Формализованная грамматика марийского языка
Неизменяемые части речи
Союзы (ушем мут, conjunction): сочинительные (CC) и подчинительные (CS), междометия (междометий, interjection), подражательные слова (оҥартыш мут, imitative words) и частицы (частице, particle) в марийском языке не изменяются.
Теги:
- Conj - союз;
- CC - сочинительный союз;
- CS - подчинительный союз;
- Interj - междометия;
- Imitat - подражательные слова;
- Pcle - частица.
Союзы
Простые союзы:
но, да, ни, мо, я, ала, пуйто
Составные союзы:
туге гын, туге гынат, уке гын
Образование других частей речи с помощью суффиксов
от междометий:
-л:
Interj + Der/л --> V: цыц - цыслаш, ой-ой - ойойлаш, ох - охлаш, то-тот - тототлаш
от подражательных слов:
-ес:
Imitat + Der/ес --> N: мычыр-мӧчыр - мӧчырес, лытыр-лӧтыр - лӧтырес, лыптыр-лоптыр - лоптырес
-ын:
Imitat + Der/ын --> Adv: чорик - чорикын, сырвык-сорвык - сырвык-сорвыкын, йылде-йолдо - йылде-йолдын
-ге:
Imitat + Der/ге --> Adv: рӱжге, ложге, чолдырге, дӱбыге, кывыжге, чурге, кожге, кыжге, шырге, кодыге, шыртке, роштке, ювыге
-ла:
Imitat + Der/ла --> Adv: шургым - шургымла
-ий:
Imitat + Der/ий --> A: йылдырий, пыльдырий, муньырий, льыптырий, лоптырий, каргазий, чодырий, ючылий, куньырий, куҥгырий, мустырий, лунчырий, пустырий, лыстырий
-ака:
Imitat + Der/ака --> A: йыжве-яжве - яжвака
-лан:
Imitat + Der/лан --> V: гӱж-ж - гӱжланаш
-г (-к):
Imitat + Der/г --> V: лой - лойгаш, рӱж - рӱжгаш, лор - лоргаш, льыр - льыргаш, йол - йолгаш, пӧж - пӧжгаш, пӱж - пӱжгаш, йолт - йолткаш, рошт - рошткаш, выж - выжгаш, тӱп - тӱпкаш, шолт - шолткаш, кӱлт - кӱлткаш, ыж - ыжгаш, ыз - ызгаш, лоч - лочкаш, ляп - ляпкаш, пыльт - пыльткаш, йоҥ - йоҥгаш, чуй - чуйгаш, топ - топкаш
-тат:
Imitat + Der/тат --> V: кочыр - кочыртаташ, козыр - козыртаташ, соптыр - соптыртаташ, чодыр - чодыртаташ, шотыр - шотыртаташ, лювыр - лювыртаташ, чылдыр - чылдыртаташ, шыпыр - шыпыртаташ, лывыр - лывыртаташ, кыштыр - кыштыртаташ, коштыр - коштыртаташ, чолдыр - чолдыртаташ, дӱвыр - дӱвыртаташ, шывыр - шывыртаташ, йылдыр - йылдыртаташ, колдыр - колдыртаташ, кычыр - кычыртаташ
-гыкт (-кыкт):
Imitat + Der/гыкт --> V: выж - выжгыкташ, шор - шоргыкташ, лор - лоргыкташ, лыр - лыргыкташ, йол - йолгыкташ, шыр - шыргыкташ, чол - чолгыкташ, колт - колткыкташ, лӱж - лӱжгыкташ, лыж - лыжгыкташ, йор - йоргыкташ, лыт - лыткыкташ, лот - лоткыкташ, лый - лыйгыкташ, выр - выргыкташ, кож - кожгыкташ, рыж - рыжгыкташ, чыр - чыргыкташ
-гыж:
Imitat + Der/гыж --> V: вур-вур - вургыжаш, йыл-йыл - йылгыжаш, чол-чол - чолгыжаш, выль-выль - выльгыжаш, чыл-чыл - чылгыжаш, шыр-р - шыргыжаш, шуй - шуйгыжаш, чож - чожгыжаш
-мат:
Imitat + Der/мат --> V: выде-вудо - вудыматаш, мыге-муго - мугыматаш
-кешт:
Imitat + Der/кешт --> V: йыч-йоч - йычкешташ
-л:
Imitat + Der/л --> V: чияк - чияклаш, когок - когоклаш, чуж - чужлаш, крӧк - крӧклаш, кыдет - кыдетлаш, ыр - ырлаш, кулык - кулыклаш, гӱж - гӱжлаш, гӱр - гӱрлаш, чуж - чужлаш, чорик - чориклаш, кӧгӧк - кӧгӧклаш, кекек - кекеклаш
-т (-д):
Imitat + Der/т --> V: кӱдыр-кӱдыр - кӱдырташ, пут-пулдырт - пулдырташ
Частицы -с (-ыс), -ат, -ак
Усилительные эмоционально-экспрессивные частицы -с (-ыс), -ат, -ак могут присоединяться ко всем формам слов, кроме союзов, междометий, подражательных слов и частиц.
Также, частицы -с (-ыс), -ат, -ак не используются с модально-волевыми (таратыме) частицами: -я, -ян. Например, тол-я, тол-ян, толза-я, толза-ян.
Если словоформа заканчивается на "ь, й", то в частицах -ат, -ак "а" переходит в "я": ь + ак = як, й + ак = як, ь + ак = як, й + ак = як, ь + ат = ят, й + ат = ят, ь + ат = ят, й + ат = ят.
Если словоформа заканчивается на ударную гласную, то используется частица -с: á + с = ас, é + с = ес.
Если словоформа заканчивается на безударную гласную, то используется частица -ыс: е + ыс = ыс: например, толмешкыс; также как с частицами -ак, -ат - безударная гласная выпадает: например, толмешкак, толмешкат.
Также, после частиц -ак, -ат может использоваться частица -ыс: например, каетакыс, каетатыс.
