кӧлујјассӧ ас пыщканыс. Пемӧсјас боԍтӧны колан кӧлујјассӧ быԁмӧгјас-пыщкыԍ. Сіԇкӧ, быԁмӧгјас чӧжтӧны колан кӧлујјассӧ, чӧжтӧны шоныԁ став ловјаыслы.
Кыԇі чӧжӧны?
Ԋеважӧн тӧԁмалім — шонԁі југӧрјас-воԇын быԁмӧгјас шома-газыԍ вӧчӧны сулој. Быԁмӧглы отсаԍӧ клоропілл. Кӧԇыԁ інын, пемыԁ-ԁырјі сіјӧ уҗ быԁмӧгјаслӧн оз мун.
Колӧны шонԁі ԁај шоныԁ.
Быԁмӧг боԍтӧ ас-пыщкас шоныԁ ԁај југыԁ — быԏԏӧ ԋоԋалӧ најӧс ас-пыщкас.
Сіԇкӧ быԁмӧгјас-пыщкыԍ колігӧн бӧр поԅӧ перјыны шоныԁсӧ ԁа југыԁсӧ? Поԅӧ.
Кӧԇыԁ інын віԇігӧн мі быԁмӧг-пыщкыԍ ог вермӧј ԋекыԇі боԍтны шоныԁсӧ. Шыбітам ӧні пес-чурка пӧԍ інӧ (пачӧ). Зев регыԁӧн понԁас мунны уҗ. Сынӧԁ-пыщса шоммӧԁан-газ понԁас ӧтлааԍны чурка-пыщса шомкӧԁ, сулојыԁ понԁас сотчыны. Шоммӧԁан-газыԍ ԁа шомыԍ артмас шома-газ. Секі міјан пес-чурканым ԍетас шоныԁ, ԍетас југыԁ. Мӧԁ ногӧн: чурканым міјан ӧзјас, понԁас шоныԁ ԁа југыԁ ԍетны, шома-газ петны. Сіјӧ југыԁсӧ, шоныԁсӧ быԁмӧгыс олігас ԋоԋаліс шонԁіыԍ.
Шыбітам мӧԁ чурка пӧԍ шомјас-вылӧ. Пеԍкыԁ оз ӧзјы, пӧнԁас ԋӧжјӧԋікӧн сотчыны — ломавны, ԋӧжјӧԋікӧн шомԍалас. Секі шомыԍ& шоммӧԁан-газкӧԁ ԋӧжјӧ ӧтлааԍӧ. Шома-газ петас ещаҗык, шоныԁ щӧщ еща, бі ԋӧԏі оз ло (југыԁ оз ло).
Пемӧсјас, быԁмӧгјас лолалігӧн шоналӧны, петӧ шома-газ, југыԁ абу. Најӧ зев ԋӧжјӧԋікӧн сотчӧны.
Сіԇкӧ, ломтыԍӧм, лолалӧм, ломалӧм — ӧткоԃӧԍ. Ломтыԍігӧн ӧԁјӧ шома-газ петӧ, шоныԁ, југыԁ уна: ломалігӧн шома-газ ԋӧжјӧн петӧ, бі абу, шоныԁ ем. Лолалӧмыс — сещӧм вывті ԋӧжјӧԋікӧн сотчӧм; сімігӧн кӧрт ӧтлааԍӧ шоммӧԁан-газкӧԁ вывті-ԋін нӧжјӧ& — міјанлы ԍӧкыԁ каԅавны.
Сотчан шомсӧ быԁмӧгјас сынӧԁыԍ перјӧны; морт, пемӧсјас — быԁмӧгыԍ. Быԁмӧг сотчас — коԉӧ пӧјім. Ва артмас — руӧн вывлаԋ сынӧԁӧ лебԅас, шома-газ ва-рукӧԁ мунас. Пемӧсјас сотчігас-лолалігас ортсӧ шыбітӧны вом-пырыс шома-газ, ва-ру, пӧјім-пыԃԃі пежторјас петӧны вӧркјас-пыр ортсӧ.
Бітӧг быԁмӧг оз вермы ломԅыны, шонԁітӧг, шоныԁтӧг оз вермы чӧжны ас-пыщкас шоныԁсӧ — сотчан торсӧ.
Шоныԁтӧг пемӧсјас оз вермыны лолавны, оз сотчыны сакар ԁај сыв.
Сы-понԁа быԁԍама ловјалы шоныԁыԁ сещӧм ԁона; ловја шоныԁтӧг оз вермы овны.
Быԁмӧгјас кырԍӧн паԍтаԍӧмаӧԍ, гарјасыс кыш-піӧ пырӧмаӧԍ (віԇ. 10 ԍерпас). Кырԍтӧм быԁмӧгјас тӧв-кежӧ кулӧны ԇікӧԇ,
мукӧԁыс коԉӧны му-пыщкӧ вужкӧк&, лукпоԉӧ, тупыԉ кӧјԁыс. Наыԍ најӧ петасны шонԁӧԁігӧн.
10 ԍерп. Гарјас.
Пемӧсјас паԍаӧс, гӧнаӧԍ. Гӧнныс быԁмӧма кучік-берԁӧ. Гӧнјасыс ас-костаныс кутӧны шоныԁ сынӧԁ — сы-понԁа пемӧсјаслы шоныԁ. Тӧла-ԁырјі шоныԁ сынӧԁсӧ гӧнјас-костԍыс тӧв пӧԉалӧ — секі пемӧсјас кынмӧны. Тӧв-шогыԍ пемӧсјас ԇебԍалӧны быԁԍама-пӧлӧс позјасӧ.
Кучік-улын пемӧсјаслӧн ем сыв шлап. Сылыԁ оз леԇ шоныԁыслы јај-пыщкыԍ ортсӧ петны. Сы-понԁа сыла пемӧсјасыԁ кӧԇыԁыԍ омӧԉа полӧны.
Војвывса пемӧсјас тӧв-кежлӧ щӧгӧԁчӧны, гӧннысӧ вежӧны (топыԁҗык, шоныԁҗык гӧн быԁмӧ).
Зев уна пемӧсјас, пӧткајас тӧв-кежлӧ пышјӧны міјанла-ԁорыԍ шоныԁлаԋӧ, тулысын быԁтыԍны бара локталӧны. Арын,
тулысын мі унаыԍ аԁԇылам чукӧрӧн пӧткајаслыԍ лебӧм.
Мукӧԁ пемӧсјас чӧжӧны тӧв-кежлӧ уна ԍојан (ур чӧжӧ сус-коԉ). (Віԇ. 11 ԍерпас).
Ош пырӧ гуӧ уԅны тулысӧԇ, оз ԍој, оз ју, оз ветлӧԁлы ԋӧԏі, олӧ гожӧмса чӧжӧм сывнас. Уҗавтӧгыԁ, кујлігаԁ сылы зев еща колӧ сотчан кӧлујыԁ ас-пыщса кучік-увса сывнас вермӧ во-чӧж овны. Тулыснас ошкыԁ петӧ щыг, омӧԉік, сывтӧм, скӧр. Тӧв-шӧрын вӧрԅӧԁӧм ошкыԁ оз-ԋін унмовԍы, петас гуԍыс, понԁас ԍојан корԍны, збојмас, зев горш лоӧ. (Віԇ. 12 ԍерпас).
Гортса пемӧсјаслы (вӧвјас, мӧсјас, ыжјас, кӧрјас) тӧлын јонҗыка колӧ ԍојны; најӧ шоныԁ-вӧснаыс мӧԁа-мӧԁ берԁас то-
11 ԍерп. Ур позԁыԍӧма.
12 ԍерп. Ош гу.
пӧԁчӧны, ԋіртчӧны. Верԁастӧм пемӧсјасыԁ јона кынмӧны. Кӧрјаслы, коԋӧрјаслы, тӧвнаԁ еща ԍурӧ ԍојаныс. Најӧ кокнас кокалӧны лымсӧ, перјӧны лым-улыԍ јала, кынсӧ ічӧԏіка рӧміԇтыштасны.
Мортыԁ јона віԇӧ асԍыс шоныԁсӧ: гортаԁ ломтӧ пач, керкасӧ шонтӧ, ывлаӧ паԍтӧг, ԏуԋітӧг оз пет. Керкајас ломтӧны пескӧн, із шомӧн, трунԁаӧн. Ставыс сіјӧ быԁмӧгјас — најӧ ԍетӧны чӧжӧм шоныԁсӧ.
Гожӧмԍаԋ-ԋін міјан ԃаԃӧ пес лӧԍӧԁӧ, коԍтӧ, тӧлын вајалӧ. Тӧлын ԃаԃӧ кер леԇӧ, кылӧԁны, јӧзлы керкајас вӧчны. Уҗыԁ уна, колӧ шоныԁтӧ віԇны.
Быԁмӧгјас, пемӧсјаԍ, морт — быԁӧн кӧԇыԁ-кежӧ заптӧны шоныԁ: меԁ еԍкӧ кӧԇыԁ-ԁырјі вермасны овны.
II. Керка шонтӧм.
1 аԁас. Кӧԇыԁкӧԁ венԍӧм.
Пуктӧј кыԋауланныԁ ԏермометр, віԇыштӧј 15 мінут, перјӧј. Ԇоԋвіԇа-ԁырјі ԏермометр пеԏкӧԁлӧ 36 1/2 ° С. Віԍігјасӧн мурталам — јајыԁ шоныԁҗык ԉібӧ кӧԇыԁҗык. Ԇоԋвіԇа јӧзлӧн шоныԁыс унҗыкыԍ 36 1/2 ° С. (комын квајт ԁа җын граԁус). Віԍігӧн мукӧԁ јӧзлӧн шоныԁ овлывлӧ 42 граԁусӧԇ. Секі мортыԁ шоча-ԋін бурԁлывлӧ — унҗыкыԍ кулӧ. Мукӧԁ-ԁырјі летчывлӧ јај шоныԁным 35 граԁусӧԇ. Секі бара-ԋін мортыԁ уҗавны оз вермы, мукӧԁ-ԁырјі кулӧны.
Сіԇкӧ, меԁ мортыԁ бура вермас уҗавны — колӧ шоныԁ 36,5°-ԍаԋ 37,5 граԁусӧԇ.
Мортлӧн јај поԍ& — 39°-шуам. Секі сылы кӧԇыԁ — шуӧны кынтӧ-пӧ. Кынтігӧн міјанӧс тірӧԁӧ, пінјасным ԍаркјалӧ — кутны ог вермӧј. Віԍыԍ морт тіралӧмыԍ оз шонав, ԇоԋвіԇа — шоналӧ.
Кӧԇыԁ-ԁырјі мортыԁ шонтыԍӧ пӧԍ ԍојан-јуанӧн. Пемӧсјас корԍӧны сылаҗык ԍојанторјас, јуӧны пӧԍ вір, уԉнас ԍојӧны јај пӧԍ вывԍыс. „Јӧј“ јӧз јуӧны пӧԍ вір тӧлын, уԉнас ԍојӧны пӧԍвывԍыс јајсӧ віӧм пемӧслыԍ. Міјанӧс ічӧт-ԁырԍаԋ велӧԁісны ԍојны пуӧм пӧԍ ԍојан; сы-понԁа мі пӧԍ уԉ јајтӧ огӧ ԍојӧј, лӧԍӧԁам пӧԍ ԍојан пуӧм-пӧжалӧмӧн.
Пӧԍ ԍојан міјанӧс шонтӧ; сеԍԍа пӧԍ ԍојанлы кокԋіҗык вір-пыщкӧ веԍкавны. Пуӧм ԍӧјаныԁ чӧскыԁҗык лоӧ, колан кӧлујыс чукӧрынҗык лоӧны — сы-понԁа мі раԃејтам пӧԍ пуӧм ԍојан.
Щај, копеј, віна — пырӧны вір-пыщкӧ, ӧԁјӧнҗык вӧтлӧны вірнымӧс, сы-понԁа щај, копеј јуӧм-бӧрын мортыԁ бурҗыка вермӧ уҗавны, кокԋіҗыка шоналӧ. Јӧлалӧмӧн, јуммӧԁӧмӧн соԁтӧны на-пыщкӧ міјанлы колан-торјас — тӧԁӧмыԍ сещӧм щајсӧ бурҗык јуны.
Віна-пыщкын емӧԍ ӧԁјӧ сотчыԍ колујјас, јуӧм-бӧрын ӧԁјӧ шоналан; сы-понԁа унаыԍ комі јӧзыԁ вінаӧн шонтыԍӧны. Оз ков сіԇ вӧчны.
Віна-пыщкын емӧԍ кӧԉмӧԁанторјас, на-вӧсна мортлӧн ебӧсыс бырӧ, вежӧрыс вошӧ. Шонавлыныԁ еԍкӧ шонавласны, сеԍ-
ԍа вунӧԁасны кӧԇыԁ-јывԍыԁ, ԉібӧ оз воны гортӧԇыс — уԍӧны ԁај ԇікӧԇ кынмӧны.
Пемӧсјас, јӧз ԍојӧны ас ԍӧкта-ԍерԏіныс, ас уҗ-ԍерԏіныс — унҗык ԍојны, понтӧг ԍојны ԋекоԁ оз вермы. Гырыԍ пемӧсјаслы колӧ унҗык ԍојан, ԍӧкыԁ уҗ вӧчыԍјаслы бара унҗык ԍојан колӧ.
Ԍӧкыԁ торјас-берԁын уҗалыԍ јӧзлы колӧ јона ԍојны пыԅа, сыла, јумов торјас. Јурӧн уҗалыԍ јӧзлы јонҗыка колӧ јај, јӧв.
Пемӧслы, мортлы ԇік ӧԏі ԍојанӧн овны оз поԅ — колӧ ԍојан сорлавны. Ӧԏі пӧлӧс ԍојанӧн пӧтан — он вына ло, омӧԉтчан, уҗыԁ ԋӧжјӧ понԁас мунны. Сорлалӧм ԍӧјан-пыщкын меԁ еԍкӧ тырмымӧн јеҗԁӧг, сыв, сакар.
Зев бур сорлалӧм ԍојан — ԋаԋ. Ԋаԋ-пыщкын ем став колан кӧлујыс, сӧмын мукӧԁсӧ міјан кынӧмным ԋаԋ-пыщкыԍ ԍӧкыԁа перјӧ. Ԋаԋӧн морт вермас нем-чӧж овны, оз кув, сӧмын еща лоӧ выныс — јона уҗавны оз вермы. Зев бур ԍојанторјас: рыԍ, коԉк. Меԁ-бур сорлӧс со кущӧм: јај, ԋаԋ, пуктӧсјас, сыв, сакар, чері. Ставсӧ ічӧтікаӧн — мортыԁ пӧт лоӧ, оз кыз, выныԁ соԁас.
Велӧԁчӧм јӧз важӧн-ԋін тоԁмалісны мынта, кущӧм ԍојан колӧ мортыԁлы ԍојны.
Вылынҗык інԁӧм торјасԍыс артмӧ меԁ-бур ԍојан.
Шоматорјас ԍојӧмыԍ, солаторјасыԍ міјан кынӧмын кокԋіԁҗыка ԍӧјаныԍ колан кӧлујјас вірӧ пырӧны. Сы-понԁа ԍојӧны сола, шӧма капуста, пув, турі-пув, сола щак, ырӧш, сур. Соԁтӧны ԍојан-берԁӧ курыԁ, ԁука торјас: переч, горчітса, сетӧр-ӧміԇ вужјас, аԋіс, лук, чеснӧк. Натӧг ԍојаныԁ ԁубыԁ кӧра лоӧ, чӧскыԁтӧмҗык. Најӧ отсалӧны рушкулы унҗык кіԅӧр леԇны, рушку-пыщкын кокԋіԁҗыка ԍојан вір-пыщкӧ ԋоԋавԍӧ. ԁубыԁ ԍојӧмыԍ уна јӧзлӧн овлывлӧ аслыс пӧлӧс віԍӧм — тсынга. Тсынга (цынга)-віԍӧм зев унаыԍ боԍтлывлӧ салԁатјасӧс војна-вылын.
Щыгјалӧм абу бур. Абу бур вывті јона ԍојӧм, уна ԍојӧм. Вывті уна ԍојӧмыԍ (ӧтпырјӧ) лоӧны аслыс пӧлӧс віԍӧмјас — кынӧм-кыщ віԍӧмјас.
Меԁ-бур ԍојӧм: ещаԋікӧн ԋоԉыԍ ԍојны. Асылын колӧ јонҗыка ԍојны, рытын вој-кежӧ омӧԉҗыка. Комі јӧзыԁ унаыԍ рытнас кынӧм віԍмытӧԇ ԍојӧны — сіԇі оз ков.
Шоныԁ інјасын јӧз кокніԁа паԍтаԍӧны, мукӧԁ-ԁырјі ԇік паԍтӧмӧԍ ветлӧԁлӧны. Сещӧм інјасыс емӧԍ лунвылын, му шӧрлаԋын.
Міјан, војвылын паԍтӧг овны оз поԅ. Гожӧм-шӧрын комі муын војјаснас кӧԇыԁ-коԃ овлывлӧ.
Сы-понԁа міјан јӧзыԁ паԍтаԍӧны. Пеԍкӧмыԁ оз леԇ воштыԍны, ортсӧ петны туша-пыщкӧс шоныԁлы,
Паԍкӧмыԁ ачыс оз шонты; паԍкӧм сӧмын ас гӧгӧрас кутӧ шоналӧм сынӧԁ, кутӧ туша-гӧгӧрын шоныԁ, оз леԇ мортлы кӧԇавны.
Вӧсԋі, кіԅӧр паԍкӧм омӧԉа кутӧ шоныԁ; кыз, шоныԁ кышан бура вермӧ шоныԁсӧ кутны. Паԍ-пышкын кӧԇыԁ товјасӧ ог кынмӧј; паԍ гӧн-пыщкас коԉӧ шоныԁ сынӧԁ, ԋекытчӧ мунны оз вермы — сы-понԁа паԍа мортлы шоныԁ.
Шоныԁ сынӧԁ ԁыр олӧ паԍ гӧнын. Сы-понԁа куԅа новлан паԍ пӧԍ ԁука.
Паԍкӧмным новлігӧн ԋајтчӧ — ԋоԋалӧ ас-пыщкас міјанлыԍ пӧԍнымӧс, кучік-вывса сывсӧ, паԍкӧм-вылӧ бус веԍкалӧ.
Ԋајтчӧм-вӧсна ԁыр новлӧм паԍкӧмыԁ чӧскыԁтӧм ԁука лоӧ, омӧԉа понԁас леԇны ас-пырыс сынӧԁ. Сы-понԁа паԍкӧм весалӧны, мыскалӧны, песлалӧны. Песлаԍігӧн мајтӧг ӧтлааԍӧ паԍкӧм ԋајткӧԁ, кокԋіԁа мынӧ ваӧн. Мајтӧг отсӧгӧн паԍкӧмыԁ бара лоӧ сӧстӧм, бурҗыка понԁас ас-пыщкас кутны сынӧԁ, выԉыԍ ԋајтчытӧԇ.
Мыԍкытӧм, ԋајт кӧлујӧ кокԋыԁа овмӧԁчӧны быԁԍама посԋіԃік (ԍінмӧн аԁԇытӧм) гагјас; мыԍкытӧм, ԋајт кӧлујӧн олігӧн мортлӧн јајыс ԋајт. Ԋајт јаја, ԋајт кӧлујӧн паԍтаԍыԍ морт кокԋіԁҗыка віԍмӧ. Сіԇкӧ, колӧ, кыԇ верман сӧстӧмҗыка віԇны паԍкӧмтӧ, асԍыԁ јајтӧ — секі ԍӧкыԁҗык віԍмыны.
Гортын уҗалігӧн мортыԁ кокԋі паскӧма&; ԍӧкыԁ, кыз паԍкӧмӧн лӧԍыԁтӧм уҗавны. Меԁ оз кынмыны — јӧз ломтӧны асԍыныс керкајассӧ; керкајас ломтыны колӧ пес, ԉібӧ мукӧԁ пӧлӧс шоныԁ ԍетыԍ торјас.
2 аԁас. Пес лӧԍӧԁӧм.