В дальнейшем присоединение частиц -с (-ыс), -ат, -ак для удобства будем показывать как блок K:
K:
+ Clt/ак
+ Clt/ат
+ Clt/ыс
+ Clt/ак + Clt/ыс
+ Clt/ат + Clt/ыс
Послелоги
Послелоги (почеш мут, postposition) в марийском языке, могут принимать категорию притяжательности:
Po дечын
Po + K дечынак, дечынат, дечыныс, дечынакыс, дечынатыс
Po + PxSg1 дечынем
Po + PxSg1 + K дечынемак, дечынемат, дечынемыс, дечынемакыс, дечынематыс
Po + PxSg1 + Der/же дечынемже
Po + PxSg1 + Der/же + K дечынемжак, дечынемжат, дечынемжыс, дечынемжакыс, дечынемжатыс
Po + PxSg2 дечынет
Po + PxSg2 + K дечынетак, дечынетат, дечынетыс, дечынетакыс, дечынетатыс
Po + PxSg2 + Der/же дечынетше
Po + PxSg2 + Der/же + K дечынетшак, дечынетшат, дечынетшыс, дечынетшакыс, дечынетшатыс
Po + PxSg3 дечынже
Po + PxSg3 + K дечынжак, дечынжат, дечынжыс, дечынжакыс, дечынжатыс
Po + PxPl1 дечынна
Po + PxPl1 + K дечыннаак, дечыннаат, дечыннас, дечыннаакыс, дечыннаатыс
Po + PxPl1 + Der/же дечыннаже
Po + PxPl1 + Der/же + K дечыннажак, дечыннажат, дечыннажыс, дечыннажакыс, дечыннажатыс
Po + PxPl2 дечында
Po + PxPl2 + K дечындаак, дечындаат, дечындас, дечындаакыс, дечындаатыс
Po + PxPl2 + Der/же дечындаже
Po + PxPl2 + Der/же + K дечындажак, дечындажат, дечындажыс, дечындажакыс, дечындажатыс
Po + PxPl3 дечынышт
Po + PxPl3 + K дечыныштак, дечыныштат, дечыныштыс, дечыныштакыс, дечыныштатыс
Po + PxPl3 + Der/же дечыныштше
Po + PxPl3 + Der/же + K дечыныштшак, дечыныштшат, дечыныштшыс, дечыныштшакыс, дечыныштшатыс
Для придания дополнительного оттенка или усиления признака словосочетанию используется суффикс -рак:
Po гай
Po + Der/рак гайрак
Также может принимать категорию числа:
Po + Pl гай-влак
И изменяться по парадигме существительного.
Так как категорию притяжательности принимают и другие части речи, поэтому для удобства при дальнейшем описании парадигм обозначим его в виде отдельного блока Poss:
Poss:
+ PxSg1 -м (-ем, -эм)
+ PxSg2 -т (-ет, -эт)
+ PxSg3 же (-жо, -жӧ), -ыже (-ыжо, -ыжӧ), -ше (-шо, -шӧ)
+ PxPl1 -на
+ PxPl2 -да
+ PxPl3 -шт (-ышт)
После гласных и сонорных согласных: л, ль, м, н, нь, ҥ, й, р, рь в PxSg3 и Der/же используется суффикс: -же (-жо, -жӧ), после согласного ш: -ыже (-ыжо, -ыжӧ), а после других согласных: -ше (-шо, -шӧ). Окончание -е, -о, -ӧ зависит от того, куда падает ударение в слове:
- при ударных о, у, ю, ё - -о;
- при ударных ӧ, ӱ - -ӧ;
- при ударных а, е, и, ы, э, я - -е.
Образование послелогов
1) происхождение которых можно установить только с помощью этимологических исследований:
дене, деке, деч, деран, гыч, чоло, марте, даҥыт, йотке, еда, верч, кӧра, гай, гана
например, "дене, деке, деч, деран" произошли от "тер-"
2) от существительных:
виса, вуеш, годым, семын, коклаште, кӧргыштӧ, кӧргеш, кӧргышкӧ, шотышто, шотышко, шотеш, тура, тураште, турашке, тураш, тӧрыштӧ, тӧрышкӧ, тӧрыш
3) от наречий:
вашеш, ваштареш, воктене, воктеке, воктеч, гоч, йыр, почеш, олмеш, вошт, пелен, йӧре, йымалне, йымаке, йымалан, йымачын, лишне, лишан, лишыч, лишке, покшелне, покшеке, покшелан, покшеч, ончылно, ончылан, ончыч, ӱмбалан, ӱмбалне, ӱмбач, ӱмбаке, шеҥгеке, шеҥгелан, шеҥгеч, кыдалне, кыдалке, кыдач
4) от глаголов:
шумеш, лийын, тӱҥалын
Составные послелоги:
деч ончыч, деч вара, деч посна, деч гоч, дене пырля
Послелоги образовываются с помощью суффиксов:
-ла:
гыч - гычла, деке - декыла, йымаке - йымакыла
-се (-со, -сӧ):
ден - денсе, воктене - воктенысе, год - годсо
-аш:
мучко - мучкаш
-ан:
вузык - вузыкан
Наречия
По своему значению наречия (наречий, adverb) подразделяются на несколько групп. Качественные наречия прибавлением суффикса -рак образуют сравнительную степень. В основном, наречия места имеют категорю притяжательности.
Adv лишке
Adv + K лишкак, лишкат, лишкыс, лишкакыс, лишкатыс
Adv + Der/же лишкыже
Adv + Der/же + K лишкыжак, лишкыжат, лишкыжыс, лишкыжакыс, лишкыжатыс
Adv + Der/рак лишкырак
Adv + Der/рак + K лишкыракак, лишкыракат, лишкыракыс, лишкыракакыс, лишкыракатыс
Adv + Poss лишкем, лишкет, лишкыже, лишкына, лишкыда, лишкышт, ...
Adv + Poss + K лишкемак, лишкемат, лишкемыс, лишкемакыс, лишкематыс, ...
Adv + Poss + Der/же лишкемже, лишкетше, лишкыже, лишкынаже, лишкыдаже, лишкыштше
Adv + Poss + Der/же + K лишкемжак, лишкемжат, лишкемжыс, лишкемжакыс, лишкемжатыс, ...
Если наречие было образовано с помощью суффикса -ын, то сравнительная степень может быть разных вариантов:
писын - писынрак, писынракын, талын - талынрак, талынракын, чулымын - чулымынрак, чулымракын, рашын - рашынрак, рашракын, йоҥгыдын - йӧҥгыдыракын, йоҥгыдынрак
Если наречие используется вместо причастного оборота или сочетания с существительным, то принимает форму винительного падежа:
кушто - куштыжым, кузе - кузежым, кузе-мо - кузежым-можым, кузежым-можымат, кузе-молан - кузежым-моланжым, кушечын - кушечынжым, кунам - кунамжым, марла - марлам, рушла - рушлажым
Образование наречия от другого наречия с помощью суффиксов
-ла:
Adv + Der/ла тышке - тышкыла, тушко - тушкыла, ӱлыч - ӱлычла, кушеч - кушечла, кушко - кушкыла, кӱшыч - кӱшычла, ончыко - ончыкыла, тембаке - тембакыла, тушеч - тушечла, умбаке - умбакыла, шолашке - шолашкыла, пурлашке - пурлашкыла
-сек:
Adv + Der/сек шаҥге - шаҥгысек, ожно - ожсек
-нек:
Adv + Der/нек уло - улынек, пӱтынь - пӱтынек, тӱрыс - тӱрыснек
-шкен (-ышкен):
Adv + Der/шкен кушко - кушкен, тушко - тушкен, шуко - шукышкен, ятыр - ятырышкен, ала-кушко - ала-кушкен
-лан:
Adv + Der/лан таче - тачылан, эре - эрелан, эрла - эрлалан, кумышто - кумыштылан, вара - варалан, эрдене - эрденылан, изиш - изишлан, вескана - весканалан
-ште:
Adv + Der/ште кенета - кенеташте, икана - иканаште, вашке - вашкеште, трук - трукышто
-ш, -еш:
Adv + Der/еш таче - тачеш, кызыт - кызытеш, эрла - эрлаш, вара - вараш
-шке:
Adv + Der/шке марла - марлашке, рушла - рушлашке
-ште:
Adv + Der/ште шола - шолаште, пурла - пурлаште
-гынат:
Adv + Der/гынат кузе - кузе-гынат, кушто - кушко-гынат, кушан - кушан-гынат, кушеч - кушеч-гынат, кунам - кунам-гынат, молан - молан-гынат
и приставок:
ала-:
Adv + Pre/ала кузе - ала-кузе, кушто - ала-кушто, кушко - ала-кушко, кушан - ала-кушан, кушеч - ала-кушеч, кунам - ала-кунам, молан - ала-молан
керек-:
Adv + Pre/керек кузе - керек-кузе, кушто - керек-кушто, кушко - керек-кушко, кушан - керек-кушан, кушеч - керек-кушеч, кунам - керек-кунам, молан - керек-молан
кеч-:
Adv + Pre/кеч кузе - кеч-кузе, кушто - кеч-кушто, кушко - кеч-кушко, кушан - кеч-кушан, кушеч - кеч-кушеч, кунам - кеч-кунам, молан - кеч-молан
иктаж-:
Adv + Pre/иктаж кузе - иктаж-кузе, кушто - иктаж-кушто, кушко - иктаж-кушко, кушан - иктаж-кушан, кушеч - иктаж-кушеч, кунам - иктаж-кунам, молан - иктаж-молан
ни:
Adv + Pre/ни кузе - нигузе, кушто - нигушто, кушко - нигушко, кушан - нигушан, кушеч - нигушеч, кунам - нигунам, молан - нимолан
Сложные наречия
Образовываются путём сложения основ нескольких лексических единиц.
Пишутся слитно
1) первая часть - другая часть речи, вторая - наречие:
орвуя, тувырмелын, шовырмелын, шинчаваш, вуяваш
2) обе части знаменательные части речи:
иктӧр, тыманмеш, тыманмешке, шинчаорак, ончылий, кечыгут
3) первая часть - знаменательная часть речи, вторая - послелог:
угыч, тӱгыч, пелыгыч, лугыч, ончылгоч, тӱргоч, тывелне, тывелан, тувелан, тывеке, тувеке, тывечын, тувечын, тыгодым, тугодым, тымарте, тумарте, тыгутлаште, эрдене, кастене
4) первая часть - повелительное наклонение глагола, вторая - послелог "гыч":
шинчалгыч, куржталгычат, толгыч, кайгыч, нӧльгыч, мангыч, ужгыч, пӧртылгыч
Пишутся через дефис
Парные.
1) с противоположными значениями:
мӧҥгеш-оньыш, мӧнгешла-оньышла, тышеч-тушеч, тыш-туш, тышке-тушко, тембак-умбак, кечын-водын, йӱштын-шокшын, койын-койдымын, шижмын-шиждымын
2) с близкими значениями:
уэш-пачаш, аярын-йӧсын, кыдач-покшеч, шоныдымын-вучыдымын
3) наречие, сказанное два раза:
пыкше-пыкше, утыр-утыр, коктын-коктын, кашын-кашын, почела-почела, эркын-эркын, иктын-иктын, шерак-шерак, кочак-кочак, кишак-кишак
4) два наречия с разными значениями:
иктын-коктын, визытын-кудытын, шийын-шӧртньын, ужаргын-волгыдын, таче-эрла, ӱяк-мӱяк, шерак-шопак, тореш-кутынь, шийын-тойын, ошын-чеверын
5) одно слово - наречие с суффиксом, второе - подражательное слово с чередованием звука:
лыкын-лукын, пеле-пуле, чинчын-вунчын, олан-вулан, олачан-вулачан, шӧрын-вурын, тырын-тӱрын
См. список слов, пишущихся через дефис
Образование других частей речи
-се (-со, -сӧ, -ысе, -ысо, -ысӧ):
Adv + Der/се --> A: кеҥежым - кеҥежымсе, телым - телымсе, шыжым - шыжымсе, йӱдым - йӱдымсӧ, эрла - эрласе, кунам - кунамсе, тунам - тунамсе, ончылий - ончылийсе, ала-кунам - ала-кунамсе, воктен - воктенсе, шукерте - шукертсе, ожно - ожнысо, таче - тачысе, шаҥге - шаҥгысе, шеҥгелне, шеҥгелнысе
-лык:
Adv + Der/лык --> A: кечыгут - кечыгутлык, эрла - эрлалык, ончыко - ончыкылык
-лан:
Adv + Der/лан --> V: кокыте - кокытеланаш, иктеш - иктешланаш
-ешт:
Adv + Der/ешт --> V: мӧҥгӧ - мӧҥгешташ
-ем:
Adv + Der/ем --> V: лиш - лишемаш, вашке - вашкемаш
-мат:
Adv + Der/мат --> V: выче-выче - вычыматаш
-штар:
Adv + Der/штар --> V: пырля - пырляштараш
-л:
Adv + Der/л --> V: ӧкым - ӧкымлаш, виеш - виешлаш, вийыт - вийытлаш, иктеш - иктешлаш
-т (-д):
Adv + Der/т --> V: вашеш - вашешташ
Существительные
Имена существительные (лӱм мут, noun).