Олан інјас, керкајас міјанӧс віԇӧны кӧԇыԁыԍ, лымјыԍ, зерыԍ, тӧлыԍ. Шоныԁ інајасын керкајас віԇӧны шонԁіыԍ (пӧԍыԍ).
Тӧлын мі шонтам керкајаснымӧс пач ломтӧмӧн. Гожӧмын пач ломтӧны ԍојан пуӧм-пӧжалӧм-понԁа.
Вӧрыԁ міјан уна; бур пес зев бура шонтӧ міјанлыԍ керканымӧс, лӧԍыԁа ломтыԍӧ. Сы-понԁа пачјас міјан пескӧн ломтӧны. Мукӧԁлаын еща вӧр — сені пачјастӧ ломтӧны іԇасӧн, торпӧн, кујӧԁӧн.
Карјасын уна пачјас ломтӧны шомӧн, сотчан кіԅӧрӧн (ԋефԏӧн), газјасӧн; еԉектрічествоӧн керкајас шонтӧны-жӧ.
Міјан пачјас ломтӧны пескӧн. Воыԍ-воӧ унҗык вӧр кералӧны, вӧрыԁ чінӧ. Тӧԁӧмыԍ, меԁ-воԇ бырӧ гырыԍ вӧр, керка-вылӧ колан вӧр. Міјан унҗык керкајастӧ керјасыԍ, пуыс& лептӧны. Пу керкаыԁ меԁ бур овны, ԇоԋвіԇа кутны.
Вӧр бырӧм оз ков вітчіԍны — колӧ кералӧм інӧ пуктыны выԉ вӧр. Міјан унҗыкыԍ ԋекущӧм пуктӧм оз ков — сӧмын леԇӧј быԁмыны, ен кералӧј: ачыс вӧрыԁ кајас.
Гырыԍ вӧр-бӧрын ԉок ногӧн кералігӧн бырӧ пес-вӧр.
Вӧр бырӧмыԍ зев уна пӧлӧс омӧԉјас лоӧны — сы-понԁа оз ков вӧртӧ помӧԇ керавны.
Вӧрыԁ бырӧ — му понԁас ӧԁјӧ коԍмыны, тувсов лым ӧԁјӧ сылӧ, ваыс ӧԁԇылас, коԁјӧ кыркӧшјас, гуранјас; вӧрса пемӧсјас, пӧткајас бырӧны, коԍмӧны шорјас, чінӧны јујас, тыјас; ԋаԋјас понԁасны коԍмыны, јӧз гӧԉмӧны, пес оз ло, посԋі керкајас вӧчӧны, вӧрыԁ ԁонԍалӧ; вӧртӧм інјасын јона, гырыԍ тӧвјас шуԏлалӧны, зев уна омӧԉ вӧчӧны јӧзлы. Зев уна јӧзлӧн ԋекущӧм уҗ оз ло, налы колӧ мукӧԁлаӧ мунны, бурҗык олан ін корԍны.
Уналаын-ԋін ӧні кыԇ-сурӧ оз леԇны вӧр керавны. Сені лӧԍӧԁӧмаӧԍ со кыԇ: мынта вӧр бырӧ — меԁ сы-мынта бӧр быԁмӧ; сещӧм інјасын томіԋік, нер вӧр щыкӧԁны оз леԇны. Выԉ вӧр вевјалӧ 30 — 35 воӧн бӧр быԁмыны. Поԅӧ лӧԍӧԁны со кыԇ: вӧрсӧ јукны колӧ 35 — 30 пеԉӧ; быԁ во поԅӧ керавны сӧмын ӧԏі јукӧныԍ мӧԁ воас мӧԁ јукӧныԍ. Кералӧм інӧ пуктыны выԉ вӧр (кӧԇны). 35 јукӧн тырмас 35 во-кежӧ. Сек-кості меԁ-вӧԇԇа& кералан јукӧн-вылас бараԋін вевјалас выԉ, јон вӧр быԁмыны. Сіԇі кералӧмӧн, ԁӧԅӧрітӧмӧн вӧр оз понԁы чінны.
Мукӧԁ пујас вӧр-пыщкын уна пулы оз леԇны быԁмыны. Кералігӧн најӧс меԁ-војԁӧр пӧрӧԁӧны, шочмӧԁӧны вӧрсӧ.
Унаыԍ вӧрјасын кералӧны веԍкыԁ віԅјас (прӧԍекјас). Секі вӧр-пыщкӧ веԍкалӧ унҗык сынӧԁ. Прӧԍекјас оз ков кӧԇыԁ тӧвјас тујногӧн керавны — меԁ вӧрлы оз ло кӧзыԁ.
Міјан зев унаыԍ (быԁ во) конкӧ-мыјкӧ& вӧр сотчӧ, зев уна пу щыкӧԁӧ, куш інјас коԉалӧ. Сы-понԁа колӧ вӧртӧ весавны сырсајасыԍ, ԉок јогыԍ, колӧ керавны уліс, кос пу-вожјас.
Нер вӧрӧ оз ков пемӧсјасӧс леԇны: пемӧсјас таԉалӧмӧн зев уна посԋі пујас щыкӧԁлӧны, віалӧны; пемӧсјас посԋі пујасӧс јірӧны.
Вӧр віԇӧм-јылыԍ ем зев уна гырыԍ ԋігајас — поԅӧ тӧԁмаԍны.
Унаыԍ вӧр пӧрӧԁӧны куш черӧн. Уна вӧр пӧрӧԁігӧн черӧн он вевјав; сы-понԁа секі боԍтӧны пілајас. (Віԇ. 18 ԍерпас). Емӧԍ аслыс пӧлӧс вӧр пӧрӧԁан машінајас — најӧ отсӧгӧн вӧрыԁ ӧԁјӧ уԍӧ.
Пӧрӧԁӧм пујас орјӧԁлӧны керјас-вылӧ. Керјас вӧчӧны 6 — 8 метр-куԅа. Унҗыкыԍ кер пӧрӧԁан інас керјассӧ гогналӧны, кырԍыԍ весалӧны. Гогналӧм вӧр зев бура, ӧԁјӧ коԍмӧ.
Міјан вӧрјасын мукӧԁ-ԁырјі ӧԏі пуыԍ увјытӧг поԅӧ 2 — 8 кер перјыны. Кылӧԁны лӧԍӧԁан вӧр ԋӧԏі кырԍыԍ оз весавны оз гогнавны.
13 ԍерп. Вӧр пӧрӧԁӧны.
Зев уна вӧр вошӧ пу ԁінјӧмӧн. Пӧрӧԁас ԃаԃӧ ыҗыԁ јон пу, ԁіныс вывті кыз, ԋінӧмвылӧ оз ков сылы, торјӧԁас кер-куԅа, шыбітас. Мукӧԁлаын еԍкӧ сіԇікӧн ез понԁыны вӧртӧ щыкӧԁны — став ԁінјассӧ нуісны бур вӧр-пыԃԃі. Міјан сіԇікӧн меԁјон керјассӧ шыбітӧны. Кер перјӧм-бӧрын ԃаԃӧ јыв-вылас бара оз віԇӧԁлы. Унаыԍ шыбітӧм пу-јылыс бур кер-на овлывлӧ. Мі вӧрыслыԍ ӧнӧԇ-на ԁонсӧ ог тӧԁӧј — сы-понԁа сіԇікӧн шыблаԍам. Посԋі јывјассӧ поԅӧ-на пескӧн ломтыны.
Сіԇікӧн уҗалӧмӧн міјан зев уна вӧр (віԇ. 14 ԍерпас) ԇік ԋінӧмла сіԍмӧ, муыс јогӧԍԍӧ; сы-понԁа кокԋіԁа лоӧны вӧр сотчӧмјас. Вортӧм інын сіԇікӧн еԍкӧ ез вӧчны.
Сені керкајассӧ пу увјасыԍ, ԋӧрјасыԍ вӧчӧны: кыӧны ԋӧрјыԍ, сеԍԍа бура ԍојӧн мавтӧны (лун вылын) (віԇ. ԍерпас).
Мырјас міјан вӧр кералӧм інын сулалан коԉӧны, ԍіԍмӧны, щыкӧԁӧны сынӧԁсӧ, оз леԇны быԁмыны мукӧԁ коԉан пујаслы.
14 ԍерп. Вӧрын ԁінајс-јывјас коԉӧмаӧԍ.
Најјас-пыщкӧ овмӧԁчӧны быԁԍама гагјас, щакјас. Најӧ сіԍман мырԍаԋ вуҗӧны ԇоԋвіԇа јон пујас-вылӧ, щыкӧԁӧны најӧс
15 ԍерп. Лунвывса ԍој керка.
щӧщ. Зев уналаын став мырсӧ бертӧны, ԋінӧм оз коԉны. Мырјасыԍ вӧчӧны ԍір, скіпіԁар, сотан ԍпірт ԁај уна мукӧԁ пӧлӧс кӧлуј.
Со-ӧԁ мынта бур кӧлуј вошӧ міјан вӧр кералігӧн.
Щӧкыԁ вӧрјасын зев еща веԍкалӧ југыԁыс, сені пујас мӧԁа-мӧԁсӧ топӧԁӧны. Сы-понԁа сещӧм інјасын пујас вылӧ ԏувкԋітӧны, куԅа быԁмӧны, шонԁілаԋ кајӧны. Налӧн ԋекущӧм ув уліас абу (коԉӧмаӧԍ кос увторјас). Віԇӧԁлӧј ԍерпас-вылыԍ сещӧм пујас-вылас.
16 ԍерп. Щӧкыԁ вӧрын.
Васӧԁ інјасын вӧрын кок-улын ем ва, муыс уԉ. Уԉ му-вылӧ зев бура быԁмӧны быԁԍама пӧлӧс ԋіщјас. Ніщјас ас-пыщканыс вермӧны зев уна ва кутны, оз леԇны руӧ пӧрны. Сы-понԁа ԋіщԍалӧм інјасын ва ԋӧжјӧԋікӧн соԁӧ, панԁас чукӧрмыны, сіԇі міјан уна вӧр ԋӧжјӧԋікӧн ԋурјасӧ пӧрӧны. Шочмӧԁлӧмӧн (пујас кералӧмӧн) поԅӧ коԍтыны сещӧм інјассӧ — секі тӧв понԁас шуԏлавны пујас-кості, коԍтыны уԉ му. Ԋурԍалӧм, ваԅӧм вӧрјасын понԁасны ас нога пујас быԁмыны.
Гашкӧ волінныԁ ті јӧгӧрјасӧ, аԁԇыліԁ сетыԍ пујассӧ. Сені пујас җеԋыԁӧԍ, јылас зев паԍкыԁа вожјас, увјас разалӧмаӧԍ; пујас шочӧԍ — ԋур быԁмӧгјас ԋӧжјӧԋікӧн вӧтлӧны гырыԍ бур пујассӧ, гырыԍ пујас кулӧны, пӧрӧны, ԍіԍмӧны. Аԁԇыліԁ ті ԋурјасыԍ кор-корӧԍ: сіјӧ кыԇпу, җеԋыԁа быԁмӧма посԋі гӧгрӧс,
17 ԍерп. Јӧгыр.
кыз корјаса. Уна воӧн бур кыԇԇыԍ сещӧм кор-корӧԍ артмӧма. Сіԇкӧ, кыԇԇыс лӧԍӧԁчӧма ԋур-берԁӧ, ачыс вежԍӧма выԉ олан ногаслы, васӧԁ інла. Пожӧмјасыԁ јӧгӧрјасын абу бара јаг пожӧм-коԃӧԍ. (Віԇ. ԍерпас). Міјаныԍ вӧјвылынҗык& зев паԍкыԁ, ыҗыԁ ԋур. Сіјӧ ԋурсӧ шуӧны тунԁраӧн. Сені гожӧмнас муыс бура оз шонавлы. Сы-понԁа сені быԁмӧны ԋур быԁмӧгјас: посԋіԃік ԋор-пујас, ԋіщ, ԉішај.
Гырыԍ вӧр-пемӧсјас тунԁраын оз (18 ԍерпас) овны, емӧԍ сені кӧр, руч, аслыс пӧлӧс шырјас, уна пӧтка. Ԋурԍалӧм вӧрын чінӧны быԁԍама пемӧсјас, кыјԍыԍлы ԋінӧм сені керны.
Сіԇкӧ, вӧр ԋурԍалӧмыԍ зев уна омӧԉ артмӧ; сы-понԁа колӧ венԍыны ԋурԍалӧмкӧԁ, оз ков леԇны ваԅыны. Ачыс вӧрыԁ венԅӧ еԍкӧ ваԅӧмкӧԁ, ԁа ԋур быԁмӧгјас, ԋурыс ставнас унаыԍ венӧны вӧртӧ.
18 ԍерп. Тунԁра.
Уналаын, лунвывјасын вӧрјас вошӧны коԍмӧмыԍ, вӧрјаслы ва оз тырмы. Сені ԋӧжјӧԋікӧн вӧр шочмӧ, сеԍԍа бырӧ — артмӧ паԍкыԁ куш ін, выԉ пӧлӧс быԁмӧгјаса. Сещӧм куш інсӧ шуӧны ԍԏепӧн.
19 ԍерп. Тыла (Ԍу быԁмӧ).
Јӧзлы колӧ отсавны вӧрлы — меԁ еԍкӧ вӧр оз ԋурӧ пӧр, меԁ оз кушмы, оз ԍԏепӧ пӧр.
Міјан комі јӧз (ԁај мукӧԁлаын, вӧра інын) унаыԍ вӧр пӧрӧԁӧны, сотӧны, сеԍԍа сетчӧ& кӧԇӧны. Сіјӧ шуԍӧ тыла уҗалӧмӧн. Тыла-вылын ӧԏі во, мукӧԁ-ԁырјі кык во зев бура ԋаԋ артмӧ, шабԁі быԁмӧ. (Віԇ. 19 ԍерпас). Тыла сотӧм-бӧрын веԍкыԁа мырјас костас кӧԇӧны. Мыјла еԍкӧ бура ԋаԋ быԁмӧ тыла-вылын?
Важ немӧвӧјја вӧраԁ муыс ԋебыԁ — пӧжԍӧма, тӧԁӧмыԍ, уна чукӧрмӧма быԁԍама кујӧԁыс: корјас, увјас гылалӧны, ԍіԍмӧны. Сеԍԍа сотігӧн пујасыԍ артмӧ зев уна пӧім. Пӧім-пыщкын емӧԍ быԁмӧглы коланторјас. Сы-понԁа бура тылајас-вылын быԁмӧны ԍу, шабԁі.
Тыла уҗалӧм быԏԏӧ бур (сіԇ міјан шуӧны). Ԋеважӧн-на ԍорԋітім — меԍа вӧр оз ков јона куштыны, керавны. Вӧр куштӧмыԍ лоӧ зев уна омӧԉ. Тыла ужалігӧн мырԁӧн вӧр жугӧԁӧны. Ӧԏі ԍу-вӧсна сымынта вӧр жугӧԁны оз поԅ — вӧрыс вывті ԁона, вывті уна бур ԍетӧ. Поԅӧ леԇны вӧр, жугӧԁны віԇјас вӧчігӧн, уна во-кежӧ бур лӧԍӧԁігӧн. Віԇјас вӧчігӧн вӧр оз ков сотны, колӧ вӧрыԍ бур перјыны.
Пес сотӧмыԍ шоныԁ артмӧ. Ӧтмынта шоныԁ оз артмы быԁԍама пуыԍ.
Боԍтам пу тор, сотам; артмӧм шоныԁнас понԁам шонтыны ва. Шуам: артмӧм шоныԁ шонтіс 1° вылӧ 10 грамм-ва. Секі шуам — пес сотӧмыԍ артміс 10 калоріј шоныԁ, Калоріјӧн мурталӧны песлыԍ, сотчан кӧлујлыԍ бурлунсӧ, шоныԁ ԍетӧмсӧ. Оз ков калоріј сорлавны граԁускӧԁ. Граԁус петкӧԁлӧ — кущӧма шоналӧма (сынӧԁ, морт, пач), калоріј віԍталӧ, інӧԁӧ — мынта шоныԁ ковліс пач, сынӧԁ, ва шонтігӧн.
Уна пескыԍ тӧԁӧмыԍ вермам уна шоныԁ перјыны, еща пескыԍ — еща. Ӧԏі ізтӧгӧн пӧрт ва пуԅӧԁны ог вермӧј.
Сеԍԍа быԁԍама пес оз ӧтмынта вермы шоныԁ ԍетны: кыԇ-пу пес унҗык шоныԁ вӧчӧ пожӧм-ԁорыԍ, пожӧм пес унҗык ԍетӧ шоныԁ піпу пес-ԁорыԍ (боԍтам став пессӧ 2 кілограммӧн).
Сіԇкӧ, шоныԁ ԍетӧм сотчан торјаслӧн абу ӧткоԃ. Пес-пыԃԃі сотам: пожӧм, піпу, ԋывпу, коз, кыԇпу, сеԍԍа шом (із шом), сотчан кіԇӧр (непԏ). Тӧԁмалӧма быԁԍама сотчан торлыԍ: коԁі мынта вермӧ шоныԁ ԍетны.
Асылын мукӧԁ-ԁырјі пач ломтігас мамӧ віԁчӧ — пач омӧԉа вӧлӧм ломтыԍӧ; кын, ԉібӧ уԉ пес пыртӧма. Мыјла-нӧ еԍкӧ уԉ пес омӧԉа сотчӧ? Уԉ пес сотігӧн колӧ војԁӧр васӧ пес-пыщкыԍ вӧтлыны (ваыԁ бітӧ кусӧԁӧ); ва пес-пыщкыԍ петӧ руӧн;
руӧ портігӧн ва колӧ јона шонтыны; сіԇкӧ, пес коԍтӧм-вылӧ војԁӧр мунӧ уна-коԃ шоныԁ — сы-понԁа уԉ пес ԋӧжјӧ, омӧԉа ломтыԍӧ.
Пуктам кӧрт ԁозјӧ піԉнӧј-пыԅ, ԁозсӧ топыԁа вевԏԏам, вевт-пырыс трубка леԇам. (Віԇ. 20 ԍерпас).
Уліԍаԋыс ԁознымӧс понԁам шонтыны. Піԉнӧј пыԅ-пыщса ва понԁас руӧ пӧрны, ва петас, коԉӧ, кос піԉнӧј пыԅ. Ва ру-бӧрын кос піԉнӧј пыԅыԍ понԁас рӧмтӧм газ петны.
Ломтыԍан сартас інԁам трубка пом-берԁӧ: газыԁ мјіан ӧзјас, понԁас сотчыны лӧз-коԃ рӧма біӧн. Понԁам сіјӧ газсӧ шуны ломтыԍан газӧн.
Ломтыԍан газ зев уна торјыԍ артмӧ: кабалаыԍ, туруныԍ, јајыԍ, кучікыԍ, шомыԍ — колӧ сӧмын најӧс шонтыны. Кӧлуј-пыщкын ем шом, ем сотчан газ — сыыԍ поԅӧ перјыны ломтыԍан газ.
Піԉнӧј пыԅыԍ газкӧԁ ӧтлаын петӧны ԍір, ԃӧгӧԃ. Сіԇікӧн тупкӧм ԁозјын шонтӧмӧн пуыԍ вӧчӧны: ԍір, ԃӧгӧԃ (ԍумӧԁыԍ), вар, скіпіԁар, сотан ԍпірт ԁај зев уна пӧлӧс мукӧԁтор. Ставыс сіјӧ зев колан кӧлујјас, ставыс најӧ артмӧны пуыԍ; со мыј-понԁа мукӧԁлаын оз шыблавны, оз ԍіԍтыны мырјассӧ выјӧԇ — перјӧны ԁонаторјас.
Ԍір, ԃӧгӧԃ, газ вӧтлӧм-бӧрын пуыԍ коԉӧ зев бур шом. Шом зев бура сотчӧ, уна шоныԁ ԍетӧ: ӧԁӧј-ӧԁ& шомӧн самӧвар пуԅӧ.
Міјан завоԁјасын оз пес ломтыны — сені шомыԍ шоныԁ боԍтӧны.