По отдельной парадигме склоняются слова, заканчивающиеся на -йымал (-ымал), -мбал (-бал), -вал, сложные слова, образованные со словами "ӱмбал" или "йымал" (См. список слов):
N + Nom олымбал
N + Gen олымбалын
N + Dat олымбаллан
N + Acc олымбалым
N + Cmp олымбалла
N + Com олымбалге
N + Ine олымбалне
N + Ill олымбаке
N + Lat олымбалан
N + Abe олымбалде
N + Egr олымбач(ын)
где Egr - отдалительный падеж - egressive - эгрессив - отвечает на вопрос кушечын? «откуда»? В остальных случаях данный падеж не используется, а только:
- Nom - именительный падеж - nominative - отвечает на вопросы кӧ?, мо? «кто»?, «что»?
- Gen - родительный падеж - genitive - отвечает на вопросы кӧн?, мон? «кого?», «чего?», «у кого?», «у чего?»
- Dat - дательный падеж - dative - отвечает на вопросы кӧлан?, молан? «кому?», «чему?»
- Acc - винительный падеж - accusative - отвечает на вопросы кӧм?, мом? «кого?», «что?»
- Cmp - сравнительный падеж - comparative - отвечает на вопросы кӧла?, мола? «подобно кому?, чему?»
- Com - совместный падеж - comitative - отвечает на вопросы кӧге?, моге? «совместно с кем?, с чем?»
- Ine - местный падеж - inessive - отвечает на вопрос кушто? «где?»
- Ill - направительный падеж - illative - отвечает на вопрос кушко? «куда?»
- Lat - обстоятельственный падеж - lative - отвечает на вопрос кушан? «где»?
- Abe - лишительный падеж - abessive - отвечает на вопрос кӧ деч посна? мо деч посна? «без кого, без чего?»
Case:
N + Sg + Nom ола, пасу, мучаш
N + Sg + Gen олан, пасун, мучашын
N + Sg + Dat олалан, пасулан, мучашлан
N + Sg + Acc олам, пасум, мучашым
N + Sg + Cmp олала, пасула, мучашла
N + Sg + Com олаге, пасуге, мучашге
N + Sg + Ine олаште, пасушто, мучаште
N + Sg + Ill олаш, олашке, олашкыла, пасуш, пасушко, пасушкыла, мучашке, мучашышке, мучашкыла
N + Sg + Lat олаэш, пасуэш, мучашеш
N + Sg + Abe оладе, пасуде, мучашде
Склонение во множественном числе
Plural:
-влак, -шамыч:
N + Pl + Nom ава-влак, ава-шамыч
N + Pl + Gen ава-влакын, ава-шамычын
N + Pl + Dat ава-влаклан, ава-шамычлан
N + Pl + Acc ава-влакым, ава-шамычым
N + Pl + Cmp ава-влакла, ава-шамычла
N + Pl + Com ава-влакге, ава-шамычге
N + Pl + Ine ава-влакыште, ава-шамычыште # не используется
N + Pl + Ill ава-влакышке, ава-шамычышке # не используется
N + Pl + Lat ава-влакеш, ава-шамычеш # не используется
N + Pl + Abe ава-влакде, ава-шамычде
-мыт:
N + AssocPl + Nom авамыт
N + AssocPl + Gen авамытын
N + AssocPl + Dat авамытлан
N + AssocPl + Acc авамытым
N + AssocPl + Cmp авамытла
N + AssocPl + Com авамытге
N + AssocPl + Ine авамытыште # не используется
N + AssocPl + Ill авамытышке # не используется
N + AssocPl + Lat авамытеш # не используется
N + AssocPl + Abe авамытде
-ла:
N + AssocPl + Nom олала, лакыла
N + AssocPl + Gen олалан, лакылан # не используется
N + AssocPl + Dat олалалан, лакылалан # не используется
N + AssocPl + Acc олалам, лакылам
N + AssocPl + Cmp олалала, лакылала # не используется
N + AssocPl + Com олалаге, лакылаге
N + AssocPl + Ine олалаште, лакылаште
N + AssocPl + Ill олалашке, лакылашке
N + AssocPl + Lat олалаш, лакылаш
N + AssocPl + Abe олаладе, лакыладе # не используется
Суффикс множественного числа -ла изначально использовался только с топографическими названиями: олала, курыкла, ялла... А суффикс -мыт — с именами существительными, выражающими групповую множественность людей, преимущественно связанных родственными узами: авамыт, ачамыт ...
В настоящее время использование данных суффиксов множественного числа заметно расширилось. Полный анализ возможно будет сделать только при наличии корпуса марийского языка. Но, одно ясно, что суффикс -ла не используется с одушевлёнными предметами, а -мыт — не используется с неодушевлёнными. "Элмыт" — пример неправильного использования суффикса -мыт.
См. список слов, которые используются с суффиксом -мыт и список слов, которые используются с суффиксом -ла. Данный список далеко не полный, составлен во время создания модуля проверки правописания марийского языка.
Склонение существительных
Case
Case + K
Case + Der/же
Case + Der/же + K
Case + Poss
Case + Poss + K
Case + Poss + Der/же + K # кроме PxSg3
Case + Plural
Case + Plural + K
Case + Plural + Der/же + K
Case + Plural + Poss
Case + Plural + Poss + K
Case + Plural + Poss + Der/же # кроме PxSg3
Case + Plural + Poss + Der/же + K # кроме PxSg3
Case + Poss+ Plural # кроме AssocPl -ла
Case + Poss+ Plural + K # кроме AssocPl -ла
Case + Poss+ Plural + Der/же # кроме PxSg3, AssocPl -ла
Case + Poss+ Plural + Der/же + K # кроме PxSg3, AssocPl -ла
где K - усилительные эмоционально-экспрессивные частицы "-с (-ыс), -ат, -ак"; Der/же - суффикс "-же (-жо, -жӧ), -ыже (-ыжо, -ыжӧ), -ше (-шо, -шӧ)"; Poss - категория притяжательности; Case - склонение по падежам в единственном числе; Plural - склонение по падежам во множественном числе.
Для примера см. склонение слова «ава», «ола».