Шом вӧчӧны со кыԇ: пес, пујас чукӧрӧ течӧны, чукӧрсӧ тыртӧны (віԇ. 21 ԍерпас) муӧн — меԁ ещаҗык веԍкалӧ пес-берԁӧ сынӧԁ, кӧнјасын-кӧ роԅјас коԉалӧны щынлы ԁа газлы петны, сеԍԍа чукӧрсӧ ставнас ӧзтасны. Чукӧр-пыщкӧ сынӧԁ амӧԉа
20 ԍерп. Піԉнӧј пыԅыԍ ломтыԍыԍ газ петӧ.
21 ԍерп. Шом вӧчӧны.
веԍкалӧ — сы-понԁа пес сені оз ӧзјы, понԁас ԋӧжјӧԋікӧн ломавны; вочасӧн петасны пескыԍ газ, ԍір, ԃӧгӧԃ; најјас-бӧрын чукӧр-пыщкын коԉӧ шом. Мукӧԁ-ԁырјі гуын шом вӧчӧны — секі ԍірыс, ԃӧгӧԃ чукӧртчӧны гу-пыԁӧсас, поԅӧ чукӧртны, вузавны.
Таԇі вӧчӧм шомӧн уҗалӧны міјан (комі муын) завоԁјас, ԁорԍыԍјас (куԅԋечјас).
Став інԁӧм кӧлујјассӧ поԅӧ вӧчны туруныԍ, ԋіщкыԍ — сӧмын на-пыщкын еща сещӧм кӧлујјасныс.
Зев уна васӧԁ інын, ԋурјасын быԁмӧ-ԋіщ. Ԋіщлӧн воыԍ-воӧ улі помыс кулӧ, јылыс ловја коԉӧ, воԇӧ быԁмӧ. Сы-понԁа ловја ԋіщ-улын ем зев уна важ, топалӧм кулӧм ԋіщ коԉасјас. Сещӧм тӧпалӧм ԋіщ коԉасјас шуԍӧны торпӧн (торф).
Ԋіщ коԉасјас ва-пыщкаԁ зев ԋӧжјӧ сынӧԁтӧг ԍіԍмӧны, лоӧны ԍӧԁӧԍ — сіјӧ торп. Торп-пыщкын, сіԇкӧ, зев уна ԋіщ, кулӧм пемӧсјас, му.
Торп шонтӧмӧн поԅӧ перјыны ломтыԍан газ. Сеԍԍа торп ԋоԋалӧ, кыскӧ ас-пыщкас чӧскыԁтӧм ԁука кӧлујјас; сіԇкӧ торпӧн сынӧԁ поԅӧ весавны. Торпыԍ артмӧ зев бур кујӧԁ.
Мукӧԁ-ԁырјі быԁмӧгјас веԍкалӧны ва-пыщкӧ, сеԍԍа муӧн тырӧны; сіԇікӧн быԁмӧг шојјас кујласны уна ԍурс во. Секі артмӧ із-шом. Еща кујлӧм, омӧԉа ԉамалӧм шом ош гӧн рӧма. Јона ԉамалӧм, ԁыр кујлӧм шом зев топыԁ, ԍӧԁ рӧма. Ԉамалігӧн шом шоналӧ, шоналігӧн сы-пыщкыԍ петӧны ԍір, ԁӧгӧԃ, газ. Ԉамалӧм-вӧсна коԉӧ сӧстӧмҗык шом, југјалӧ, зев ԍӧԁ. Ош гӧн рӧма шомыԍ поԅӧ вӧчны ԉамӧԁӧмӧн ԍӧԁ шом. Ԍӧԁ із-шом зев бура ломтыԍӧ, ԍетӧ зев уна шоныԁ (пескыԁ віт-мынта шом-берԁын колӧ). Шом артмігӧн му-пыщкын ԍірлы ломтыԍан газлы ԋекытчӧ мунны. Сы-понԁа најӧ пырӧны із-шом-пыщкӧ — быԏԏӧ іԇшомыс газсӧ ас-пыщкас ԋоԋалас, сеԍԍа кутӧ, оз леԇ петны. Јз-шом& шонтігӧн зев кокԋіԁа шом-пыщкыԍ ломтыԍан газ петӧ (пескыԍ моз-жӧ). Ломтыԍан газ вӧтлӧм-бӧрын із-шомыԍ коԉӧ мӧԁ пӧлӧс, газтӧм шом — кокс.
Ломтыԍан газ перјӧны шом-пыщкыԍ, нуӧԁӧны трубкајас-куԅа колан інӧ, сотӧны. Газ ԍетӧ зев уна шоныԁ, сылӧн ԋӧті абу пӧім, кужӧмӧн сотігӧн ԋекущӧм щын абу. Лолавны ломтысан газӧн оз поԅ, пӧԁтӧ. Сы-понԁа ломтыԍан газкӧԁ колӧ бура вӧԃітчыны, верман пӧԁны. Сынӧԁкӧԁ сорлаԍӧм ломтыԍан газ зев ԉока, ӧԁјӧ ӧзјӧ.
Шом перјӧны му-пыщкыԍ; коԁјӧны зев җуҗыԁ (віԇ. 22 ԍерпас) јукмӧс-коԃ, із-шом вотӧԇ. Із-шом шлаптӧ воасны, сеԍԍа шлап-куԅа бӧкӧ коԁјыԍӧны, перјӧны шом. Шом машінајасӧн ортсӧ лепталӧны. Міјан комі муын ӧні оз-на ԋекыԍ шом перјыны. Ме чајта регыԁ-ԋін ковмас міјанлы шом корԍны му
-пыщкыԍ, перјыны. Завоԁјаслы пуыԍ вӧчӧм шомыԁ ԁона сулалӧ ԁај зев уна вӧр щыкӧԁӧны пу-шом вӧчігӧн. Сеԍԍа парокоԁјас бара зев уна вӧр сотӧны — налы бара регыԁ-мыԍԏі ковмас із-шомӧн-ԋін пӧртсӧ шонтыны. Кӧрт тујјас-вылын ӧні оз-ԋін пес ломтыны — быԁлаын шом-вылӧ вуҗӧны. Воыԍ — воӧ унҗык корттујјас воԍԍӧны, унҗык завоԁ-пабрікјас уҗалӧны, быԁԍама машінајас артмӧны. Быԁлаӧ колӧ шоныԁ — пескыԁ оз тырмы. Сы-понԁа воыԍ-воӧ унжык шом колӧ, унҗык із-шом му-пыщкыԍ перјӧны, выԉ шома інјас корԍалӧны. Із-шомтӧг еԍкӧ став кӧрттујјас сувтасны, пабрік-завоԁјас уҗавны ԁугԁасны — олӧмыԁ зев ӧԁјӧ сувтас. Со кущӧм ыҗыԁ бур шомлӧн.
22 ԍерп. Јз шом перјӧм.
Шом перјігӧн мукӧԁ-ԁырјі петӧ ломтыԍан газ, сорлаԍӧ сынӧԁкӧԁ. Секі сіјӧ сынӧԁ-пыщкӧ бі оз поԅ мытчыны — сещӧм сорлаԍӧм газјас зев ӧԁјӧ, гымӧн ӧзјӧны, гӧгӧр му понԁас гылавны, јӧз унаыԍ кулӧны. Сы-понԁа шом перјыԍјас біӧн зев бура вӧԃітчӧны — меԁ еԍкӧ газјас оз ӧзјыны.
Шом перјігӧн сеԍԍа зев унаыԍ уҗалан іныс ваӧн тырлӧ; ваыс вывԍаԋыс му-пыщкыԍ веԍкалӧ — бара шом перјыԍлы абу лӧԍыԁ, вӧјны, пӧԁны поԅӧ. Меԁ уҗалыԍјаслы ва оз мешајтчы — ԁугԁывтӧг ва ортсӧ лептӧпы, качајтӧны.
3 аԁас. Керка шонтӧм.
Уԅлывлінныԁ коркӧ ті віԇјас-вылын? Ломԇӧԁан ыҗыԁ бі, сы-гӧгӧр воԁалан, онмовԍан. Коркӧ војнас саԃман — піԋыԁ тіралӧ кынман. Вӧлӧмкӧ біным кусӧма; бара ломԇӧԁан бі — бара лоӧ шоныԁ, поԅӧ уԅны. Бі ломтыԍігӧн шоныԁ, кусӧ бі — кӧԇыԁ.
Сещӧм-коԃ ломтӧм уна „јӧј“ јӧзлӧн, велӧԁчытӧм, бӧрӧ коԉӧм јӧзлӧн. Налӧн вӧчӧма чом-коԃ, јоԍ јыла олан ін; му җоҗ шӧрас лӧԍӧԁӧма бі-пур. Ԋекущӧм пач абу. Бі пестасны, щынӧн став „керканыс“ тырӧ, щыныс ԋӧжјӧԋікӧн вылыс јоԍ јылӧԁыс петӧ (віԇ. 23 ԍерпас).
Бі ломтыԍӧ — шоныԁ, бі кусі — ставныс кынмӧны.
Ԋеуна воԇӧҗык мунӧм јӧз олан інјасас пач-коԃ-ԋін течӧны — „гор“ Сещӧм горјасыс ӧні-на емӧԍ міјан пывԍанјасын, рынышјасын, вӧр-пывԍанјасын.
Гор течӧма куш ізјасыԍ, щыныс петӧ быԁ ізјас-кості, паԍкалӧ пывԍан паԍталаыс, петӧ вевт ԁорӧԁыс ічӧԏік роԅ-пыр.
23 ԍерп. Јурта.
24 ԍерп. Вӧр пывԍан.
Сешӧм пачыԁ-горјыԁ унҗык шоныԁ сетӧ кушӧн ломтӧм-ԁорыԍ. Ізјас јона шоналасны (унаыԍ гӧрԁӧԇ), сеԍԍа ԋӧжјӧԋікӧн ас-пыщкыԍ шоныԁ ԍетӧны. Тащӧм горја ланін оз-ԋін ков ԁугԁывтӧг ломтыны; гор шӧналас — пывԍан-пыщсӧ щонтӧ.
Горја вӧр-пывԍанын комі ԃаԃӧ уԅлывлӧ; пывԍанӧ локтӧм-бӧрын лӧмтас, щын петӧмсӧ віԁчыԍас, сеԍԍа пырас, топыԁа щын петан роԅ тупкас, воԁас — ԋекущӧм кынмӧм абу.
Сещӧм-коԃ вӧлӧма міјан керка ломтӧмным 20 — 30 во-сајын. Керкаын вӧлӧм сулалӧ ыҗыԁ ԍој пач, (ӧніја пач-коԃ-жӧ), пачлӧн ԋекушӧм щын петан роԅ абу вӧлӧма — щыныс вомӧԁыс ставыс керкаӧ пуркјӧ, сеԍԍа кајӧ вывлаԋӧ, јірк-берԁас ем роԅ; сіјӧ роԅӧԁыс щыныс ортсӧ петӧ. Пач ломтігӧн керка тыр щын, сувтсӧн овны оз поԅ, щын-пыщкас пӧԁан. Керка пыщкӧсыԁ ԍӧԁаԍӧ щынла; — сещӧм керкајассӧ шуӧны ԍӧԁ керкајасӧн. Пач еԍкӧ шоныԁ, ԁа ломтыԍігас зев ԏешкоԃ.
Меԁ щын оз пет керкаӧ, ӧні лӧԍӧԁӧны щынлы петан туј — струба; течӧны струба кірпічыԍ (пач-моз-жӧ). Струбаын ем тупјӧԁјас — јушкајас. Јушкаӧн тупкӧм-бӧрын шоныԁ сынӧԁ шлывјалӧ пач-пыщкын, струба-пыщкын јушкаӧԇ; ӧні вӧчӧны куԅ струбајас, чукыԉ мукыԉӧн — сещӧм струбаас уна тӧрӧ шоныԁ сынӧԁ, јона шонтӧ керкатӧ.
Пач ломтыԍігӧн щын ортсӧ петӧ, вывлаԋ кајӧ. Мыјла-нӧ еԍкӧ? Со мыјла: пач ломԅӧԁім, біыс шонтіс бі-берԁса сынӧԁсӧ. шоныԁ& сынӧԁ кокԋіԁ кӧԇыԁ сынӧԁ-ԁорыԍ; сы-понԁа шоналӧм сынӧԁыс ортсӧ ӧԁјӧ петӧ ԁај аскӧԁыс щынсӧ кыскӧ. Шоналӧм, пышјӧм сынӧԁ-пыԃԃі выԉ кӧԇыԁ сынӧԁ пачӧ вомӧԁыс пырӧ, сені шоналӧ, бара вывлаԋ кајӧ. Шоныԁ сынӧԁ вывлаԋ кајӧмтӧ поԅӧ со кыԇікӧн тоԁмавны: посԋі кабала торјас ӧԏікӧн леԇалӧј лампа ԍԏеклӧ-веԍтӧ, кабала торлы колӧ еԍкӧ сԏеклӧ-пыщкӧ уԍны, а сіјӧ вывлаԋ кајас. Пывԍанын вылыс җожас јона пӧԍ җоҗ-берԁын-ԁорыԍ. Шоныԁ сынӧԁ кокԋіԁҗык кӧԇыԁ-ԁорыԍ. Пачыԁ міјан ломтыԍігас быԏԏӧ ԋоԋалӧ сынӧԁсӧ керкаԍыным; шыбітӧј пач вом-берԁӧ јона ломтыԍігӧн ічӧԏік кабала торјас; кабала торјасныԁ ставыс тіјан лебԅасны пач-пыщкӧ — быԏԏӧ пӧԉыштім. Сіјӧ пач-пыщкӧ пырыԍ кӧԇыԁ сынӧԁ аскӧԁыс кабалајассӧ кыскӧ. Мукӧԁ-ԁырјі шуӧны: пач омӧԉа кыскӧ — ԍіјӧ пач омӧла ломтыԍӧ. Јона кыскігӧн ломтыԍыԍ песјас-ԁорӧ локтӧ выԉ кӧԇыԁ сынӧԁ; сынӧԁ-пыщса шоммӧԁан газ отсалӧ ломтыԍны, шоммӧԁан газыԍ ԁа пескыԍ (шомыԍ) артмӧ шома газ. Шома газыс шоныԁ сынӧԁкӧԁ щӧщ ортсӧ петӧ.
Пачыԁ, тӧԁӧмыԍ, јушка вӧԍтытӧг оз понԁы кыскыны. Јона ломтыԍігас пӧԁлалӧј пач јущкајас — шоныԁ сынӧԁлы, шома газлы ԋекытчӧ лоӧ петны, щын бергӧԁчас струбаыԍ, керка-пыщкӧ шыбітчас. Ломтыԍан песјас-берԁӧ коԉӧ став шома газыс. Сынӧԁ выԉыԍ пачӧ пырны оз понԁы, шоммӧԁан газ оз понԁы тырмыны, артмӧ коԉмӧԁан газ. Коԉмӧԁан газ шома газ сорӧн пӧԁтӧны бісӧ. Воԇ пӧԁлалӧм-понԁа (помӧԇ ломтыԍтӧԇ) унаӧн коԉмылӧны.
Унаыԍ міјан тӧв-кежӧ керкаӧ сувтӧԁӧны ыҗыԁ пач-кынԇі мӧԁ пач — ічӧт пач. Ічӧт пач овлывлӧ ԍојыԍ (кірпічыԍ), кӧрт ԉістыԍ, чугуныԍ. Ічӧт ԍој пачтӧ ԁыр колӧ шонтыны — регыԁ ломтӧмӧн ԍој пачыԁ оз і шонавлы. Кӧрт, чугун пачјас ӧԁјӧ зев шоналӧны, гӧрԁӧԁасны, регыԁ пӧԍ керкаын лоӧ. Ӧні боԍтамӧј кык беԃтӧр: пуыԍ, кӧртыԍ (жеԉ ԁа чувкі јем). Ӧԏі беԃсӧ — жеԉсӧ ӧԏі кіӧ боԍтам, чувкі јемсӧ мӧԁ кіӧ, ԍујам жеԉлыԍ ԁа чувкі јемлыԍ помнысӧ біӧ. Жеԉ понԁас сотчыны, сотчас-ԋін кі-берԁӧԇ — жеԉ помыс век оз шонав, вермам кіын кутны. Чувкі јем ӧԁјӧ понԁас шонавны, регыԁ лоӧ кіыԍ шыбітны — кутны он вермы; чувкі јем оз сотчы. Сіԇкӧ, чувкі јем-куԅа шоныԁ ӧԁјӧ кіӧԇ воіс, жеԉ-куԅа ԋӧжјӧ — шыбітім жеԉсӧ кі-берԁӧ бі локтӧм-бӧрын вӧԉіԍ. Уна пӧлӧс кӧлуј-куԅа шоныԁ оз ӧткоԃа мун: мукӧԁ кӧлујӧԁ ӧԁјӧ мунӧ, мукӧԁ кӧлујӧԁ ԋӧжјӧ. Езыԍ, кӧрт, ыргӧн-пыр ӧԁјӧ шоныԁ мунӧ; пу, сынӧԁ, аԉуміԋіј-пыр шоныԁ зев ԋӧжјӧ мунӧ. Сы-понԁа тӧлын пуктӧны мӧԁ ӧшіԋ: кык ӧшіԋ-костса сынӧԁ зев ԋӧҗјӧ кӧԇалӧ. Гын, піԉнӧј пыԅ, куԃеԉ зев ԋӧжјӧ ас-пыщкӧԁыс шоныԁ леԇӧны; унаыԍ кӧԇыԁ-кежӧ ӧԇӧстӧ тувјалӧны гынӧн (ӧԇӧс мышкас ԉаскӧны). Боԍтам јі-тыра ва ԁоз, гӧгӧр гартыштам гынјӧн — шоныԁ керкаын сещӧм ԁозјас јі зев ԁыр оз сыв: гынјыԁ керкаса шоныԁтӧ оз леԇ пырны јі-берԁӧ.
Унаыԍ уԏуг, щајԋік вугјас пуыԍ вӧчӧны: пуыԁ ԁыр оз шонав — кітӧ оз сот. Кӧрт пачыԁ ӧԁјӧ шоналӧ — кӧрт-пыр ӧԁјӧ шоныԁ мунӧ; ԍој-пыр (кірпіч-пыр) шоныԁ ԋӧжјӧ мунӧ — ԍој пач, із пач ԁыр оз шонавны.
Кӧрт пач ломтігӧн шоныԁ, быԁӧн пӧԍ лолӧ, ломтӧмыԍ ԁугԁан — зев регыԁӧн керканым бӧр кӧԇалӧ. Мыјла-нӧ сіјӧ сіԇікӧн? Тыԁалӧ ԍој-пыщкӧ унҗык шоныԁыс тӧрӧ, кӧрт-пыщкӧ ещаҗык. Сы-понԁа кӧрт пач зев регыԁӧн вевјалӧ біыԍ боԍтӧм шоныԁсӧ ԍетны, ԍој пач ԋӧжјӧԋікӧн, ԁырӧн коркӧ-мыјкӧ шоныԁсӧ гӧгӧрса сынӧԁ-пыщкас ԍетӧ. Сіԇкӧ, кӧлујјас оз кужны ӧткоԃа ас-пырыс шоныԁ нуӧԁны, оз кужны ӧткоԃа ас-пыщканыс шоныԁ боԍтны. Му-вывса тӧԁан кӧлујјас-пыщкыԍ ва меԁ-уна вермӧ ас-пыщкас шоныԁ ԋоԋавны. Тајӧ тӧԁӧм мортлы зев уна бур вӧчіс. Вӧчӧны кӧбрӧг, колӧ, меԁ ԁыр гожӧмнас сені јі олас; гӧгӧр пуктӧны омӧԉа шоныԁ нуӧԁыԍ кӧлуј, ортсіса шоныԁ кӧбрӧгӧ пырны оз вермы, јі ԁыр олас, ԍојанјас оз щыкны. Кіԍт пӧԍ ԍојан езыԍ, ыргӧн таԍтіӧ — пызан-ԁорӧԇ он ну — шыбітан пӧԍысла, ԍој таԍтіын поԅӧ зев ԁыр новлӧԁлыны. Езыԍ паԋӧн ԍојігӧн вомԁорыԁ сотчӧ, пу панӧн зев лӧԍыԁа ԍојан.
Кӧрт пач ломтігӧн зев ӧԁјӧ шоналӧ пач-гӧгӧрыс, струба-гӧгӧрыс, сеԍаԋ шоныԁ сынӧԁ вывлаԋ кајӧ, вывԍаԋ кӧԇыԁ сынӧԁ увлаԋ летчӧ. Ваыԁ сынӧԁ-коԃ-жӧ. Вӧчам со кыԇ: кіԍтам
ԁозјӧ (віԇ. 25 ԍерпас) кущӧмкӧ рӧма ва (черԋіла), сы-вылӧ ԋӧжјӧԋікӧн кіԍтам рӧмтӧм сӧстӧм ва (ԋӧжјӧ - меԁ оз сорлаԍны!).
Сеԍԍа увԍаԋыс ԁознымӧс понԁам біӧн шонтыны. Уліса рӧма ваыԁ понԁас шонавны, ԋӧжјӧԋікӧн, віԅјасӧн рӧма ва понԁас вывлаԋӧ кајны. Сеԍԍа ԁырҗык-мыԍԏі вајасным ԇікӧԇ сорлаԍасны ԁај пуԅасны. Ва пуԅӧмыԁ-ӧԁ сещӧм-жӧ: уліԍаԋ шонтігӧн ԁоз пыԁӧсԍаԋ шоныԁ ва вывлаԋӧ кајӧ, кӧԇыԁ ва увлаԋӧ летчӧ, ваыԁ ӧԁјӧ сорлаԍӧ, ӧԁјӧ пуԅӧ; вывԍаԋыс шонтігӧн ԁозјаԁ тешкоԃ вермас лоны — выліас ваныԁ пуԅас (пӧԍ — увлаԋӧ оз летчы), уліас век-на кӧԇыԁ.
Ыҗыԁ карјасын вӧчӧма аслыс пӧлӧс керка шонтӧм: уліас ва шоналӧ, трубајас-куԅа кајӧ вывлаԋӧ, мӧԁ, којмӧԁ, ԋоԉӧԁ суԁтајасӧ; сені уна-пӧв олан-інӧԁ трубајас-куԅа мунӧ; трубајас пӧԍалӧны, наԍаԋ керка-пыщкӧсса сынӧԁ шоналӧ.
Мукӧԁ-ԁырјі трубајас-куԅа леԇӧны пӧԍ ру.
Ва, сынӧԁ шоналігӧн вывлаԋ кајӧны; сіԇкӧ, најӧ шонтӧмыԍ кокԋалӧны.
Ваӧн керка шонтӧмыԁ овлӧ зев унаыԍ. Ԍорԋітлім-ԋін — ва, меԍа, ас-пыщкас уна шоныԁ (меԁ-уна) вермӧ боԍтны. Шоныԁ боԍтас, сеԍԍа зев ԋӧжјӧн кӧԇалӧ. Сы-понԁа ваӧн шонтан керкајасыԁ зев куԅа, лунтыр ӧткоԃ шоныԁӧԍ.
Пач ломтігӧн керкаыԍ сынӧԁ пачӧ пырӧ, пачыԁ кыскӧ. Ԁыр ԉӧмтігӧн (асывбыԁ) зев уна сынӧԁ уԃітас пырны пачӧ? Мыјнӧ, еԍкӧ, керкаас коԉӧ? Кыԍ-нӧ боԍтчӧ сымынта сынӧԁыса& Керкааԁ сек-кості ортсіыԍ, ывла-вылыԍ выԉ сынӧԁ пырӧ; керк.& ԍтенын ем зев уна посԋі роԅјаԍ, потасјас; сещӧм роԅјасӧԁ керка-пыщкӧ кысԍӧ выԉ сӧстӧм сынӧԁ. Керка-пыщса сынӧԁыԁ міјан лолалӧмӧн щыкӧма-ԋін — сіјӧ пачӧ пырӧ; сы-пыԃԃі ывлаыԍ сӧстӧм сынӧԁ воӧ. Таԇікӧн щыкӧм сынӧԁ весаԍԍӧ (венԏіԉатсіја). Сынӧԁ весавны поԅӧ ӧшіԋ воԍтӧмӧн.
Олан інјасын колӧ быԁлун сынӧԁ весавны (венԏіԉатсіја вӧчны). Міјан олан інјасын сынӧԁ зев ӧԁјӧ щыкӧ: лолалам — шома газ петӧ, сартас ломтыԍӧ — бара щыкӧԁӧ, пӧԍалас морт — пӧԍ ԁук керка-паԍта разалӧ. Сеԍԍа бус, ԋајт. Ԋајт інын зев кокԋіԁа ԍојан торіас ԍіԍмӧны — сынӧԁ щыкӧԁӧны. Сы-понԁа оз поԅ керка-пыщкӧсса сынӧԁ весавтӧг коԉны. Ԉок сынӧԁ-пыщкын јӧзыԁ кокԋіԁҗыка віԍмӧны, ԁырҗык віԍӧны. Уна јӧз-ԁырјі, тӧлын сартас біӧн пукалігӧн, сынӧԁыԁ зев ӧԁјӧ щыкӧ.
25 ԍерп. Ваныԁ шоналігӧн вывлаԋ кајӧ, кӧзыԁ& летчӧ.
Пачыԁ ӧԁјӧ, јӧна кыскӧ — сынӧԁ лӧԍыԁа, бура весаԍԍӧ.
Пач ломтігӧн керка-пыщкын сынӧԁ чӧв оз ов — ԁугԁывтӧг шлывјалӧ; ывлавывса кӧԇыԁ сынӧԁ — улын, җоҗ-берԁын, шоныԁ сынӧԁ — јірк-берԁын. Сы-понԁа җӧҗ-берԁын кӧԇыԁҗык.
Җоҗ-берԁса сынӧԁ шоналыштас, понԁас вывлаԋӧ кајны, сы-пыԃԃі ортсыԍ бара локтӧ. Сіԇікӧн, сынӧԁ ԁугԁывтӧг керкаыԍ ывлаӧ (пач-пыр), ывлаыԍ керкаӧ (роԅјас-пыр) кыщлалӧ. Мукӧԁ-ԁырјі шоныԁ керкаӧ ывлавывса кӧԇыԁ сынӧԁ ӧԁјӧ зев пырӧ — секі ӧԁјӧ керканым кӧԇалӧ, керкаын быԏԏӧ тӧв ветлӧԁлӧ. Кык ӧшіԋ воԍтӧмӧн керка-пыщкын бур тӧв овлывлӧ; ԍещӧм тов-ԁырјі керкаын зев кокԋіԁ кынмыны.
Мыјла-нӧ еԍкӧ тӧвјасыс ывлавылын овлӧны? Тані шуам, міјан зев шоныԁ сынӧԁ; шоныԁ сынӧԁ понԁас вывлаԋ, јенежлаԋ кајны; сы-пыԃԃі кӧԇыԃ сынӧԁ ортча іныԍ ԉібӧ вылыԍ локтӧ. Ԋӧжјӧ мунігӧн мі сынӧԁлыԍ шлывіалӧмсӧ огӧ каԅалӧј: ічӧԏіка мукӧԁ-ԁырјі гожӧмын, тулысын шоныԁ лунӧ сынӧԁ вералӧ — сіјӧ сынӧԁлӧн ԋожјӧԋікӧн шлывјалӧм; сынӧԁкӧԁ секі ветлӧԁлӧ ва ру — сы-понԁа мі шуам: сынӧԁ вералӧ. Унаыԍ сынӧԁ ӧԁјӧ мунӧ — 10 метр ԍекунԁӧн: сіјӧ тӧла-ԋін: шочіԋіка овлывлӧ 20 — 40 метр тӧв мунӧмыс ӧԏі ԍекунԁӧ — секі ыҗыԁ, јон тӧв, кок-јывԍыԁ уԍкӧԁӧ. Војвывԍаԋ, кӧԇыԁ інԍаԋ тӧв вајӧ міјанлы кӧԇыԁ кос сынӧԁ — секі міјанлы кӧԇыԁ овлывлӧ, ныртӧ ен мытчы. Рытыввывԍаԋ, шоныԁ ваа саріԇԍаԋ вајӧ міјанӧ шоныԁ, васӧԁ сынӧԁ, унаыԍ кымӧрјас новлӧԁлӧ, зер, лым кыскалӧ. Сіԇкӧ, повоԃԃа вежлаԍӧ тӧв-ԍерԏі. Тӧв ветлӧмјассӧ јона велӧԁӧны — меԁ тӧв-куԅа повоԃԃа воԇвыв віԍтавны.
26 ԍерп. Барометр.
27 ԍерп.
Тов тӧԁмавны, повоԃԃа тӧԁмавны ем аслыс пӧлӧс „прібор“, — шуԍӧ барометрӧн (віԇ. 26 ԍерпас).
Барометр со кущӧм: ԏурк-тыра таԍтіӧ сувтӧԁӧма ԏурк-тыра метр-куԅа трубка. Вылі помыс трубкалӧн тупкӧма, ԏуркыс абу трубка тырыс. Тупјӧԁа-ԏурка-костын трубка-пыщкын ԋінӧм абу (веԍіг сынӧԁ абу) — сеті ԇік тыртӧм. Сынӧԁ ортсіԍаԋ ԉічкӧ таԍті-пыщса ԏурк-вылӧ, ԍујӧ трубка-пыщкӧ ԏурксӧ; ԏурк трубка-куԅа кајӧ 76 санԏіметр суԁта. Шоныԁ-ԁырјі пӧԍ сынӧԁ кајӧ вывлаԋ, сынӧԁ омӧԉҗыка понԁас таԍтіса ԏурк-вылӧ ԉічкыны — секі ԏурк ічӧԏіка трубка-пыщкын уԍыштас, летчыштас.
Бергалыԍ ԋӧв-коԃӧн (фԉугер) тӧԁмалӧны тӧвлыԍ мунан туј: јоԍнас ԋӧв војвылӧ сувтас, паԍкыԁнас лунвылӧ — секі вој тӧв.
Велӧԁчӧм јӧз тӧԁмалӧны тӧвлыԍ ветлан тујјас, налыԍ уҗ, на-ԍерԏі сеԍԍа віԍтавлӧны воԇӧ повоԃԃа. Налӧн мукӧԁлаӧ чукӧртӧма зев уна пӧлӧс пріборјас, сені најӧ быԁлун тӧԁмалӧны повоԃԃа вежлаԍӧм.
ІІІ. Рытја југыԁ.
1 аԁас. Мыјла пемӧсјаслы, быԁмӧгјаслы колӧны
шоныԁ ԁа југыԁ.
Уна-ԋін еԍкӧ шоныԁ-јылыԍ ԍорԋітлім-ԁа — ӧні бара-на бергӧԁчылам. Шоныԁтӧг олӧм оз вермы лоны. Мыј понԁа-нӧ еԍкӧ? Со мыј-понԁа: асланым ԋеважԍа ԍорԋі-куԅа пемӧсјас, быԁмӧгјас-пыщкын зев уна ва, быԁ јӧртӧԁ ловјалӧн ва тыра; кӧԇыԁ лоӧ, ваыԁ кынмас, тујјас вірлы ветлӧԁлыны тупкыԍасны, заравајас оз-жӧ понԁыны ветлыны быԁмӧгјас-пыщкын. Вір, зарава ветлітӧг& пеемӧс-быԁмӧгјаслӧн ԋекущӧм-ԋін ԃерт олӧм абу.
Сеԍԍа со мыј ог вунӧԁӧј: ваыԁ кынмігаԁ паԍкалӧ, паԍкалігас ва асԍыс ԁозсӧ жугӧԁлӧ. Быԁмӧг-пемӧс-пыщса ва ԁозјын-жӧ-ӧԁ, јӧртӧԁын. Сіԇкӧ, ва кынмігӧн јӧртӧԁ жугавлӧ. Кынтӧј картупеԉ, сеԍԍа леԇӧј бӧр сывны; сылӧм-бӧрын картупеԉыԍ понԁас ва візувтны; кынтылігӧн ва кынмӧм-вӧсна картупеԉлӧн јӧртӧԁајас жугавлӧмаӧԍ, сывлӧм-бӧрын жугавлӧм јӧртӧԁјасыԍ ва візувтӧ.
Ԋекор тіјан пеԉныԁ ез кынмыв? Сені сіԇікӧн-жӧ: пеԉлӧн јӧртӧԁјас-пыщкын ва кынмас, јӧртӧԁјассӧ жугӧԁлас, сеԍԍа сені ԁој лоӧ, ԁыр зев оз бурԁ. Кынмӧм-пынԁа& унаыԍ кувлывлӧны, кіјас, кокјас орӧԁлывлӧны.
Зев шоч пемӧсјас оз повны кынмӧмыԍ: ԉагушаӧс поԅӧ кынтывны 30 граԁус кӧԇыԁӧԇ — ԉагуша сывԁӧм-бӧрын бӧр ловԅас; черіӧс поԅӧ 10 граԁусӧԇ кынтыны, сеԍԍа бӧр ловԅӧԁны.
Быԁмӧгјас-пыщкыԍ сӧмын бакԏеріјајасӧс вермӧны кынтывлыны.
Вывті ыҗыԁ кӧԇыԁ ԁырјі ԋекущӧм ловја оз вермы ловјӧн коԉны.
Ва кынман-коԃ кӧԇыԁ-ԁырјі (јај меԁ петкӧԁлӧ 0°) быԁԍама пемӧс ԁугԁӧ олӧмыԍ. Шонԁӧԁӧм-бӧрын вермӧны бӧр пемӧсјас уҗӧ боԍтчыны.
Зев уна быԁмӧгјаслы (веж быԁмӧгјаслы) југыԁтӧг овны оз поԅ — најӧ кулӧны пемыԁ інын. Поԅӧ быԁмӧгӧс пемыԁын бура віԇны: мыјкӧ-мынта-мыԍԏі быԁмӧгыԁ кулӧ. Мі тоԁам-ԋін воԇԇа ԋігаыԍ: шонԁі југӧртӧг клоропілл уҗавны оз вермы, оз вермы шоммӧԁан газыԍ сулој вӧчны. Сулојтӧг овны быԁмӧг (веж) оз вермы. Быԁмӧгјастӧг пемӧсјас оз вермыны овны; сіԇкӧ, ԋекущӧм ловја оз вермы југыԁтӧг, шонԁітӧг овны.
Ԋаԋ тајнӧ еԍкӧ пемыԁ інын бакшаԍӧ? Емӧԍ уна бак-коԃ быԁмӧгјас — најӧ вермӧны пемыԁ інын овны, емӧԍ пемыԁ інын олыԍ пемӧсјас. Најӧ ԍојӧны мукӧԁ пемӧс, быԁмӧгјаслыԍ шојјассӧ, коԉасјассӧ. На-пышкыԍ најӧ ԋоԋалӧны аслыныс колан кӧлујјас. Шојјасыс оліганыс шонԁі-вылын вӧвлісны — сы-понԁа најӧс ԍојыԍјас шонԁі југӧрсӧ, шонԁілыԍ уҗсӧ, бурсӧ шојјас-пырыс боԍтӧны.
Пемыԁ інын олыԍ ловјајас зев јӧна вежԍӧны. Ԍуԅлӧн зев гырыԍ ԍінјасыс. Ԍуԅ лунын уԅӧ, војын петӧ кыјԍыны, ԍојан корԍны; сылы ыҗыԁ ԍінмаԁ пемыԁ вӧјнас-на& уна југыԁ веԍкалас. (Віԇ. 27 ԍерпес&). Став «војын уҗалыԍ пемӧсјаслӧн» зев гырыԍӧԍ ԍінјасыс.
Каԋјас војнас шырјасӧс кыјӧны. Налӧн ԍінјасыс абу гырыԍӧԍ — налӧн ԍін ԍӧԁыс чінӧ-соԁӧ. Војын ԍін ԍӧԁыс јона паԍкалӧ. Віԇӧԁлӧј шонԁі југӧр-воԇын каԋ ԍін-вылӧ: векԋіԃік, куԅмӧс; сеԍԍа сені-жӧ мунӧј пемыԁ пеԉӧсӧ, сені віԇӧԁлӧј ԍінјас-вылас: паԍкалӧма ԍӧԁыс, гӧгрӧс лоӧма.
Мукӧԁ пемӧсјаслы нем оз ков ԋінӧм аԁԇыны, олӧны пемыԁ інын, му-пыщкын. (Віԇ. 28 ԍерпас). Сещӧм пемӧсјас оз віԇӧԁны, налы ԍінныс оз віԇӧԁны&, налы ԍінныс оз ков, унаыԍ мешајтчӧ ԍінмыс. Сы-понԁа налӧн ԍін роԅыс чінӧ, мукӧԁ-ԁырјі ԇікӧԇ тупкыԍас кучік-коԃӧн.
Пон пі, шыр пі чужӧм-бӧрас ԍінтӧмӧԍ, сеԍԍа олыштӧм-бӧрын, кӧркӧ-мыјкӧ ԍінјас воԍԍасны.
Кыԇ-нӧ еԍкӧ ԍінмалы пемыԁ інын? Ԋужӧԁам кі, кокнаным җоҗ віԁлалам, зураԍам — кіӧн тӧԁмалам.
Кучікным міјан тӧԁӧ — веԍкалі шоныԁ, кӧԇыԁ, чорыԁ, ԋебыԁ; пемыԁ інын кіјаснаным быԁтор віԁлалам.
Пемыԁ інын олыԍ пемӧсјаслӧн кучікыс зев тӧԁыԍ лоӧма: оз-на віԁлыны, оз інмӧԁчыны — шоныԁ-кӧԇыԁ тӧԁчӧ-ԋін.
Ԍінтӧм пемӧсјасыԁ бура ылыԍаԋ омӧԉік шы кылӧны.
Пемыԁ інын олыԍ ловјалы гӧн рӧмыыс ԋінӧм оз отсав; сы-понԁа пемыԁ-інса пемӧсјаслӧн унҗыкыԍ руԁ, јеҗыԁ, пемыԁ рӧмныс.
28 ԍерп. Ԍуԅ.
29 ԍерп. Бурԁыԍ.&
Лунвылын шонԁі јӧна& југыԁ. Лунвывса пемӧсјаслӧн зев міча ромаӧԍ гӧнјасыс, быԁмӧгјаслӧн ԇоріԇјас ставыс југыԁ рӧмаӧԍ. Ԍіԇкӧ, рӧмыс лӧвјалӧн шонԁі-ԍерԏі.
Міјан војвывса пемӧсјас абу југыԁ рӧмаӧԍ: кӧјін, ош, кӧч, пышкај, гуԉу, рака.
Шонԁі верԁӧ быԁмӧгјасӧс, быԁмӧгјасӧс пемӧсјас ԍојӧны; шонԁі-ԍерԏі ловјајас лӧԍӧԁӧны аслыныс рӧмнысӧ. Шонԁі еща — став ловјалӧн ԍінмӧ-четчытӧм рӧм; шонԁі уна — ловјајас лоԍӧԁӧны југыԁ, ԍінмӧ-четчан рӧмјас.
Боԍтам кык ӧткоԃ быԁмӧг (ԁозјын), тупкам кыкнан быԁмӧгсӧ топыԁа ԁозјасӧн. Ӧԏі быԁмӧгсӧ сувтӧԁам шонԁі-воԇӧ, мӧԁ быԁмӧгсӧ пемыԁ інӧ. Час віт-квајт-мыԍԏі ԍуіам ломалыԍ сартас југыԁ інса быԁмӧг-берԁӧ: сартас ӧԁјӧ ломԅас, сені артмӧма шоммӧԁан газ. Сеԍԍа мӧԁ быԁмӧг-берԁас ԍујам сотчыԍ сартас: сартасным кусӧ — артмӧма шӧма& газ.