При наличии в слове палатализации в склонении и образовании других частей речи есть особенности, см. ст. палатализация
Гармония гласных и исключения
Если в слове ударение падает на:
- "о, у, ю", то в конце слова пишется "о": ко́рно, шо́рдо, ку́рго, шу́до, ю́жо, ю́мо;
- "ӧ, ӱ", то в конце слова пишется "ӧ": кӧ́ргӧ, нӧ́ргӧ, шӱ́ргӧ, шӱ́ртӧ;
- "а, е, и, ы, э, я", то в конце слова пишется "е"ка́нде, те́ле, ки́нде, ты́лзе, э́рге, я́мде. Но: та́ужо.
Исключения составляют слова, заимствованные из русского языка. Если в последнем слоге (независимо от ударения) пишется:
- "о, ё, у, ю", то при изменении слова в конце слова пишется "о": ра́дио – ра́диошто, ковё́р – ковё́рышто, прези́диум – прези́диумышто, интервью́ – интервью́што, ра́дио – ра́диодымо, самолё́т – самолё́тысо, июнь – ию́ньысо, па́лубо – па́лубысо;
- "а, е, и, ы, э, я", то при изменении слова в конце слова пишется "е": о́рган – о́рганже, до́кер – до́керже, аудито́рий –аудито́рийышке, сказу́емый – сказу́емыйыште, силуэ́т – силуэ́тыште, циркуля́р – циркуля́рыште, кало́рий – кало́рийдыме, коло́ний – коло́нийысе.
См. список слов в ст. Гармония гласных. Исключения
Образование существительного от другого существительного с помощью суффиксов
-зе (-зо, -зӧ):
N + Der/зе ече - ечызе, тӱмыр - тӱмырзӧ, шӱвыр - шӱвырзӧ, кӱсле - кӱслезе, кол - колызо, чыпта - чыптазе, поҥго - поҥгызо, чодыра - чодыразе, орва - орвазе, ула - улазе, пакча - пакчаче, сонар - сонарзе, сату - сатузо, янда - яндазе, кокла - коклазе, кумыл - кумылзо, йылме - йылмызе, ой - ойзо, пычал - пычалзе, йомак - йомакзе, йола - йолазе, ӱчӧ - ӱчызӧ, паша - пашазе, амал - амалзе, ю - юзо
-че (-чо, -чӧ):
N + Der/че кӱтӱ - кӱтӱчӧ, гармонь - гармоньчо, паша - пашаче, шоя - шояче, мыскара - мыскараче, кевыт - кевытче, мужаҥ - мужаҥче, алак - алакче, тартма - тартмаче, кнага - кнагаче
-ешке:
N + Der/ешке йол - йолешке, имне -имнешке, тер - терешке, туйо - туешке
-ньӧ:
N + Der/ньӧ чӱчӱ - чӱчӱньӧ
-зак:
N + Der/зак кумыл - кумылзак
-н, -ов, -ев, -ова, -ева, -ский, -ская, -ин, -ина, -ович, -евич, -овна, -евна, -ыч, -ычна:
N + Der/н Чавай - Чавайн, Элексей - Элексейн, Лекай - Лекайн
N + Der/ов Шумат - Шуматов, кугу йол - Кугуелов, кугу нер - Кугунеров
N + Der/ова Шумат - Шуматова, кугу йол - Кугуелова, кугу нер - Кугунерова
N + Der/ев Сапай - Сапаев
N + Der/ева Сапай - Сапаева
N + Der/ский пӱнчер - Пӱнчерский, ломбер - Ломберский, Матюков - Матюковский
N + Der/ская Матюков - Матюковская
N + Der/ин Изерге - Изергин, Кугерге - Кугергин, йошкарге - Ешкаргин
N + Der/ина Изерге - Изергина, Кугерге - Кугергина, йошкарге - Ешкаргина
N + Der/евич Кугерге - Кугергевич
N + Der/овна Яким - Якимовна
N + Der/евна Изерге - Изергевна
N + Der/ыч Шумат - Шуматыч
N + Der/ычна Шумат - Шуматычна
-эр (-ер):
N + Der/эр куэ - куэр, тумо - тумер, пӱнчӧ - пӱнчер, кож - кожер, шопке - шопкер, писте - пистер, шоло - шолер, нулго - нулгер, нолго - нолгер, нӧлпӧ - нӧлпер, пызле - пызлер, ломбо - ломбер, шертне - шертнер, вондо - вондер, шоптырвондо - шоптырвондер, шуанвондо - шуанвондер, поланвондо - поланвондер, шудо - шудер, нуж - нужер, сад - садер, укш -укшер, ото - отер, мут - мутер
-ла:
N + Der/ла шӱгар - шӱгарла, кож - кожла
-лык:
N + Der/лык нер - нерлык, шинча - шинчалык, чыра - чыралык, шудо - шудылык, пидыш - пидышлык, сокта - сокталык, кӱчызӧ - кӱчызылык, ӱчызӧ - ӱчызылык
кӱлеш - кӱлешлык, уке - укелык, где слова "кӱлеш" и "уке" могут быть разными частями речи.
-ык:
N + Der/ык лӱмӧ - лӱмык, пеле - пелык
-ка:
N + Der/ка кури - курика, сомыл - сомылка, ӱмыл - ӱмылка
-ак:
N + Der/ак вол - волак
-ерме:
N + Der/ерме пӱкш - пӱкшерме
-дер:
N + Der/дер ате - атыдер
-й:
N + Der/й ава - авай, ача - ачай, ака - акай
-ем (-эм):
N + Der/ем алаша - алашаем, Орина - Оринаем, ваче - вачеем
-уш (-юш), -ук (-юк), -у (-ю):
N + Der/уш Лида - Лидуш, Ана - Ануш, Ваня - Ванюш
N + Der/ук Лида - Лидук, Ана - Анук, Ваня - Ванюк
N + Der/у Оля - Олю, Маня - Маню
-аш (-яш):
N + Der/аш шольо - шоляш, эрге - эргаш
-ндай, -вай, -кай, -яй:
N + Der/ндай кува - кувандай
N + Der/вай эрге - эргывай
N + Der/кай шольо - шольыкай
N + Der/яй шольо - шоляй
для придания дополнительного оттенка:
-рак:
N + Der/рак кува - куварак, оръеҥ - оръеҥрак, ийышке - ийышкырак, шагатлан - шагатланрак, ньога - ньогарак, кас - касырак, лук - лукышкырак, саҥга - саҥгашкырак, чоҥга - чоҥгашкырак, едак - едакышкырак
Сложные существительные
Сложные существительные образовываются лексико-синтаксическим способом (в результате сращения в одно слово двух или более лексических единиц).