Пемыԁ інын быԁмӧг оз вермы боԍтны сынӧԁ-пыщкыԍ шома газ, клоропілл уҗавны оз вермы, сулој оз вӧч. Пемыԁ інын быԁмӧг ас-пыщԍыс леԇӧ шома газ: сы-вӧсна міјан сартасным кусі — пемыԁ інса быԁмӧг-гӧгӧр чукӧртчӧ шома газ.
Југыԁ інын клоропілл уҗалӧ, боԍтӧ сынӧԁыԍ шома газ, шома газыԍ перјӧ шом; перјӧм-бӧрын шома газыԍ коԉӧ шоммӧԁан газ. Сы-понԁа міјан сартасным ломԅіс: југыԁ інса быԁмӧг ԋоԋалӧма ас-гӧгӧрԍыс шома газ, шомсӧ боԍтӧма, леԇӧма шоммӧԁан газ — быԁмӧг-гӧгӧр чукӧртчӧма шоммӧԁан газ.
Пемыԁ інын быԁмӧг оз вермы боԍтны шома газ — мӧԁ ногӧн оз вермы ԍојны. Лолавны быԁмӧг вермӧ быԁлаын; лолалігӧн быԁмӧг боԍтӧ шоммӧԁан газ, бӧр леԇӧ шома газ (пемӧсјас-моз-жӧ).
Лунын, југыԁ-ԁырјі, быԁмӧгјас сулој вочігас весалӧны сынӧԁ: шома газ ԋоналӧны.
Щакјаслӧн, бакԏеріјајаслӧн клоропілл абу, најӧ оз вермыны аԍныс суԉој лӧԍӧԁны, најӧ оз вермыны шома газ ԋонавны, шом најӧ бӧԍтӧны мукӧԁ ловја-пыщкыԍ: кувтӧмлыԍ, кулӧмлыԍ (шојлыԍ). Ԁаԍ лӧԍӧԁӧм сулӧј, ԁаԍ лӧԍӧԁӧм сакар најӧ ас-пыщкас ԋоԋалӧны. Најӧ быԏԏӧ олӧны југыԁтӧг; оз, најӧ југыԁтӧг оз овны: југыԁын олыԍ быԁмӧгјаслыԍ боԍтӧны колан торјассӧ. Ԋекущӧм пемыԁ інса олӧм оз вермы овны југыԁ інса олӧмтӧг.
Шонԁі-ԍерԏі рӧм.
Віԇӧԁлӧј гожӧмын југыԁ рӧма ԇоріԇ-вылӧ, кушӧма сы-берԁӧ лебԅӧны бӧбулјас&, маԉајас, гутјас. Најӧ ылыԍаԋ аԁԇӧны југыԁ рӧма ԇоріԇтӧ, лебԅӧны сы-берԁӧ јумов ва ԇоріԇыԍ јуны. Ԇоріԇлы сіјӧ зев бур: бобулјас, маԉајас новлӧԁлӧны сылыԍ буссӧ,
нуасны мӧԁ сещӧм ԇоріԇ-вылӧ, гылалас сетчӧ бусыс — ԇоріԇыԁ бусԍалас, поԅӧ-ԋін кӧјԁысјас віԁчыԍны.
Четчыштіс тіјан-берԁті чірк — корԍӧј ԍіјӧс; чіркыԁ кӧнкӧ кок-улаԁ — ӧні ті ԋекыԇі онӧ аԁԇӧј, чіркыԁ веж рӧма, веж рӧма турун-костӧ ԇебԍіс. Чірклӧн рӧмыс отсаԍӧ пышјавны, ԇебԍасны.
Пожӧм вӧрын. Пуыԍ-пуӧ четчыштіе ур, бӧжнас шлывкԋітіс. Корԍамӧј пу-гӧгӧр, пу јылыԍ — оз ԍур. Понԁамӧј пуас ізјасӧн лыјлыны — ур четчыштіс мӧԁ пуӧ, бара вошіс. Урлӧн гожӧмын рӧмыс пожӧм кырԍ рӧм-коԃ; урлӧн рӧмыс отсаԍӧ ԇебԍаԍны. Тӧв-кежӧ ур вежӧ асԍыс гӧн — лоӧ кеԉыԁ-лӧз рӧма — корԍ сіјӧс бара лымјӧԍ пујас-костыԍ.
Кӧч гожӧмын руԁ — пујас, муыс руԁ рӧмаӧԍ, тӧлын кӧч јеҗыԁ; кӧчлӧн бара сылы рӧмыс отсаԍӧ.
Сіԇкӧ, ловјалы рӧмыс отсаԍӧ ԇебԍыны, паԍкӧԁчыны-разавны, отсаԍӧ бурҗыка овны.
2 аԁас. Ԍін. Аԁԇӧм.
Пемӧсјас југыԁ пемыԁ тӧԁмалӧны, аԁԇӧны быԁԍама торјас ԍінјасӧн. Гырыԍ пемӧсјаслӧн, мортлӧн ԍінјас ӧткоԃӧԍ. Віԁлалыштам мортлыԍ ԍінсӧ. (Віԇ. 30 ԍерпас).
Ԍін-бугыԉным міјан гӧгӧрыс тупкыԍӧма топыԁ кышӧн;
кышыс јеҗыԁ рӧма — понԁам шуны ԍін јеҗыԁӧн. Воԇвылас ԍін-шӧрын ем гӧгрӧс гӧгыԉ мӧԁ рӧма (веж, лӧз, руԁ — роговітса. Роговітса-шӧрын ем ԍӧԁ чут — ԍін моԉ. Роговітсаыԁ југыԁ, ачыс рӧмтӧм, сыыԍ пыԁынҗык ем ва, ва-сајас мускулјас. Мускулјас рӧм-вӧсна ԍін роговітсалӧн овлӧ уна полӧс рӧм. Мускулјас-шӧрын роԅ — сіјӧ ԍін моԉ. Ԍін моԉ — ԍӧԁ рӧма. Ԍін моԉ-сајын ем (ӧԏі ног гӧгрӧс, мӧԁ ногыс ԉамалӧма) рӧмтӧм југыԁ туԍ (чечевітса-коԃ). Сіјӧс шуӧны крустаԉікӧн. Крустаԉік шӧрӧԁыс меԁ-кыз, ԁорјаслаԋыс вӧсԋалӧ. Крустаԉік-сајын ем уна стуԃен-коԃ кӧлуј; сіјӧ кӧлујыс југыԁ, рӧмтӧм, тыртӧ ԍін бугыԉ-пыщкӧссӧ. Меԁ-бӧрја помас ԍінмӧ пырӧны вір-тыра сӧнјас, ԁај ԋервјас; ԋервјас кыјӧны ԍінлыԍ аԁԇӧмсӧ.
Крустаԉік вермӧ ічӧԏіка кызны, вермӧ вӧсԋавны. Крустаԉік кызігӧн аԁԇантор ыҗԁӧ (міјан ԍінмын). Сы-понԁа мі вермам віԇӧԁны зев ылыԍ (крустаԉік кызӧ), вермам матыԍ лыԃԃыны (крустаԉік вӧсԋалӧ).
30 ԍерп. Ԍін.
Пӧрыԍ јӧԇлӧн& крусталік омӧԉа вежлаԍӧ; сы-понԁа пӧрыԍ јӧз вывті ылыԍ ԋінӧм оз аԁзыны&, вывті матыԍ оз-жӧ аԁзыны&. Унаыԍ роговітса пемԁӧ, југыԁыԍ, рӧмтӧмыԍ јеҗыԁ рӧма лоӧ — сені ԍінмыс щык&, аԁԇыны оз поԅ; сіјӧ шуӧны беԉмаӧн. Мукӧԁ-ԁырјі ԁокторјас вермӧны ԋещыштны ԍін-вылыԍ беԉма — секі сін бара понԁас уҗавны.
Міјан аԁԇан торјасным овлывлӧ уна пӧлӧс рӧма. Јеҗыԁ рӧм ас-пыщкас ӧтлаалӧ ԍіԅім пӧлӧс рӧм: гӧрԁ, југыԁ-гӧрԁ, віж, веж, лӧз, југыԁ-лӧз, ԉӧмрӧма.
Боԍтам кыз кабалаыԍ гӧгыԉ, гӧгыԉ-вылӧ ԍіԅім рӧма кабала торјас ԉаскалам, понԁам ӧԁјӧ бергӧԁлыны — став рӧмыс вошӧ, лоӧ јеҗыԁ рӧма гӧгыԉ. Вӧлӧм јеҗыԁ рӧм-пыщкын став рӧмыс ем. Пуктам шонԁі југӧрјас-воԇӧ кујім ԁорыша ԍԏеклӧ беԃ, југӧрјас пырасны ԍԏеклӧ-пыщкӧ, мунасны воԇӧ, торјавлӧны ԍіԇім рӧма југӧрјас-вылӧ. Ԍтенын лоӧ ԍіԅім рӧма віԅ. Шонԁі југӧр ԍетӧ; став выԉ југӧрјас лоӧны аслыс пӧлӧс рӧмаӧԍ. Мыјла-нӧ еԍкӧ быԁмӧг веж рӧма, кумач гӧрԁ рӧма, кітајка лӧз рӧма? Быԁмӧг корјас квајт рӧмсӧ ас-пыщкас боԍтӧны, быԏԏӧ ԋылыштӧны. Ԍіԅімӧԁ рӧмыс, веж бӧр шыбітчӧ, четчӧ быԁмӧг корјас-берԁыԍ. Кумач квајт рӧм ԋылыштӧ — гӧрԁ рӧм бӧр четчӧ. Кітаікаыԍ лӧз рӧм бӧр четчӧ.
Мукӧԁ торјас быԁԍама југӧрјассӧ ас-пыщкас ԋылалӧны, боԍтӧны — најӧ ԍӧԁ рӧмаӧԍ. Мӧԁ ногӧн, сӧԁ& рӧмын — ԋекущӧм рӧм абу. Ԍӧԁ торјас ԋылалӧны став југӧрјассӧ, ԋылалӧны став шоныԁсӧ; сы-понԁа ԍӧԁторјас ӧԁјӧ шоналӧны. Јеҗыԁ торјас ԋоԏі& оз ԋылавны југӧрјас, бӧр шыбітӧны став југӧрсӧ, најӧ ԋӧжјӧ шоныԁ ас-пыщкас бӧԍтӧны; сы-понԁа јеҗыԁ торјас зев ԋӧжјӧ шоналӧны.
Тӧлын бурҗык ԍӧԁ паԍкӧм новлыны, ԍӧԁ паԍкӧм ӧԁјӧн шоналӧ; гожӧмын, пӧԍ-ԁырјі колӧ јеҗыԁ кышанјас нӧвлыны — оз ло пӧԍ.
Југыԁ, ԍін јорыԍ шонԁі југӧрјасыԍ зев јона бакԏеріјајас кулӧны. Тувсов шонԁіа лунӧ міјан мамјасным тӧлӧԁчӧны — секі шонԁі југӧр віалӧ зев уна пӧлӧс бакԏерјајасӧс, паԍкӧмјасыԁ наыԍ мынӧны.
Колӧ керкајастӧ гырыԍҗык ӧшіԋӧн, шонԁілаԋ ӧшіԋӧн вӧчны; секі керкаын лоӧ јӧна& југыԁ, бакԏеріјајас кулаласны.
Веж рӧм, кеԉыԁ-лӧԇ& (гӧлубӧј) рӧм віԍыԍ јӧзӧс чӧвмӧԁӧны, најӧ омыԉҗыка понԁасны віԍны.
Гӧрԁ рӧм зев уна пемӧсјасӧс скӧрмӧԁӧ, јармӧԁӧ.
Емӧԍ ещаԋік јӧз — најӧ оз кужны торјӧԁны гӧрԁ рӧм веж рӧмыԍ, ылыԍаԋ налы став рӧмјасыс руԁӧԍ. Налӧн ԍінјасныс щыкӧма.
Мукӧԁ јӧзлӧн ԍінмыс зев міча ортсіԍаԋ, а ԋінӧм оз аԁԇыны. Налӧн щыкӧмаӧԍ ԋервјас. Ԋервјас нуӧны аԁԇӧмсӧ јурвемӧԇ. Аԁԇытӧм јӧзлӧн јурвемӧ ԋіԋӧм оз во. Сы-понԁа најӧ оз тӧԁны југыԁ, оз тӧԁны ԋекущӧм рӧм.
3 аԁас. Керка југԁӧԁӧм.
Лунын југыԁ, шонԁі југԁӧԁӧ ывлавыв, пырӧ міјан керкаӧ, поԅӧ лыԃԃыԍны, быԁтор аԁԇам. Војнас гожӧмын шонԁі омӧԉа тупкыԍлӧ — вӧј чӧж міјан југыԁ. Лунвылын гожӧмын шонԁі ԁыр-кежӧ тупкыԍлӧ — сені гожԍа војјас пемыԁӧԍ, арԍа вӧјјас-коԃӧԍ. Сеԍԍа лун җеԋԋаммӧ, шонԁі ԁырҗык-кежӧ тупкыԍлӧ — секі міјан куԅа пемыԁ, җеԋыԁ лун; војјас тӧлын куԅӧԍ, пемыԁӧԍ. Мукӧԁ-ԁырјі (тӧлыԍа воіјаснас&) војын југыԁ-коԃ — секі мутӧ југԁӧԁӧ тӧлыԍ, југԁӧԁӧны коԇувіас.
Пемыԁ рытјасын, војјасын ԋінӧм ог аԁԇӧј, лоӧ југԁӧԁны керканымӧс. Керка југԁӧԁӧны уна ногӧн: ԋеважӧнна& міјан пукалӧны вӧлі сартаса бі-берԁын, сартас југыԁӧн уҗалӧны. Сартаслӧн біыс ічӧԏік, омӧԉа југԁӧԁӧ, јона щынӧԁӧ керкатӧ; сы-понԁа сартас шыбітісны. Сартас-бӧрын унаӧн ԍіԍка бі-берԁын олісны; ԍіԍ вӧчӧны сылыԍ, сыв бі-пыр нуӧԁӧны кыз суԋіс; суԋіс ӧзтасны, суԋіскӧԁ сыв-пыщса колујјас щӧщ ломтыԍӧны.
Сартас јукалам пуыԍ. Пу быԁмӧ шонԁі-воԇын, ԋылалӧ ас-пыщкас шонԁілыԍ вынсӧ. Сыв боԍтам пемӧсјасыԍ, пемӧсјас ԍојӧны быԁмӧгјасӧс, быԁмӧгјас шонԁі-воԇын быԁмӧны.
Сіԇкӧ, сартас бі, ԍіԍ бі — ставыс сіјӧ шонԁілӧн југыԁ.
Шонԁі-вылӧ куш ԍінмӧн ԍӧкыԁ віԇӧԁны; шонԁі-вылӧ віԇӧ-ԁӧм-бӧрын быԁлаті пемыԁ, ԍінјасаԁ вералӧ. Шонԁіыԁ вывті ылын — сы-понԁа мі шонԁі-вылӧ віԇӧԁлыны вермам. Ылыштігӧн& білӧн выныс чінӧ. Шуам, лыԃԃыԍа ме, коԁкӧ боԍтіс ԁа бісӧ нуіс мӧԁ пызан-вылӧ — меным лыԃԃыԍны оз-ԋін тыԁав. Шонԁі матыштӧмӧн мі ставным еԍкӧ сінтӧммім вывті југыԁла. Коԇувјас јӧна& ылынӧԍ шонԁі-ԍерԏі: сы-понԁа коԇувыԁ ӧԁва ԇірԁалӧ, југыԁ чут сӧмын аԁԇам. Ыліса біыԁ југыԁсӧ міјанлы еща ԍетӧ.
Шонԁі міјанԍаԋ зев ылын — 140 міԉԉон кілометр-сајын.
Јона југыԁ біыԍ (шӧнԁіыԍ)& ԍінјас ӧԁјӧ муԇӧны, понԁасны тіравны, ԍінмыԁ веравны мӧԁас. Ічӧт біыԍ ԍінјас бара ӧԁјӧ муԇӧны, куԋԍӧны. Ічӧт біӧн оз ков лыԃԃыԍны — ԍінјасыԁ зев ӧԁјӧ щыкӧны; вывті матӧ бара оз ков бітӧ вајны — меԁ ԍінјастӧ оз јор. Вывті југыԁ біыԍ бара щыкӧны ԍінјас, мукӧԁ-ԁырјі ԇікӧԇ кусасны (морт ԍінтӧммӧ). Јона југыԁ інјасын уҗалігӧн колӧ новлыны пемыԁ ӧчкі. Завоԁјасын, кіԅӧрмӧм чугун зев југыԁ — уҗалыԍјасыԁ новлӧны пемыԁ ӧчкіјас. Чугуныԁ кӧԇаліг-моз понԁас чорԅыны, пемԁыны. Кіԅӧр чугуныԁ јеҗыԁ рӧма, кӧԇалыщтас& — гӧрԁ рӧма лоас, сеԍԍа пемԁас, ԍӧԁӧԁас, руԁӧԁас. Кӧԇалӧм-бӧрын чугун став југӧрјассӧ бӧр четчӧԁӧ.
Рытјасын ӧні міјан пукалӧны караԍін біӧн. Ԁоз-пыщкӧ кіԍтӧны сотчан кіԅӧр — караԍін, сы-пыщкӧ леԇӧны кыӧм рузум — піԏіԉ, піԏіԉ караԍінсӧ ԋоԋалӧ, кыскӧ вывлаԋӧ; ӧзтан — караԍі-
нӧԍ піԏіԉ сотчӧ. Меԁ вӧлі југыԁ, гӧгрӧс бі — бісӧ тупкӧны ԍԏеклӧӧн: бі-бокԍаԋ пырӧ сынӧԁ; сынӧԁ-пыщса шоммӧԁан газ отсалӧ сотчыны, ӧтлааԍӧ караԍінкӧԁ. Шоналӧм сынӧԁ ԍԏеклӧ-пыр вывлаԋӧ кајӧ. Ԍԏеклӧ боԍтан — лампа щынӧԁӧ: секі артмӧм шома газыс коԉі бі-гӧгӧр, кусӧԁӧ бісӧ.Ԍԏеклӧалӧм лампаын шома газ шоналӧм сынӧԁкӧԁ вывлаԋӧ кајӧ.
Караԍін вӧчӧны пемыԁ, выј-коԃ сотчан кіԅӧрыԍ. Сіјӧ сотчан кіԅӧрыс кујлӧ му-пыщкын пыԁын, унҗыкыԍ лыа-пыщкын. Перјӧны кіԅӧрсӧ му-пыщкыԍ мусӧ роԅӧԁӧмӧн. Вывԍаԋыс војԁӧр коԁјасны јукмӧс-коԃ, сеԍԍа аслыс пӧлӧс ӧжынӧн понԁасны роԅӧԁны мусӧ, сотчан кіԅӧр-тыра лыа-ԁорӧԇ. Унаыԍ сещӧм кіԅӧр-берԁас воӧм-бӧрын кіԅӧрыс ачыс роԅ-куԅа зев ӧԁјӧ кајӧ, шыблалӧ став ӧжынјассӧ, машінајассӧ (віԇ. 31 серп.&). Унҗыкыԍ сотчан кіԅӧр — ԋерп (нефть) ачыс оз шыбітчы ортсӧ — секі сіјӧс лепталӧны куԅ (4 метр куԅа) веԁрајасӧн. Роԅ-веԍтӧ вӧчӧны аслыс пӧлӧс стрӧјба, сы-берԁӧ машінајас лӧԍӧԁӧны.
Унаыԍ ԋерп-ԁорӧ вотӧԅ зев куԅа колӧ му-пыр ӧжынӧн мунны (кілометр җын). Ԋерп перјігӧн му роԅӧԁӧмыс меԁыҗыԁ уҗ, меԁ-ԁӧна сулалӧ.
Мукӧԁлаын ԋерп ачыс, кԉучјас-моз, му-пыщкыԍ петӧ, кіԍԍӧ му-паԍталаӧԁ, візувтӧ шорјас-моз. Сещӧм інас став муыс ԍӧԁ, гӧгӧр чӧскыԁтӧм ԁук.
Ԋерп перјан інын зев уна роԅ вӧчалӧны, быԁ роԅ-веԍтӧ лӧсӧԁӧмаӧԍ& машінајас віԇан вевтувјас — ԍӧԁ кар артмӧ. Вевтувјас, муыс, уҗалыԍјас ставныс ԍӧԁӧԍ, ставныс ԋерпӧн мавтчӧмаӧԍ. Сещӧм ԍӧԁ карјас уналаын емӧԍ: Кавказын, Амерікаын, Јапоԋіјаын, Румыԋіјаын.
Ԋерп-пыщкын емӧԍ зев уна ломтыԍан-сотчан газјас, најӧ тојлалӧны, јӧткӧны ԋерпӧс ортсӧ петны. Газјас кокԋіԁа ломтыԍӧны. Мукӧԁ-ԁырјі сещӧм газјас муыԍ ԋерптӧг петӧны;
31 ԍерп. Ԋерп петӧ.
најӧс чукӧртӧны, нуӧны трубајас-куԅа колан інјасӧ; поԅӧ муыԍ петыԍ газјассӧ ӧзтыны — понԁасны му-берԁын сотчыны.
Сещӧм газјас петӧны шојјас сіԍмӧмыԍ, гујас-вылын, секі унаыԍ морт-гујас-вылын посԋіԃік біјас овлывлӧны. Велӧԁчытӧм јӧз сещӧм біјасыԍ полӧны — кулӧм јӧз-пӧ петӧмаӧԍ, біјас ӧзталӧмаӧԍ.
Шонтӧмӧн зев регыԁ поԅӧ ԋерп-пыщкыԍ став газіјассӧ& вӧтлыны, сеԍԍа понԁас сы-бӧрын ԋерпыԍ ру петны. Ру поԅӧ чукӧртны, кӧԇӧԁны: артмас кізӧр — караԍін.
Караԍін-кынԇі ԋерпыԍ унатор-на вӧчӧны: бенԅін, сук маԅјас (најӧн ломтӧны пачјас, машіна чӧрсјас мавтӧны). Ԋерптӧ, караԍінтӧ, бенԅінтӧ быԁлаӧ новлӧԁлӧны му-паԍталаті, вузалӧны, мі сотам. Пабрік-завоԁјас зев уна ԋерптӧ сотӧны.
Міјан, комі муын, ԋерп петӧ веԍкыԁа му-вылас. Укта-ју-бокын (Јԅваын). Сені ԋерпсӧ еща-на перјӧны, гашкӧ регыԁ понԁасны јӧнҗыка& корԍны-перјыны.
Ԋерпыԁ зев јона колантор. Ӧні сы-тӧг& пабрік-завоԁјас, уна машінајас оз вермыны уҗавны. Сы-понԁа ԋерп-гӧгӧр гырыԍ коԍјас лыблӧны, војнајас, јӧзӧс віалӧны.
Ԋерпыԍ караԍін, бенԅін перјігӧн ас ногыс уҗалӧны: кіԍтасны ԁозјӧ (віԇ. 32 ԍерпас), ԁозсӧ тупкасны, вевт-пырыс трубка мунӧ, трубка-куԅа ԁоз шонтігӧн ру петӧ, веԍкалӧ кӧԇыԁ інӧ (кӧԇыԁ ԁозјӧ) секі артмӧны караԍін, бенԅін. Сіԇкӧ, ԋерп руӧн вӧтласны — артмӧ караԍін.
Мукӧԁ-ԁырјі ковмывлӧ сӧстӧм ва. Сӧстӧм ва артмӧ руыԍ. Секі васӧ руӧн вӧтлӧны пӧртјын. Трубкаыс куԅ, кусԋӧԁлӧма унаыԍ; кусіԋјаснас трубка мунӧ јіа ва-тыра ԁозјӧԁ, руыс трубка-пыщкын јіа ва-веԍті мунігӧн кӧԇалӧ — артмӧ сӧстӧм ва.
Ԋекущӧм ԋајт сещӧм руӧн вӧтлӧм ва-пыщкын оз ло. Поԅӧ сола ва сіԇі вотлыны& — ваыс (сӧстӧм) руӧн петас, сӧлыс& пӧртјӧ коԉӧ. Сӧстӧм васӧ трубка-помӧԁ (ԅмејевік-помӧԁ) леԇӧны ортсӧ.
Руӧн вӧтлӧм ва чӧскыԁтӧм, ԁубыԁ. Сола (омӧԉа) ваыԁ чӧскыԁҗык.
Поԅӧ зарава руӧн вӧтлыны — секі ваыс петас, пӧрт пыԁӧсӧ коԉӧ сакар. Ва ру артмӧ ва путӧг. Ӧні керкаын еԍкӧ
32 ԍерп. Перегоннӧј куб.
абу вывті поԍ — ва ру ем. Зев уна ва ру керкајасын җоҗ мыԍкігӧн, песлаԍігӧн, уна јӧз-ԁырјі. Лолалігаԁ шома газкӧԁ ӧтлаын мі зев уна леԇам ва ру.
Пыртам кӧԇыԁ іныԍ керкаӧ југјалан чер. Ԋеԁыр-мыԍԏі черным оз понԁы југјавны, пемԁас, ваԅас, быԏԏӧ пӧԍалас, куалас. Керка-пыщса ва ру шоныԁ (сынӧԁ-коԃ); кӧԇыԁ чер пыртім, чер-берԁса сынӧԁ черԍаԋ кӧԇавны понԁіс, сынӧԁкӧԁ керкаса ва ру кӧԇаліс, кӧԇалјгӧн руыԍ ва артмӧ; сіјӧ ваыс пукԍіс чер-вылӧ, сы-понԁа черным міјан куаліс. Тӧлын ӧшіԋјасным ортсіԍаԋ зев міча овлывлӧ — јіыԍ зев уна ԍерпас-коԃјас артмӧламаӧԍ&: сіјӧ ԍԏеклӧ-берԁӧ ва ру кӧԇалӧма, артмӧма ва, ваыс сещӧм мічаа кынмӧма.
Ывла-вылын, сынӧԁ-пыщкын гӧгӧр зев уна ру. Унаыԍ сещӧм ва ру чукӧртчас, ԋеуна кӧԇалыштас, артмасны зев посԋіԃік ва војтјас, најӧ вывті посԋіԁӧԍ, кокԋыԁӧԍ, вермӧны сынӧԁ-пыщкын шлывјавны. Унаыԍ арын асылын четчан: гӧгӧр ԋінӧм оз тыԁав, ставсӧ „руӧн“ тыртӧма. Кыԍкӧ шонԁі мытчыԍас, понԁас ԋеуна шонтыны — „руыԁ“ ставнас разалӧ. Шонԁі шонтӧмыԍ ва војтјас пӧріны руӧ (сіјӧ ез вӧв ру — вӧлі ва зев посԋіԃік војтјасыԍ), кајісны вывлаԋ.
33 ԍерп. Лым.
Рытын му, быԁмӧг корјас, ізјас ӧԁјӧнҗык сынӧԁ-ԁорыԍ кӧԇалӧны, кӧԇӧԁӧны ас-берԁса сынӧԁыԍ ва-русӧ, ва посԋіԃік војтјасӧн на-вылӧ пукԍӧ — артмӧ лысва. Унаыԍ асылын быԏԏӧ зерӧма — сымынта лысваыс. Арын, кӧԇыԁҗык-ԁырјі лысва-пыԃԃі пуж артмӧ — лысваыс му-берԁӧ уԍіг-костас кынмывлӧ. Сещӧм војјасӧ унаыԍ міјан комі јӧзлӧн ԋаԋныс кынмывлӧ.
Шоныԁ лунӧ ва ру вывлаԋ кајӧ, јенежлаԋ. Кӧнкӧ вылын ва ру чукӧрмӧ, веԍкалӧ кӧԇыԁ сынӧԁ-пыщкӧ (вылын јона кӧԇыԁ сынӧԁыс), руыԍ артмӧны посԋіԃік ва војтјас; ва војтјас оз-на уԍны — најӧ зев кокԋыԁӧԍ. Сеԍԍа посԋі војтјас ӧтлааԍӧны, артмӧны гырыԍ војтјас, најӧ ԍӧкыԁӧԍ, шлывјавны оз вермыны — уԍӧны му-вылӧ (зерӧ). Кымӧр веԍкалі јона кӧԇыԁ інӧ — посԋіԃік ва војтјаԍ кынмісны, лоіны посԋіԃік ва крісталјас — лым. Лым шлывјалас сынӧԁ-пыщкын, сеԍԍа оз кут вермыны
шлывјавны ԁај уԍӧ му-вылӧ. Тӧлын міјан зев уна лым овлывлӧ. (Віԇ. 33 ԍерпас).
Мукӧԁ-ԁырјі зерыԁ уԍігас-ԋін веԍкалӧ зев кӧԇыԁ сынӧԁ-пышкӧ. Секі зер војтјас ӧԁјӧ зев кынмасны, артмӧны посԋіԃік јі јокмыԉјас, уԍӧны му-вылӧ — сјјӧ& шер. Шер зев уна омӧԉ вермӧ вӧчны, щыкӧԁӧ кӧԇајас, жугӧԁлӧ ӧшіԋјас. Унаыԍ му уҗалыслы шер-бӧрын бӧрԁны лолывлӧ.
Унаыԍ ваыԁ руӧ шонтытӧг пӧрӧ — секі шуӧны: ва коԍміс.
Руыԃ му-вывԍаԋ вылӧ кајӧ, сеԍаԋ зерӧн, лымјӧн, лысваӧн, шерӧн бӧр му-вылӧ летчӧ, пырӧ му-пыщкӧ, візувтӧ шорјасӧԁ, веԍкалӧ јујасӧ, саріԇјасӧ, бара руӧ пӧрӧ, бара зерӧн летчӧ. Ва вӧјтлӧн тујыс зев куԅ — поԅӧ быԁса ԋігајас сы-јылыԍ гіжны, ԁыр ԍорԋітны.
Сіԇі ԁугԁывтӧг міјан-гӧгӧр ваыԁ кыщлалӧ.
* * *
Тӧв. Ывлаын кӧԇыԁ. Гортын мі пукалам, керка јона шонтӧма. Быԁӧн уҗалӧны: вурԍӧны, печкӧны, лыԃԃыԍӧны — быԁӧн білаԋ матыԍчӧны. Бі отсалӧ лыԃԃыԍны, ԋіга југԁӧԁӧ, быԁӧн бі-понԁа вермӧны уҗавны. Вајӧ ічӧԏіка бісӧ тӧԁмалыштам. Ме-воԇын сулалӧ лампа, ме ԁыр віԇӧԁа лампа бі-вылӧ. Мыј ме лампа біыԍ аԁԇа?
Со мыј: бі артмӧма кујім јукӧныԍ. (Віԇ. 33 ԍерпас). Піԏіԉ-берԁын біыс пемыԁ, лӧз-коԃ рӧма; сыыԍ вылынжык мӧԁ јукӧн — јеҗыԁ рӧма, зев вӧсԋіԃік кеԉыԁ-коԃ бі (меԁ-вылын). Меԁ-бӧрја јукӧныс меԁ-пӧԍ.
Боԍтам ізтӧг, ԍујам јывнас біӧ піԏіл-берԁӧԇ: ізтӧгным ԁыр оз ӧзјы. Сіԇкӧ шӧрыс-білӧн, піԏіԉ-берԁыс абу јона пӧԍ. Сені, піԏіԉ-берԁса јукӧнас, караԍіныԍ артмӧны ломтыԍан газјас; мӧԁ јукӧнас, југыԁ інас газјас сотчӧны, ӧтлааԍӧны шоммӧԁан газкӧԁ — артмӧ шома газ, сотчан газ, шом торјас. Шом торјас ставныс оз уԃітны сотчыны, најӧ кајӧны вывлаԋ — сіјӧ щын, шом-вӧсна щыныԁ руԁ рӧма (пемыԁ рӧма). Којмӧԁ, меԁ-пӧԍ јукӧнас ломтыԍӧ сотчан газ — артмӧ ва. Шоммӧԁам& газыԍ ԁа сотчан газыԍ век лоӧ ва.
33 серпас. Бі.
Мӧԁ јукӧнас емӧԍ ԇірԁӧм-ԁон шом тор-пырігјас; сы-понԁа мӧԁ јукӧныс меԁ-југыԁ. Сотчытӧм шом тор-пырігјас шоныԁ сынӧԁкӧԁ, шома газкӧԁ кајӧны вывлаԋӧ — щын. Пуктӧј щын-веԍтӧ јеҗыԁ кабала — кабалаыԁ зев ӧԁјӧ ԍӧԁаԍас, са пукԍіс. Са — сӧстӧм, зев поԍніԃік, шом тор-пырігјас. Пач струбајасӧ ԁыр ломтӧм-бӧрын уна са пукԍӧ. Ԁыр весавтӧм струбајасын саыс ӧзјывлӧ. Сы-понԁа са колӧ шочіԋіка струбајасыԍ весавны. Посԋі са пыԅыԍ вӧчӧны бур ԍӧԁ краска — пызанјас, җекјас, шкапјас ԍӧԁӧԁӧны.
IV. Тӧԍва& уҗјас.
1 аԁас. Вӧралӧм Чері кыјӧм.
Ар помаԍіс. Кӧԇԁӧԁӧ, лымјалӧ. Комі ԃаԃӧ-вӧралыԍ лӧԍӧԁчӧ-ԋін-вӧрӧ мунны. Мунас ԃаԃӧ вӧрӧ, овмӧԁчас пывԍанӧ *, понԁас вӧр пемӧсјас-бӧрыԍ кыјԍыны. Вӧралыԍлӧн уна уҗ: ԉампа лӧԍӧԁны, ԋаԋ, табак, сов — меԁ еԍкӧ ԋінӧм оз вун, вӧрӧ кајӧ ԁыр-кежӧ. Вӧралігӧн паԍкӧм јона кіԍԍӧ — меԁ еԍкӧ вӧраліг-кості паԍтӧм он коԉ.
Кајасны вӧралыԍјас јагӧ, овмӧԁчасны.
Понԁасны вӧралыԍјас быԁ асыв мунны лыјԍыны, лечјас пуктавны, лечјас віԁлавны.
Меԁ-јона міјан вӧралыԍјас урӧс (віԇ. 35 ԍерпас) кыјӧны. Тӧлын урлӧн зев міча гӧныс, кеԉыԁ-лӧз-руԁоват рӧма, кучікыс јон.
Ур-куыԍ паԍјас вӧчӧны. Уна ур мукӧԁ-ԁырјі ԃаԃӧ лыјлас, уна ур ку вузалас. Ур-кынԇі кыјӧны кӧчјасӧс, лыјлӧны, лечкӧ кыјалӧны ԍӧла, тар, быԁԍама пӧткаӧс. Бура вӧралыԍ пывԍанын олігӧн уна јај ԍӧјас.
Шочіԋіка вӧралыԍлы ош ԍурлывлӧ, віас ошкӧс. Ошлӧн зев уна јај, бур сыв, ԁона куыс. Сеԍԍа ручјас бара ԍурлӧны вӧралыԍлы — кыјӧ ручӧс. Ручлӧн куыс віж, зев міча, шоныԁ. Зев шочіԋіка вӧралыԍлы ԍӧԁ ручјас ԍурлывлӧны. Ԍӧԁ ручлӧн куыс зев ԁона — вӧралыԍлы быԁса овмӧс. Уна быԁԍама ловјасӧ вевјалас вӧралыԍ начкыны вӧраліг-кості,
Сеԍԍа јӧна& уна пӧтка лыјлӧм-бӧрын вӧралыԍла вӧлӧн вӧласны&, сӧвтасны став кыјӧм пӧткасӧ ԁа гортас кыскасны.
Вӧралігӧн став пӧткасӧ ԃаԃӧ кынтӧ — меԁ оз щык. Пӧтка ԍӧјыԍ вӧрса пемӧсјас унаыԍ воласны пывԍан-берԁӧ ԍојан корԍны — ԋінӧм оз ԍур: ԃаԃӧлӧн пӧткајас вылынӧԍ, щамјаынӧԍ.
Уна пӧтка комі муԍан мунӧ ыҗыԁ карјасӧ. Кӧрттуј абу, ԁоԃԃаласны вӧвјас, пӧтка тыра ԁозјас сӧвтасны, мӧԁасны тујӧ. Нуасны пӧтка ԁоԃјас Јаткаӧԇ, Уԍԏугӧԇ. Сеԍаԋ сеԍԍа пӧтка воԇӧ кӧрттујӧн мунӧ гырыԍ карјасӧ. Гырыԍ карјасын јӧзыԁ уна — уна колӧ ԍојан. Став пӧткаыс гырыԍ карјасын ԍојԍас, ԋіԏі& оз вош.
Мӧԁарӧ лӧктігӧн ԃаԃӧ бара вузӧсјас сӧвтас, пабрік-завоԁын вӧчӧмторјас. Ԃаԃӧлы тӧлын вузӧс, пӧтка ԁа мукӧԁтор,
* Вӧр керкаӧ.
35 ԍерп. Ур.
кыскалӧмыԍ бур нажӧтка. Унаыԍ тујыс омӧԉ овлывлӧ, јона тӧв боԍтчас, уна лым уԍӧ, кӧԇԁӧԁас јона. Ԍӧкыԁ секі тујын ветлыны — муԇӧны вӧвјасыс, ԉешмасны јӧз.
Вӧралӧм-кынԇі тӧлын чері кыјӧны. Јі роԅӧԁасны, роԅјас-берԁӧ уна чері локтӧ, сещӧм роԅ-берԁыԍ кокԋіԁ зев чері кыјны. Сеԍԍа чері кыјӧны јі-пыр тывјалӧмӧн. Леԇасны ва-пыщкӧ роԅјасӧԁ куԅ зібјас, тыв. Воԇӧ уна роԅ вӧчаласны. Зібјас роԅыԍ-роԅӧ тојлалӧны, воԇӧ тывјӧн мунӧны. Уна чері кајӧ тӧлын вывлаԋ, јі-берԁӧ.
Сы-понԁа тывјӧ зев уна чері шеԁӧ. Мыјла тӧлын черіјас вывлаԋ роԅ-берԁӧ кајӧны? Со мыјла: ва вывԍаԋыс кынмас, оз понԁы ортсіса сынӧԁ-берԁӧ веԍкавлыны.
36 ԍерп. Ԏуԉеԋ.
Черіјас лолалӧны ва
-пыщса сынӧԁӧн. Уна лолалыԍ-ӧԁ вааԁ олӧны. Ва-пыщса сынӧԁ, шоммӧԁан газ оз понԁы тырмыны. Роԅјас берԁын ваыԁ озырҗык сынӧԁнас — сы-попԁа сетчӧ јона локтӧны черіјас: налы лолавны колӧ. Унаыԍ ва-пыщкын сынӧԁ тырмытӧмла черіјас пӧԁӧны. Оз ков леԇны черіјаслы пӧԁны, колӧ воԍтыны кытјастікӧ јі, меԁ черіјаслы лоӧ,& тырмымӧн шоммӧԁан газ. Уна чері міјан комі муын кыјӧны Печера, Ежва, Јемва јујасын. Уна Печераса чері бокӧ ыҗыԁ каріасӧ& вузалӧны. Тӧвԍа кыјӧм чері кынтӧмӧн вузалӧны: кынтӧм чері оз щык.
Вӧралігӧн, пемӧсјасӧс ԉыјлігӧн, чері кыјігӧн оз ков кыԇ-ԍурӧ уҗавны. Оз ков посԋі пемӧсјасӧс віавны, вывті посԋі чері кыјны, коԉк пукталігӧн пӧткајасӧс, чеԉаԁ& быԁтігӧн пемӧсјасӧс оз ков лыјлыны. Оз ков бырӧԁны воԇӧ-кежӧ пемӧс-
пӧткајасӧс; бырӧԁан — кыјԍыԍлы аслыс нажӧтка оз ло, уҗавны ԋінӧм лоӧ. Јона посԋі пемӧс-пӧткајасӧс, черіјасӧс кыјӧмӧн ӧԁјӧ пӧԅӧ најӧс бырӧԁны. Вӧрјасын вӧравны ԋінӧмла лоӧ, вајасным черітӧмӧԍ лоӧны. Уна пӧлӧс пемӧсјас-ԋін бырісны јона кыјӧмла. Сы-понԁа ӧні лӧԍӧԁалӧмаӧԍ аслыс пӧлӧс інјас, пемӧс-пӧткајас, черіјас олан інјас. Сещӧм вӧрјасын кыјԍыны оз леԇны. Сы-понԁа ԁыр-коԃ сещӧм вӧрјасас пемӧсјас олӧны. Сещӧм інјасын олӧны велӧԁчӧм јӧз, велӧԁӧны пемӧсјаслыԍ олӧмнысӧ.