Пишутся слитно
1) выпадает последняя гласная предыдущего слова:
муноптем (муно + оптем), изача (изи + ача), кугӱдыр (кугу + ӱдыр), изӱдыр (изи + ӱдыр), изарня (изи + арня), кугарня (кугу + арня), извате (изи + вате), изэҥер (изи + эҥер), шӱштӱштӧ (шӱштӧ + ӱштӧ), шӱргӱштыш (шӱргӧ + ӱштыш), теркупш (терке + упш), кечшудо (кече + шудо), ургымшӱртӧ (ургымо + шӱртӧ)
2) последняя гласная предыдущего слова превращается в "ы":
имышу (име + шу), комбыйол (комбо + йол), кугылудо (кугу + лудо), кугымӧр (кугу + мӧр), кужынер (кужу + нер), кармышудо (карме + шудо)
3) глухая согласная в начале второго слова превращается в звонкую:
турнявӧчыж (турня + пӧчыж), турнявурса (турня + пурса), кугыварня (кугу + парня), колявоч (коля + поч), колявоҥго (коля + поҥго), колявурса (коля + пурса), колягоршаҥге (коля + коршаҥге), кармыгайык (карме + кайык), ӱдырвуч (ӱдыр + пуч), вӱргече (вӱр + кече), вӱргорно (вӱр + корно), урвоч (ур + поч), тулгӱ (тул + кӱ), вуйдеҥге (вуй + теҥге), издер (изи + тер)
4) выпадает последний слог предыдущего слова:
кугорно (кугу + корно), куголя (кугу + коля), кӱжгинде (кӱжгӧ + кинде)
5) более сложные изменения:
коҥгамбал (коҥга + ӱмбал), олымбал (олмо + ӱмбал), ӱстембал (ӱстел + ӱмбал), вӱтамбал (вӱта + ӱмбал), оҥамбал (оҥа + ӱмбал), кишкывий (кишке + вуй)
Пишутся через дефис
Парные и сказанные многократно.
кӱмыж-совла, вуй-йол, кид-йол, вуй-поч, сурт-пече, идым-пече, кинде-шинчал, кочкыш-йӱыш, шӱм-мокш, шӧр-торык, ыштыр-йыдал, тувыр-йолаш, уржа-сорла, шӱвыр-тӱмыр, лудо-комбо, туп-ваче, шукш-копшаҥге, кӱзӧ-товар, тувыр-шовыр, чай-сакыр, ӱй-торык
ача-ава, ака-шӱжар, иза-шольо, изак-шоляк, акак-шӱжарак, вате-марий, ватак-марияк, эрге-ӱдыр, эрге-шешке, ача-коча, тулар-тулаче, ӱдыр-веҥе, иза-еҥга, родо-шочшо, шочшо-кушшо, родо-тукым, родо-урлык
тӱҥ-мучаш, кӱлеш-кӱлдымаш, кӱлеш-оккӱл, сай-уда, йӱштӧ-шокшо, йӱд-кече, эр-кас, тул-вӱд, налмаш-пуымаш
шӱм-чон, чон-кумыл, модыш-воштылтыш, мурымаш-куштымаш, илымаш-кутырымаш, илымаш-шӱлымаш
вий-куат, вий-ал, ӱнар-вий, уш-акыл
койыш-шоктыш, илыш-тептер, илыш-кун, вольык-чырлык, сын-кун, шӱм-кыл, увер-аҥар, йӱк-йӱан
йӱдвел-касвел, йӱдвел-эрвел, кечывалвел-касвел
См. список слов, пишущихся через дефис
Образование других частей речи
-н (-ын):
N + Der/н --> Adv: шырпе - шырпын, тӱшка - тӱшкан, мондыдымаш - мондыдымашын, чакныдымаш - чакныдымашын, шочмо - шочмын, кушкыжмо - кушкыжмын, вӱргече - вӱргечын, изарня - изарнян, шуматкече - шуматкечын, рушарня - рушарнян, шагат - шагатын, минут - минутын, кече - кечын, кокла - коклан
-ла:
N + Der/ла --> Adv: марий - марла, татар - татарла, немыч - немычла, ырес - ыресла, оза - озала, герой - геройла, большевик - большевикла, уна - унала
-дегеч, -дегече:
N + Der/дегеч --> Adv: мут - мутдегеч, мӱй - мӱйдегеч
-нек:
N + Der/нек --> Adv: тичмаш - тичмашнек, ора - оранек, мужыр - мужырнек, кӱвар - кӱварнек
-ак:
N + Der/ак --> Adv: ӱй - ӱяк, мӱй - мӱяк, керосин - керосинак
-ынь:
N + Der/ынь --> Adv: туп - тупынь, кут - кутынь
-уй:
N + Der/уй --> Adv: туп - тупуй
-ле:
N + Der/ле --> Adv: ӱштӧ - ӱштыле
-а:
N + Der/а --> Adv: ӱмбал - ӱмбала
-шкен (-ышкен):
N + Der/шкен --> Adv: арня - арняшкен, идалык - идалыкышкен, ий - ийышкен, кече - кечышкен, шагат - шагатышкен
-е:
N + Der/е --> Adv: вер - вере, йыгыр - йыгыре, пел - пеле
-ан:
N + Der/ан --> A: кече - кечан, пыл - пылан, йӧн - йӧнан, вондер - вондеран, кумыл - кумылан, койыш - койышан, ӱй - ӱян, мӱй - мӱян, шӧр - шӧран, пиал - пиалан, чодыра - чодыран
-се (-со, -сӧ, -ысе, -ысо, -ысӧ):
N + Der/се --> A: эл - элысе, ял - ялысе, урем - уремысе, пӧрт - пӧртысӧ, куп - купысо, олык - олыкысо, тӱр - тӱрысӧ, кӧргӧ - кӧргысӧ, Моско - Москосо, Йошкар-Ола - Йошкар-Оласе
-дыме (-дымо, -дымӧ):
N + Der/дыме --> A: вий - вийдыме, там - тамдыме, ӱнар - ӱнардыме, мучаш - мучашдыме, лышташ - лышташдыме, ойго - ойгыдымо, тӱҥ-мучаш - тӱҥдымӧ-мучашдыме, тӱс - тӱсдымӧ
-лык:
N + Der/лык --> A: пӧръеҥ - пӧръеҥлык, документ - документлык, курорт - курортлык, корно - корнылык
-аш:
N + Der/аш --> A: тувыр - тувыраш, мыжер - мыжераш, плате - платьяш, лем - лемаш, пуралык - пуралыкаш, кече - кечаш, арня - арняш, тылзе - тылзаш, идалык - идалыкаш, ӱмыр - ӱмыраш, курым - курымаш, ий - ияш
-ле (-ло, -лӧ):
N + Der/ле --> A: там - тамле, чес - чесле, чап - чапле, куат - куатле, тыныс - тынысле, чер - черле, ям - ямле, онар - онарле, тушман - тушманле, куан - куанле, ойыртем - ойыртемле, ӱшан - ӱшанле, радам - радамле, пайда - пайдале, суап - суапле, серып - серыпле, тӱр - тӱрлӧ, йӧн - йӧнлӧ, йомарт - йомартле, кӧтырем - кӧтыремле, патыр - патырле
-сыр (-ысыр):
N + Der/сыр --> A: йӧн - йӧнысыр, чон - чонысыр
-а:
N + Der/а --> A: йытыр - йытыра, йорпак - йорпака
-ын:
N + Der/ын --> A: рож - рожын, вож - вожын
-алге:
N + Der/алге --> A: шыште - шышталге, шӧртньӧ - шӧртнялге, шӱштӧ - шӱшталге
-ешке:
N + Der/ешке --> A: тыртыш - тыртешке, туйо - туешке, йырге - йыргешке
-лан:
N + Der/лан --> V: оза - озаланаш, мут - мутланаш, койыш - койышланаш, чер - черланаш, йӱкланаш, вер - верланаш, пуш - пушланаш, чап - чапланаш, шӱм - шӱмланаш, йомак - йомакланаш, йоча - йочаланаш, герой - геройланаш, ия - ияланаш, киш - кишланаш, жулик - жуликланаш
-ешт:
N + Der/ешт --> V: шырпе - шырпешташ, нер - нерешташ, шоҥ - шоҥешташ, кас - касешташ, вер - верешташ, йылме - йылмешташ
-ем:
N + Der/ем --> V: катык - катыкемаш
-г (-к):
N + Der/г --> V: аяр - аяргаш, когар - когаргаш, лавыра - лавыргаш, ӧрт - ӧрткаш, какар - какаргаш, куптыр - куптыргаш, мугыльо - мугыльгаш, музыр - музыргаш
-ешк (-ышк):
N + Der/ешк --> V: нер - нерешкаш, пун - пунешкаш, шӱм - шӱмешкаш
-лг:
N + Der/лг --> V: чия - чиялгаш, тора - торалгаш
-ышт:
N + Der/ышт --> V: шоя - шойышташ (ондалаш), шой - шойышташ (пычкемышташ), йол - йолышташ, шоло - шолышташ
-ал:
N + Der/ал --> V: упш - упшалаш, ӱштӧ - ӱшталаш, тӱҥ - тӱҥалаш
-ештар:
N + Der/ештар --> V: йӧн - йӧнештараш, уш - ушештараш, шот - шотештараш, кун - кунештараш, чарпек - чарпештараш
-кал:
N + Der/кал --> V: амал - амалкалаш, йӧн - йӧнкалаш
-лат:
N + Der/лат --> V: вуй - вуйлаташ
-эмалт:
N + Der/эмалт --> V: кӱ - кӱэмалташ
-аш:
N + Der/аш --> V: муро - мураш, лум - лумаш, йӱр - йӱраш, ӱшан - ӱшанаш, пунчал - пунчалаш, шондаш - шондашаш, пужар - пужараш, тушто - тушташ, пече - печаш, шӱдыр - шӱдыраш, сово - соваш, пош - пошаш, шырча - шырчаш, виса - висаш, каҥаш - каҥашаш, ошкыл - ошкылаш, шопш - шопшаш, ӱпш - ӱпшаш, куан - куанаш, пӱя - пӱяш, мушкындо - мушкындаш
-л:
N + Der/л --> V: йӱк - йӱклаш, пуда - пудалаш, шӱк - шӱклаш, шӱм - шӱмлаш, пӱя - пӱялаш, сӱрет - сӱретлаш, ак - аклаш, таҥ - таҥлаш, титак - титаклаш, каван - каванлаш, осо - осылаш, кӱвар - кӱварлаш, кашта - кашталаш, савар - саварлаш, тоя - тоялаш, пӧлек - пӧлеклаш, шӧртньӧ - шӧртньылаш, кӱртньӧ - кӱртньылаш, тырма - тырмалаш, шога - шогалаш, ишке - ишкылаш, лышташ - лышташлаш
-н (-ан, -ын):
N + Der/н --> V: ойго - ойганаш
-т (-д):
N + Der/т --> V: лӱм - лӱмдаш, комдыш - комдышташ, кепшыл - кепшылташ, йыҥгыр - йыҥгырташ, пӱрем - пӱремдаш, полдыш - полдышташ, тумыш - тумышташ, шинчал - шинчалташ, ӱмыл - ӱмылташ, кыл - кылдаш, шӱвыл - шӱвылташ, пургыж - пургыжташ, кормыж - кормыжташ
-ыкт (-кт):
N + Der/ыкт --> V: олмо - олмыкташ
-аҥ:
N + Der/аҥ --> V: пурак - пуракаҥаш, уш - ушаҥаш, вож - вожаҥаш, вер - вераҥаш, мӱй - мӱяҥаш, пу - пуаҥаш, мужыр - мужыраҥаш, шулдыр - шулдыраҥаш, шӱй - шӱяҥаш, ӱй - ӱяҥаш, вӱр - вӱраҥаш, ложаш - ложашаҥаш, куат - куатаҥаш, ойго - ойгаҥаш, кумыл - кумылаҥаш, шырка - шыркаҥаш, пуч - пучаҥаш
-ар:
N + Der/ар --> V: ком - комараш
-тар (-дар):
N + Der/тар --> V: увер - увертараш, йӧн - йӧндараш
-алт:
N + Der/алт --> V: корем - коремалташ, пӱрем - пӱремалташ, сӧрем - сӧремалташ, толкын - толкыналташ, ловык - ловыкалташ, туҥгыр - туҥгыралташ
-ас (-с, -аш):
N + Der/ас --> V: таҥ - таҥасаш, тума - тумасаш
-ынч (-нч):
N + Der/ынч --> V: муно - мунчаш, нер - нерынчаш, йӱк - ӱгынчаш, ӱпш - ӱпшынчаш, шӱгӧ - шӱгынчаш, тӱрвӧ - тӱрвынчаш, кӧргӧ - кӧргынчаш
Прилагательные
Имена прилагательные (пале мут, adjective).