Міјаныԍ војвылынҗык кӧԇыԁ саріԇ-гӧгӧрын тӧлын кыјӧны зев уна ԏуԉеԋјасӧс, моржјасӧс. (Віԇ. 36 ԍерпас).
Најӧс јӧз віалӧны јі-вылыԍ. Ԏуԉеԋјас, моржјас, гырыԍ ва-піын олыԍ пемӧсјас, кајасны јі-вылӧ, пышјыны оз вермыны. Сетыԍ јӧз унаыԍ најӧс беԃјасӧн віјалӧны. Налӧн зев уна сывныс; војвылын налыԍ сывсӧ сотӧны пес-пыԃԃі, караԍін-пыԃԃі. Сеԍԍа зев уна сыв мунӧ маітӧг вӧчӧмӧ. Тӧԁӧмыԍ, најӧс кыјігӧн унаыԍ мортлы кӧтаԍлыны, кынмывны лолӧ.
2 аԁас. Вӧр леԇӧм.
Лым уԍӧм-бӧрын комі вӧла морт быԁ лун-ԋін ԁоԃԃаԍӧ кытчӧкӧ. Меԁ-воԇ, ічӧԏіка лым-ԁырјі, кујӧԁ петкӧԁӧны. Кујӧԁ, тӧԁӧмыԍ, мулы вынсӧ соԁтӧ, кујӧԁа му-вылын буржыка ԋаԋыԁ быԁмӧ. Міјам& кујӧԁ петкӧԁӧны арын, мукӧԁлаын тулысын. Тулысын, кӧԇтӧԇ најт, уналаын-на лым кујлӧ, тујјас омӧԉӧԍ — сы-понԁа комі му-уҗалыԍыԁ кыскӧ му-вылӧ кујӧԁ арын. Арын кујӧԁ петкӧԁӧм абу бур, быԁса тӧв кујӧԁ му-вылын кујлӧ, коԍмӧ, уна &кӧлан-бурторјас кујӧԁ-пыщкыԍ сынӧԁӧ коԍмігӧн кајӧны. Сеԍԍа лым сылігӧн тувсов ва зев јона пожјалӧ кујӧԁтӧ, кујӧԁ-пышкыԍ вакӧԁ зев уна бур кӧлуј мунӧны. Уԉ кујӧԁ-вылӧ кӧԇігӧн җын-мынта кујӧԁ колӧ — сы-понԁа важӧн-ԋін комі јӧзлы каԁ уԉ кујӧԁӧн кӧԇны.
Кујӧԁ петкӧԁӧм-кынԇі ԃаԃӧлӧн уна-на уҗыс. Гожӧмын турун лӧԍӧԁӧма віԇјас-вылӧ — колӧ пемӧсӧс верԁны (меԁ најӧ тӧлын оз щыгјавны) Ԃаԃӧ вајӧ турун. Мукӧԁ віԇјасыԁ ылынӧԍ, ковмас кык лун турунла ветлыны. Турун вајӧм — ԍӧкыԁ уҗ.
Сеԍԍа пес. Пес міјан воԇвыв кералӧны — тулысын, течӧны вӧрӧ чіпасјасӧ. Ԁаԍ кос пес тӧлын кокԋіԁҗык вајны, коԍмӧм пес бура ломтыԍӧ: оз ԋін ков пачын коԍтыны. Пес кералігӧн уна вӧр міјан щыкӧԁӧны, уна вӧр вошӧ — пу јывјас, мырјас ставыс вӧрӧ коԉӧны, јогӧԍтӧны, тыртӧны вӧрсӧ. Зев уна јывјас,
увјас сеԍԍа мӧԁасны сіԍмыны вӧрын, сынӧԁ щыкӧԁӧны. Щыкӧм сынӧԁ-пыщкын коԉыԍ пујасыс омӧԉҗыка быԁмӧны.
Кер кыскалӧм — бара ыҗыԁ уҗ. Быԁ во гоз-мӧԁ кер колӧ гӧртӧ вајны — вевттӧ ԁӧмыштны, лебув выԉӧс вӧчны, кыткӧ пеԉӧс ԍіԍмӧма&, курічјас вежны, выԉ җоҗ воԉсавны. Олан керкаыԁ ӧԁјӧ-коԃ сіԍмӧ; меԁ-ӧԁјӧ сіԍмӧ пеԉӧсјасӧԁ; пеԉӧсјас щупігӧн унаыԍ роԅјас коԉӧны; роԅјас-пыр керка-пыщса шоныԁ сынӧԁ ӧтлааԍӧ ывла-вывса кӧԇыԁ сынӧԁкӧԁ. Керкаса сынӧԁ-пыщса ва ру кӧԇалӧ, пукԍӧ рӧԅјас-гӧгӧрыс ва војтјасӧн — мӧԁ ногӧн роԅјас-гӧгӧр ваԅӧ. Сы-понԁа колӧ јона топыԁа керјас ԉаскыны, ԋіщкавны бура — меԁ кӧԇыԁ-шоныԁ сынӧԁ оз вермы ваԅӧԁны керка пеԉӧсјас.
Унаыԍ тӧлын пукалан керкаын — швачкас зев јона, зев јон шы. Мамыԁ шуӧ — кӧԇыԁыс швачкӧԁчӧ. Оз сіјӧ кӧԇыԁ швачкӧԁчы — швачкӧԁчӧны керка керјас. Вӧчам со мыј: суԉа тыр ва кіԍтам, вомсӧ тӧпыԁа тупкам тупјӧԁӧн, кӧрталам ԃај петкӧԁам ывла-вылӧ, кӧԇыԁ інӧ. Ва понԁас кынмыны суԉа -пыщкын, сеԍԍа став суԉа пазӧԁас. Артмыԍ јіыс оз-ԋін тӧр суԉа-пыщкӧ, поткӧԁӧ; ваыԁ кынмігас паԍкалӧ, поткӧԁӧ суԉа. Паԍкалігӧн, кынмігӧн валӧн зев уна вын. Нывјас рӧштво-ԁырјі тунјалӧны аслыные олӧм: ва пуктасны таԍтіӧ, вој-кежӧ петкӧԁӧны кӧԇыԁ посвоԇӧ. Посвоԇын тастіын ва војԁӧр кеԋԍалас, понԁас выліԍаԋ кынмыны. Кеԋыс шыԉыԁ. Сеԍԍа понԁас таԍті -пыԁӧсса ва кынмыны; кынмігӧн пыԁӧслаԋ ԋекытчӧ паԍкӧԁчыны, - понԁас вывлаԋ, ортсілаԋ паԍкӧԁчыны, вылісса кеԋсӧ кусԋӧԁлыны. Сы-понԁа јі вылісыс лоӧ чукырӧԍ, сіјӧ чукырјас-ԍерԏі нывјас тунјалӧны аслыныс олӧм-вылӧм. Тӧԁӧмыԍ, сещӧм чукырыԁ ԋінӧм оз вермы віставны.
Керка керјасын емӧԍ потасјас; сіјӧ потасјасас арын, шоныԁ лунӧ веԍкалӧ ва. Ваыԁ кӧԇыԁ-ԁырјі кынмӧ, паԍкалӧ; паԍкаліг-моз ва воԇӧ керјас поткӧԁлӧ (уна-ӧԁ выныс), ыҗԁӧԁӧ пӧтасјас&. Унаыԍ тулысын керка-гӧгӧр кыщовтігӧн ԍурлывлӧ пеԉӧсыԍ уԍӧм пԉенӧк — ва кынмігас поткӧԁӧма, торјӧԁӧма, сеԍԍа пԉенӧк уԍӧма.
Ваԅӧм пеԉӧс ӧԁјӧ сіԍмӧ, кӧԇыԁ ԁа ва керјас поткӧԁлӧны, зер-бӧрын, гожӧмын ортсіыс вевтјас сіԍмӧны; сы-понԁа быԁ во ковмӧ керка-берԁаԁ соԁтыԍны.
Сеԍԍа уна кер комі морт тӧлын леԇӧ јујас-берԁӧ, пурјас лӧԍӧԁны. Тулысын пурјас кылӧԁӧны јујас-куԅа, вӧр вузалӧны. Сещӧм уҗ зев ԍӧкыԁ — колӧ кын пу камгыны-керавны, ԁоԃԃӧ лептыны. Пуыԁ пӧрӧԁӧм-бӧрын шԋічкыԍас лым-пыщкӧ, пыԁӧ вӧјас, зортӧг он лепты.
Уна тӧлын комі мортлы уҗ, уна поԅӧ сіјӧ уҗыԍ міјанлы велӧԁантор корԍны — ставсӧ татчӧ он вермы гіжны.
3 аԁас. Керка-пыщ уҗјас.
Тӧвԍа рыт. Ставным гортынӧԍ. Мыјкӧ быԁӧн вӧчам: баԏӧ ԏуԋі гынԁӧ, мамӧ нӧк гуԁралӧ, чој печкӧ, мӧԁ чој пеԉӧсын ԁора кыӧ, ме лыԃԃыԍа.
Вајӧ понԁамӧ ужјассӧ віԁлавны. Мамӧ нӧк гуԁралӧ — выј вӧчӧ. Нӧк артмӧ јӧлыԍ. Јӧв ԍурук ԍетіс. Ԍурукӧс тӧлын верԁам, гожӧмын ачыс расӧ ветлӧ јірԍыны. Бура верԁігӧн ԍурук уна, чӧскыԁ јӧв ԍетӧ; ԉока верԁігӧн, іԇасӧн верԁігӧн ԍуруклӧн јӧв чінӧ, выј лоӧ јеҗыԁ. Јԇасӧн верԁігӧн іԇас шыран (чарлаӧн) — меԁ омӧԉҗыка ԍуруклы ковмас рӧміԇтыны, меԁ ԍуруклы ещаҗык уҗ, меԁ ԍурук унҗык колан кӧлујјас вермас іԇас-пыщкыԍ перјыны.
Јӧв — јеҗыԁ рӧма кіԅӧр. Јӧв-піын зев уна ва, 50 — 60% — гӧгӧр. Ва-кынԇі јӧв-піын емӧԍ: јеҗԁӧгјас, сакар, сыв. Сыв (выј) јӧв-піын зев посԋіԃік јокмыԉјасӧн разалӧма. Выј јокмыԉјас ԍінмӧн он аԁԇы. Выј јокмыԉјас овлӧны кык пӧлӧс: посԋіԁҗык
чорыԁ јӧкмыԉјас ԁај гырыԍҗык ԋебыԁ јокмыԉјас. Јԇасӧн& верԁӧм мӧслӧн унҗык чорыԁ јокмыԉыс — выј лоӧ јеҗыԁ рӧма, рӧшкыԁ. Ԋебыԁ выј јокмыԉјас бура верԁӧм мӧс јӧв-піын. Сещӧм јӧлыԍ артмӧ бур, віҗ& рӧма чӧскыԁ кӧра выј. Јеҗыԁ выјлӧн кӧрыс абу чӧскыԁ.
Быԁ выј јокмыԉ јӧв-пыщкын кыщовтчӧма гӧгӧр вӧсԋіԃік кышӧн. Јӧв ԍоԉкјӧԁлігӧн сещӧм вӧсԋіԃік кышјасыс потлаԍӧны ԁај выј јокмыԉјас вывлаԋ кајӧны, ӧтлааԍӧны — артмӧны выј војтјас. Выј војт кокԋіԁҗык јӧв-ԁорыԍ, сы-понԁа шлывјалӧ вылын, оз вӧј.
Јежԁӧгјас& јӧв-піын ӧтлааԍӧмаӧԍ іԅвескакӧԁ. Іԅвескаыс јӧв-піын зев колантор — чеԉаԃлӧн јӧв-пыщса іԅвеска јајӧ пырӧ ԁа сыыԍ лы артмӧ.
Шоммігӧн ізвеска торјалӧ јежԁӧгыԍ& — секі артмӧ шомјӧв; шомјӧвыԍ шонтӧмӧн артмӧ рыԍ. Рыԍ — јеҗԁӧг.
Јӧв пуԅӧԁігӧн мыјкӧ-мынта јеҗԁӧг вывлаԋ кајӧ — артмӧ зев чӧскыԁ јӧв-кеԋ.
Јӧв-піын ем сакар. Бакԏеріјајас веԍкалӧм-бӧрын јӧв шоммӧ — сакарыԍ секі ԍпірт артмӧ.
Чӧв сулалігӧн јӧв-пыщкыԍ вылӧ ԋӧжјӧԋікӧн понԁасны выј јӧкмыԉјас& кајны — артмӧ ԍԉівкі. Ԁыр сулалӧмӧн ԍԉівкі ԇікӧԇ торјалӧ јӧлыԍ — улӧ коԉӧ шома јӧв (јеҗԁӧг), вылӧ кајӧ ԍԉівкі, сакарыԍ артмӧ ԍпірт. Ԍԉівкі шоммас — лоӧ нӧк. Ԁыр шоммӧмӧн нӧк лоӧ шоԉыԁ-коԃ, чӧскыԁтӧм. Кӧԇыԁ інын нӧк сукмӧ.
Нӧк гуԁралӧмӧн выј артмӧ: ԋӧжјӧԋікӧн нӧк-пыщса выј јокмыԉјас понԁасны ӧтлааԍны, ваыс торјалӧ (јӧвва), лоӧ ыҗыԁ выј јокмыԉ — віј& тупыԉ. Сещӧм выјын быԁԍама јӧкмыԉјас& — чорыԁ ԁај ԋебыԁ — емӧԍ.
Кӧԇыԁ інын јӧв оз шоммы — сені оз вермыны бакԏеріјас& овмӧԁчыны. Мӧскӧс лыԍтігӧн колӧ помӧԇыс лыԍтыны; меԁ-бӧрын петӧ меԁ-сыла, меԁ-сук, бур јӧв; меԁ-бур јӧлыс меԁ-вылын.
Тулысын ветлӧны лыԍтыны мӧсјасӧс ваԁорӧ; локтіг-костаыс тујісын јӧв-вылас уна-кӧԃ& выі& шлывјалӧ.
Уна јӧла мӧслӧн јӧлыс кіԅӧр овлывлӧ, еща јӧлалӧн — сукҗык. Сеԍԍа бура верԁігӧн мӧслӧн јӧлыԁ јона сукмӧ.
Јӧлыԍ зев уна пӧлӧс чӧскыԁ ԍојан поԅӧ вӧчны: выј, нӧк, шомјӧв, рыԍ, ԍԉівкі.
Выј міјан вӧчӧны нӧкјыԍ, нӧк артмӧ јӧв шоммӧԁігӧн. Поԅӧ веԍкыԁа шоммӧԁтӧг пӧԍ јӧлыԍ ԍԉівкі боԍтны, сеԍԍа ԍԉівкіыԍ выј перјыны. Ԍԉівкі боԍтӧны аслыс пӧлӧс ічӧԏік машінаӧн; (віԇ. 38 ԍерпас) сіјӧ машінасӧ шуӧны ԍепараторӧн. Ԍепаратор став выјсӧ вермӧ пычкыны јӧв-пыщкыԍ — јӧв-пыщкӧ кӧԉӧ& сӧмын јеҗԁӧг ԁа сакар. Ԍԉівкіыԍ сеԍԍа бара машінајасӧн выј перјӧны. Сіԇікӧн уҗалігӧн зев уна, зев бур выј поԅӧ вӧчны. Таԇі вӧчӧм выј меԁ-чӧскыԁ.
Ԍепараторӧн ԍԉівкі перјӧм-бӧрын јӧлыԍ поԅӧ јеҗԁӧгјассӧ шоммӧԁӧмӧн перјыны — артмӧ шомјӧв. Шомјӧвыԍ шонтӧмӧн (60 — 70° оз)& артмӧ зев чӧскыԁ сук рыԍ, ԁај зев уна ва. Јӧвва-пыщкӧ коԉӧ ԋеуна сакар, ԋеуна јеҗԁӧгјас. Рыԍ поԅӧ топӧԁ-
38 ԍерп. Ԍепаратор.
ны, став васӧ пыщԍыс пычкыны — сіԇікӧн артмас топыԁ рыԍ. Міјан тӧпыԁрыԍ& шоча вӧчлывлӧны („Ыҗыԁлун“-кежӧ поплы) ԁај омӧԉа ва пычкӧны. Бура ԁыр вӧчӧмӧн, јӧна& топӧԁӧмӧн зев чӧскыԁ ԍојан артмӧ. Мукӧԁлаын сещӧм топыԁрыԍ уна вӧчӧны, вузалӧны, јӧна& нажӧвітчӧны. Сещӧм рыԍ вӧчӧны мӧс, ыж, кӧза јӧвјасыԍ.
Рыԍјас овлӧны зев уна пӧлӧс, мукӧԁыс зев чӧскыԁӧԍ, ԁонаӧԍ.
Комі јӧз ӧнӧԇ-на оз бура вӧчны јӧла кӧлуј: выј, шомјӧв, чӧжӧм рыԍ. Колӧ мӧԁ ногӧн пуктыны сіјӧ уҗ. Уналаын муыс ԋаԋ омӧԉа вајӧ, ԋаԋным кӧԇыԁла кынмӧ. Сещӧм інјасас бура еԍкӧ турун быԁмас — уна пемӧс, бур пемӧсјасӧс поԅӧ віԇны, бур чӧскыԁ јӧла ԍојанјас вӧчны, ыҗыԁ ԁонӧн вузавны. Ӧні міјаныԍ тӧлын нулывлӧны выј сӧмын. Колӧ лӧԍӧԁны — меԁ еԍкӧ кӧмі му уҗалыԍлӧн мукӧԁ чӧскыԁтор вӧлі.
39 ԍерп. Іоркшір порԍ.
Міјан сеԍԍа еща порԍјасӧс віԇӧны. Мынта бур вермӧ вајны бур порԍ. (Іоркшіра-рӧԁ). (Віԇ. 89 ԍерпас).
Порԍлӧн зев вӧсԋіԁік, омӧԉік кучік (кӧмкот-вылӧ оз туј)& кучік-улас порԍлӧн зев кыԇ сыв шлап, кынӧм пыщкӧс-гӧгӧры& сеԍԍа зев уна сыв. Јајыс порԍлӧн еща — унҗыкыс сыв. Порԍӧс верԁны поԅӧ зев уна пӧлӧс ԍојанӧн.
Му уҗалыԍлы колӧ јон вӧв. Міјан чаԋјасӧс кык арӧсԍаԋ-ԋін ԁоԃԃалӧны — выныс оз уԃіт лӧны&. Чаԋ регыԁ крукыԉтчас, ічӧта быԁмас. Сіԇікӧн вӧчны оз ков — колӧ лӧԍӧԁны јон вӧв, ԋоԉ-віт арӧсӧԇ ԁоԃԃавны оз туј; секі му уҗалыԍлӧн бур вӧв лоӧ.
Пемӧсјасӧс колӧ бура верԁны — секі пемӧсјас јона вермасны уҗавны, уна бур вајасны мортлы. Мӧскӧс бура верԁан — јӧв-пыщкас лоӧны чӧскыԁ ԁука газјас; газјас-понԁа јӧлыс лоӧ чӧскыԁ, выјыс бур лоӧ. Вӧлӧс јона верԁан — вӧв јона уҗавны вермас. Порԍӧс верԁан — оз вош, уна сыв ԍетас.
Турунӧн-кынԇі пемӧсјасӧс верԁӧны ԋаԋӧн, ԍоркԋјӧн&, кушманӧн, ԍвеклӧӧн, іԇасӧн. Ԍоркԋі унаыԍ пемӧсјаслы ԍојан-пыԃԃі кӧԇӧны — быԁмӧны зев гырыԍ 5 кілограмӧԇ ԍоркԋі вужјас. Ԍоркԋі зев бур ԍојан — пемӧсјаслы-мӧсјаслы јӧв соԁтӧ.
Зев унаыԍ міјан мӧс-вӧвјасӧс іԇасӧн верԁӧны. Іԇас сорлалӧны турун-пыщкӧ, шырӧны, кӧтӧԁӧны, пыԅӧн, кыԁјӧн кіԍкалӧны. Унаыԍ міјан іԇас шырӧны чарлаӧн вожа пу-костын (ставныԁ аԁԇыліԁ). Сіԇік шырӧмӧн зев еща іԇас вевјалан шырны ԁај гырыԍ лоӧ, јона лоӧ пемӧсјаслы рӧміԇтыны. Емӧԍ аслыс пӧлӧс іԇас шыран машінајас (віԇ. 40 ԍерпас); сещӧм машінаӧн зев ӧԁјӧ вевјалӧны іԇас торјвԁлыны&, пӧсԋіа&. Сещӧм посԋіа шырӧм іԇас бурҗыка пемӧсјас ԍојӧны. Сеԍԍа іԇассӧ міјан пӧжӧны ва-пыщкын пӧԍ пачын. Пӧжігӧн іԇас јуммӧ, чӧскыԁҗык лоӧ, ԋебыԁҗык, пемӧсјас кокԋіԁҗыка вермӧны перјыны іԇас пыщкыԍ колан кӧлујјас. Пемӧс верԁӧмыԁ — ыҗыԁ, ԍӧкыԁ уҗ; кужӧмӧн верԁӧмӧн, ковмӧн ԍетӧмӧн јонмӧны пемӧсјас, уна бур вермӧны мортлы ԍетны.
40 ԍерп. Іԇас шыран машіна.
Чој печкӧ. Мӧԁ чој ԁӧра кыӧ. Печкӧны куԃеԉ, куԃеԉ вӧчӧны шабԁіыԍ, пышкыԍ. Шабԁі, пыш кӧԇӧны му-вылӧ тулысын (пыш меԁ-бӧрја кӧԇа). Налы колӧ јона бура кујӧԁалӧм, ԋебԅӧԁӧм му — омӧԉ му-вылӧ оз быԁмыны. Кӧԇӧны шабԁі тыла-вылӧ; тыла-вылын зев куԅа, зев бура шабԁі быԁмӧ. Быԁмігас, ԇӧрԇалігас& шабԁі му зев міча: југыԁ веж рӧма му, му шӧрыԍ быԁлаыԍ быԏԏӧ лӧз ԍінјас віԇӧԁӧны, тӧв шлывјӧԁлӧ. Унаыԍ щӧкыԁа кӧԇӧм шабԁі быԁмӧм-бӧрын-ԋін уԍӧ (чорыԁ зерјасыԍ); секі мамјасным шогԍӧны — шабԁі жаԉ. Уԍӧм шабԁілӧн улі помыс ставыс ԍіԍмӧ, зі& понԁас орјаԍны.
Шабԁі воӧм-бӧрын, кӧјԁысалӧм-бӧрын мамјас, чојјас ԋещкӧмӧн керӧны, вожӧԁлӧны, тӧлӧԁӧны, коԍтӧны. Шабԁі-пыщса ва руӧ пӧрӧ — шабԁі коԍтӧны, нӧјтӧны јурјассӧ. Нӧјтӧмӧн шаб-
ԁіыԍ кӧјԁыс торјӧԁӧны. Нӧјтӧм-бӧрын шабԁі воԉсалӧны ежа-вылӧ кујлыны — тыаԍны. Ежа-вылын кујлігӧн шабԁі ԍув рӧшкыԁмӧ, сіјасыс торјавлӧ, понԁас кокԋіԁа чегјаԍны. Вывті ԁыр шабԁі тыӧԁны оз поԅ — сіјас сіԍмасны, орјаԍны понԁасны — омӧԉ лоӧ шӧртыԁ. Шабԁі тыаԍігӧн бара бакԏеріјајас уҗалӧны. Најӧ уҗ-вӧсна сіыс шабԁілӧн понԁас торјавлыны.
Пышкӧс тыӧԁӧны ва гуранјасын — пыштыјасын. Тӧԁӧмыԍ, сетчӧ щӧщ-ԋін бакԏеріјајас веԍкалӧны, уҗалӧны.
Тыаԍӧм-бӧрын шабԁі ԋарјалӧны — кыз ԍувԍыс торјӧԁлӧны (ԋарјан быԁӧн тӧԁанныԁ), сеԍԍа артмӧм куԃеԉ-ԋін ԋіран улӧ веԍкавлӧ, ԋіран-бӧрын зуалӧны — артмӧ зев бур, куԅ сіјаса ԋебыԃік шабԁі куԃеԉ.
Шабԁілӧн зіјас& гӧгӧр пукалӧны, шабԁі сіјас-пыщкын ԍувјыс. Ԍувјыԍ мезԁыԍӧм-бӧрын коԉӧны куш сіјас; сіјӧ сіјассӧ печкӧны.
Печкігӧн кымынкӧ сі ӧтлаӧ гартӧны — артмӧ шӧрт. Шӧрт пуӧны, пожјалӧны, лым-вылын, шонԁі-воԇын јеҗԁӧԁӧны — поԅӧ-ԋін кыны.
Кыӧны міјан кіӧн, ічӧԏік кыан стан-берԁын. Унаыԍ шӧрт рӧмԁӧԁӧны — секі артмӧ рӧма ԁӧра (уна рӧма шӧртыԍ кыӧм — ԍера ԁӧра).
Шабԁіыԍ вӧчӧны кык пӧлӧс ԁӧра — кыз ԁај вӧсԋіԁ. Кыз ԁӧраыԍ вӧчӧны ԋаԋ віԇан ԅепјас (мешӧкјас), кыз уҗалан паԍкӧм; вӧсԋі ԁӧраыԍ — новлан кӧлуј (ԁӧрӧмјас, гачјас).
Пышкыԍ вӧсԋі ԁӧра оз артмы. Пышлӧн сіјасыс кызҗыкӧԍ, чорыԁҗыкӧԍ шабԁі ԍіјас-ԁорыԍ: ԍувјыс пышлӧн зев кыз, чорыԁ.
Сеԍԍа пещӧрлӧн емӧԍ сещӧм сіјас. Уналӧн јона кыз ԁӧрајас вӧчӧны пещӧр сіјасыԍ.
Став уҗыс міјан мунӧ посԋіԃік машінајасӧн, уҗалӧны кіӧн. Тӧԁӧмыԍ, кіӧн уҗалӧмӧн уна он вевјав вӧчны — аслыныс ԍемјааԁ новлыны сӧмын.
Пабрікјас-вылын шабԁіыԍ вӧчӧны зев уна новлан ԁӧрајас. Налӧн став уҗыс мунӧ машінајас отсӧгӧн. Машінаӧн уҗалӧмӧн пабрікјас-вылын вермӧны зев вӧсԋі шӧрт печкыны, вӧсԋі ԁӧра (ԍіԏеч) кыны. Міјанлы пабрікјас-вылыԍ ԁӧрајассӧ вајӧны.
Емӧԍ зев гырыԍ ԁӧра кыыԍ пабрікјас, сені ԁӧрасӧ ԍурс метрјасӧн быԁ лун леԇӧны.
Шабԁі кӧјԁысыԍ, пыш кӧјԁысыԍ (кӧнтуԍыԍ) выј пычкӧны. Лунвылын зев уна кӧԇӧны поԁсолнушкі; сені зев уна выј пычкӧны поԁсолнушкі кӧјԁысыԍ. Зев уна быԁмӧг кӧјԁысјас-пыщкын быԁмӧг-выј ем (тӧріча, ԍоркԋі, кушман). Сещӧм выја кӧјԁысјас зев бур ԍојан пемӧсјаслы. Выј пычкӧм бӧрын коԉӧны шабԁі кӧјԁысыԍ кышјас — сіјӧ кышјаснас поԅӧ пемӧсјасӧс верԁны — на-пыщкӧ уна &кӧланторјас-на коԉӧны.
Баԏӧ ԏуԋі гынԁӧ.
Ԏуԋіјас, гынјас, шԉапајас ыж вуруныԍ гынԁӧны. Ԋоԉӧ-вітыԍ во-піын ыжјасӧс шырӧны, вуруныс мунӧ быԁԍама. шоныԁ кӧлуј-вылӧ. Јона верԁӧмӧн ыжлӧн јонҗыка вуруныс быԁмӧ. Емӧԍ зев уна ыж ԍікасјас. Лунвылын олӧны чіткыԉа гӧна ыжјас. Најӧс оз шырны, начкӧны, кујасԍыс шапкајас, воротԋікјас вӧчалӧны. Сеԍԍа емӧԍ зев куԅ, ԋебыԁ гӧна ыжјас. Најӧ гӧныԍ гынԁӧны быԁԍама бурторјас, кыӧны ној, чышјанјас, кышанјас. Начкасны ыжӧс — куыс паԍ-вылӧ мунӧ, он бара тӧвнаԁ кынмы. Ыжлӧн јајыс зев бур, чӧскыԁ. Уналаын лыԍтӧны ыжјасӧс, јӧлыԍ рыԍ вӧчӧны, ԁонӧн вузалӧны. Міјан ԏуԋі гын-
41 ԍерп.
ԁӧм-кынԇі, гын вӧчӧм-кынԇі кыӧны ԁукӧс нојјас. Кіӧн кыӧм нојыԁ, тӧԁӧмыԍ, кыз, чорыԁ, міԍтӧм. Пабрікјас-вылын вӧчӧны зев уна шыԉыԁ міча ној. Гынԁытӧԇ турун лоӧ ԉетны, мыԍкавны ԋајтыԍ, ԋылӧмыԍ; мыԍкытӧм вуруныԍ омӧԉ ԏуԋі артмӧ.
Баԏӧ міјан ԏуԋі гынԁӧ, Іван-ԃаԃӧ сапӧг вурӧ, Ош-Ԍемӧ ԁоԃ вӧчӧ, Рубӧ-Мішка тујіс, Ԍівӧр-Ӧԋӧ җекјас, пызан, шкапјас камгӧ, Гуреј ԏеԉега гӧгыԉ лӧԍӧԁӧ, Ваԍԏі-Мікул — ԁорӧ, Мікул-Ваԍӧ — тујӧ муніс, Іарӧ-Јван& кер леԇӧ — быԁӧнлӧн тӧлын ем уҗ: гортын, ывла-вылын, јӧз муын.
Міјан му-уҗалыԍлӧн ԋаԋ аслас оз тырмы, пемӧс еща віԇӧ, јӧв-выј вузалӧм-вылын овны оз поԅ. Сы-понԁа тӧлын быԁ ԃаԃӧ гортын мыјјаскӧ вӧчӧ, кытчӧкӧ нажӧтка корԍны мунӧ: тујӧ, кер леԇны, завоԁӧ пес керавны. Тӧлын ԃаԁӧјаслӧн& ԍӧ-
кыԁҗык уҗјасныс — унҗыкыԍ лоӧ кынмыны, кӧтаԍны. Завоԁӧ пес керавны унаӧн 16 арӧсԍаԋ понԁасны ветлыны — немыс пӧрыԍӧԇ ветласны. Нывбабајаслӧн тӧв-кежӧ бара зев уна уҗ: колӧ пемӧсјасӧс раԃејтны, печкыны, кыны, ԍемјасӧ кӧмӧԁны-паԍтӧԁны. Ԋекор уҗавтӧг комі морт оз вермы овны. Олам мі кӧԇыԁ інын, гӧԉ інын — нем лоӧ олӧм-вӧсна мырԍыны. Уҗалігӧн міјан век кіпоԁулын „ывлавылын" артмӧм кӧлуј. Сы-понԁа колӧ јона тӧԁмавны ывлавывлыԍ олӧмсӧ, ԋігајас лыԃԃыны. Тӧԁӧмӧн, нем-чӧж велӧԁчӧмӧн понԁам сӧмын кужны асԍыным бура олӧмнымӧс лӧԍӧԁны, понԁам кужны уна бур ывлавылыԍ корԍны, пычкыны, понԁам кужны ԉок олӧмкӧԁ венԍыны.
4 аԁас. Щыкны ен ԍетӧј.
Арын картупеԉ керам, гуалам, јона іԇасӧн вевԏԏам — меԁ оз кынмы. Картупеԉ, галан, ԍоркԋі оз ков щыкны леԇны, оз ков кынтыны. Картупеԉ тупыԉ течӧма посԋіԃік јӧртӧԁјасыԍ; јӧртӧԁјас-пыщкын ем зев уна ва. Кӧԇыԁ-ԁырјі ва кынмас, кынмігас паԍкалас, јӧртӧԁсӧ пазӧԁас. Кынмӧмыԍ, сіԇкӧ, ловја торјас щыкӧны.
Жытԋік јӧртӧԁӧ сӧвтім уна ԋаԋ; тулысын віԁлім — пӧԁӧма, кӧјԁыс-вылӧ оз туј. Со мыјла: кӧјԁысјасыԁ, зев ԋӧжјӧ кујлігӧн лолалӧны, сотӧны ас-пыщкыԍ кӧлујјас. Лолалӧмыԍ налӧн артмӧ шома газ. Сіјӧ шома газыс вӧлӧм пӧԁтӧма ԋаԋнымӧс. Сы-понԁа уна ԋаԋ кујлан інын колӧ шочіԋіка сынӧԁсӧ вежны — меԁ еԍкӧ шома газ вӧтлыны.
Ловјајас унаӧн тӧлын онмовԍӧны-моз. Најӧ оз вӧрԅыны, кујлӧны. Вірыс ԍӧнјасӧԁ& зев ԋӧжјӧ ветлӧԁлӧ, ԍӧлӧм ӧԁва тіпкӧ. Лолалӧны шоча. Најӧ гожӧмнас ас-пыщкыныс& чӧжӧны ԍојан кјлујјас& — тӧвнас чӧжӧм кӧлујјас ԋӧжјӧԋікӧн сотчӧны. Тулысын сещӧм пемӧсјас зев ԉокӧԍ, зев щыгӧԍ саԃмӧны.
Мукӧԁ пемӧсјас кӧԇыԁ-ԁырјі ԁугԁыласны овны, шонтан — бӧр важ-коԃӧԍ лоӧны. Јона кынтыны оз поԅ: јона кынтылӧм-бӧрын шонтӧмоз-ԋін& пемӧсӧс ловԅӧԁ — ԇікӧԇ кулӧ. Сещӧм кӧԇыԁсӧ тӧԁмавны зев ԍӧкыԁ. Понԁам-кӧ еԍкӧ сещӧм ԏемпература быԁ пемӧслы тӧԁны — зев лӧԍыԁ лоӧ: поԅӧ кынтӧмӧн пемӧсјасӧс нуавны — оз щыкны, оз кувны, вајӧм-бӧрын шонтыны меԁ бӧр ловԅас.
Кынтам јај, уна ԍојанјас оз щыкны. Сы-понԁа тӧԁмалалӧны-кыԇі еԍкӧ шоныԁ-ԁырјі кӧԇыԁ вӧчны.
Боԍтам сӧнік (сылыԍ лым), сов, гуԁралам јона — сӧнік кынмас, лоӧ 12° кӧԇыԁ (0-ыԍ улын 12°).
Кӧтӧԁам кінымӧс, понԁам шенаԍны; ваыс кі-вылыԍ понԁас коԍмыны — кілы кӧԇыԁ лоӧ. Ваыԁ коԍмігас кіыԍ уна шоныԁ боԍтӧ, кілыԍ мырԃԃӧ. Сы-понԁа кілы кӧԇыԁ лоі.
Тајӧ тӧԁӧмӧн ӧні уна сещӧм кӧԇӧԁыԍ ԁозјас вӧчалӧны. Сещӧм кӧԇӧԁыԍ ԁоԇјасын шоныԁ інјасӧԁ щыкыԍ ԍојанјас новлӧԁлӧны — оз щык.
Колӧ лӧԍӧԁны ԍојан-јуан аслыԁ, пемӧслы, колӧ сіјӧс віԇны кужны — меԁ сіԇік кушӧн оз вош.
Тӧԁтӧм кывјас.
Аԁас — глава.
Бобул — бабочка.
Бус — пыльца.
Бусԍалӧм — опыление.
Быԁмӧг — растение.
Вежӧс — перегороԁка, стенка.
Вӧрк — почка.
Вужкок — корневище.
Горш — ппщевоԁ.
Гӧн-коԃ — ресничка, волосок.
Зарава — сок.
Ԅеп — мешок.
Ԇоріԇ — цветок.
Із-шом — каменный уголь.
Кіԅӧр — жидкость.
Кіміја — химия.
Куавны — отпотеть.
Куԇ — моча.
Курӧг — курица.
Кӧлуј — вещество.
Кыш — пленка, оболочка.
Клоропілл — хлорофилл.
Комі-ізтӧг — сера.
Лолалан горш — трахея.
Ломалӧ — тлеет.
Ломтыԍан газ — светильный газ.
Лукпоԉӧ — луковица.
Маԉа — пчела.
Муртавны — измерять.
Ԋокчім — жабры.
Ӧзјан газ — водород.
Пемӧс — животное.
Петкӧԁчӧм — явление.
Рок-коԃ — кашица.
Рӧм — цвет.
Рушку — желудок.
Сакар — сахар.
Сӧн — кровеносный сосуд.
Сӧпт — печень
Сулој — крахмал.
Сынӧԁ — воздух.
Сыв — жир, сало.
Ԍін моԉ — зрачек.
Ԍӧкта — вес.
Ԍӧлӧм јӧртӧԁ — сердечная камера.
Трунԁа — торф.
Тсынга — цынга.
Тупыԉ — клубень.
Ты — легкие.
Чӧв — спокойно.
Шлап — пласт.
Шом — уголь, углерод.
Шома-ва — кислота.
Шома-газ — углекислый газ.
Шоммӧԁан газ — кислород.
Ывлавыв — природа.
Југӧр — луч.
Јукӧн — часть.
Јеҗԁӧг — белок.
Јӧртӧԁ — клетка (организмов).
Јура-гы — головастик.
Јур-сӧн — главный сосуԁ (кровеносный).
Гіжӧԁлӧн аԁасјас.
Воԇԇакыв.
Велӧԁыԍјаслы .............................. 4
I Јукӧн. Пемӧсјасӧс верԁӧм.................. . о
1 аԁас. Мыјла, мыјӧн, кыԇі колӧ пемӧсјасӧс верԁны? 5
2 аԁас. Кыԇі пемӧсјасӧс шоныԁ-ԁырјі, кыԇі кӧԇыԁ
-ԁырјі колӧ верԁны?.......................12
3 аԁас. Кыԇі пемӧсјас, јӧз аԍнысӧ шонтӧны? . . 16
II Јукӧн. Керка шонтӧм............ 20
1 аԁас. Кӧԇыԁкӧԁ венԍӧм................. 20
2 аԁас. Пес лӧԍӧԁӧм............... 22
8 аԁас. Керка шонтӧм....................... 32
ІІІ Јукӧн. Рытја југыԁ (олан-ін југԁӧԁӧм) ..... 40
1 аԁас. Мыјла пемӧсјаслы, быԁмӧгјаслы колӧ
шоныԁ, колӧ југыԁ?...................... 40 ,
2 аԁас. Ԍінјас . ............... 41
3 аԁас. Керка југԁӧԁӧм..................... 43
4 аԁас. Мыјјасӧн керка југԁӧԁӧны?............. —
IV Јукӧн. Тӧвԍа уҗјас........................ . 49
1 аԁас. Вӧралӧм, чері кыјӧм................ 49
2 аԁас. Вӧр леԇӧм......................... 51
3 аԁас. Керка-пыщ уҗ........................-53
4 аԁас. Щыкӧмыԍ віԇӧм ............ 59
Тӧԁтӧм кывјас.............................61

Версия от 11:56, 5 июня 2016

Источник — http://wiki.fu-lab.ru/index.php?title=Пос&oldid=37140