Прилагательные, стоящие после определяемого слова или употребляемые в значении имени существительного, изменяются по парадигме существительного.
Сравнительная степень образуется путём прибавления суффикса -рак: сай + Der/рак = сайрак, далее эта форма также может изменяться по парадигме существительного.
В роли определения могут выступать существительные в начальной форме: колхоз пасу «колхозное поле», пу пӧрт «деревянный дом», совхоз машина «совхозная машина».
Образование прилагательного от другого прилагательного с помощью суффиксов
-ан:
кӱлеш - кӱлешан, уке - укеан, уло - улан, где слова "кӱлеш", "уке", "уло" могут быть разными частями речи.
-се (-со, -сӧ, -ысе, -ысо, -ысӧ):
A + Der/се ӱлыл - ӱлылысӧ, кӱшыл - кӱшылысӧ, лишыл - лишылысе, умбал - умбалысе, шола - шоласе, пурла - пурласе, тембал - тембалысе, ончыл - ончылысо, шеҥгел - шеҥгелысе, ӱмбал - ӱмбалысе, йымал - йымалысе, чара - чарасе, виш - вишысе, тора - торасе, мӱндыр - мӱндырысӧ, покшел - покшелысе
-ле (-ло, -лӧ):
A + Der/ле чытамсыр - чытамсырле, кӱдырат - кӱдыратле
сӱмсыр, каньысыр - слова и часть речи, от которого произошли данные слова, не определены.
-сыр (-ысыр):
A + Der/сыр оҥай - оҥайсыр
-кыде (-кыдо, -кыдӧ, -гыде, -гыдо):
A + Der/кыде вишкыде, пешкыде, пеҥгыде, лушкыдо, чоткыдо, пушкыдо, йоҥгыдо, чӱчкыдо, рашкыде
-ге (-го, -гӧ):
A + Der/ге ужарге, йошкарге, ягылге, лывырге, какарге, йыгыжге, йымыжге, лывыжге, ныжылге, когарге, йоҥго, тӱлыжгӧ, тӱвыргӧ
-ыра (-а):
A + Der/ыра лазыра, козыра, ладыра, шолдыра, лаштыра, соптыра, чоштыра, коштыра, юштыра, шӱштыра, каптыра
-га:
A + Der/га чарга, вужга, южга, лыжга, шыжга, лайга, йожга, чолга, лузга, кожга, йорга
-л (-ел, -ыл):
A + Der/л ӱлыл, кӱшыл, лишыл, тембал, умбал, пелыл, тӱжвал
-алге:
шапалге, полдалге
-ка:
лап - лапка, лоп - лопка, где слова "лап" и "лоп" могут быть разными частями речи.
приставки
ни-:
A + Pre/ни мучашдыме - нимучашдыме,
Сложные прилагательные
Образовываются путём сложения основ двух или нескольких слов.
Пишутся слитно
икмарда, икоян, икгай, иктаҥаш, вийвал, тыглай, пелганде, сылнымутан
Пишутся через дефис
Парные и сказанные многократно.
1) показывают цвет:
ошалге-йошкарге, ошалге-канде, ошалге-кӱрен, ош-чевер, ош-кына, шем-ужарге, шем-кӧк, ошалге-пелганде, ош-шышталге, волгыдо-канде, ныжылге-чевер, ший-кандалге
2) с противоположными значениями:
изи-кугу, лишыл-тора, кӱчык-кужу
3) с помощью чередования звука в основе слова, где второе слово для усиления - звукоподражательное слово:
кадыр-мадыр, кадыр-кудыр, кыдыр-кадыр, тыгыде-тагыде, рыжын-рожын, выжык-важык, рожын-ружын
4) оба слова близкие по значению:
ныжылге-шыма, шере-лайка, йымыжге-ныжылге
См. список слов, пишущихся через дефис
Образование других частей речи
-еч:
A + Der/еч --> N: ошо - Ошеч, шеме - Шемеч, лоптыра - лотыреч
-ем:
A + Der/ем --> N: лап - лапем
-ык:
A + Der/ык --> N: кумда - кумдык
-ак:
A + Der/ак --> N: шӱкшӧ - шӱкшак
-ас:
A + Der/ак --> N: ола - Олас
-лык:
A + Der/лык --> N: ару - арулык, аҥыра - аҥыралык, вӱдыжгӧ - вӱдыжгылык, йорло - йорлылык, йӧсӧ - йӧсылык, куштылго - куштылгылык, рвезе - рвезылык, шоҥго - шоҥгылык, поян - поянлык, мотор - моторлык, чевер - чеверлык, сӧрале - сӧраллык, поро - порылык, ласка - ласкалык, чоя - чоялык, шучко - шучкылык, пашадыме - пашадымылык, властьдыме - властьдымылык
-чык:
A + Der/чык --> N: лавыра - лавырчык
-ер:
A + Der/ер --> N: тыгыде - тыгыдер
-т:
A + Der/т --> N: келге - келгыт, кугу - кугыт, кужу - кужыт, кӱжгӧ - кӱжгыт, кӱкшӧ - кӱкшыт, лопка - лопкыт, неле - нелыт
-ешке:
A + Der/ешке --> N: пеле - пелешке
-н (-ын):
A + Der/н --> Adv: пайдале - пайдалын, писе - писын, вичкыж - вичкыжын, кӱжгӧ - кӱжгын, шуэ - шуэн, чӱчкыдо - чӱчкыдын, тале - талын, ошо - ошын, шеме - шемын, кужу - кужун, чӱчкыдӧ - чӱчкыдын, волгыдо - волгыдын, чевер - чеверын, мотор - моторын, шокшо - шокшын, йӱштӧ - йӱштын, сай - сайын
-ла:
A + Der/ла --> Adv: тупе - тупела, тореш - торешла
-нек:
A + Der/нек --> Adv: изи - изинек, рвезе - рвезынек, ужарге - ужаргынек, самырык - самырыкнек, волгыдо - волгыдынек, чара - чаранек, чонан - чонанек, ночко - ночкынек
-ак:
A + Der/ак --> Adv: шере - шерак, шопо - шопак
-ште:
A + Der/ште --> Adv: шола - шолаште, пурла - пурлаште
-шке:
A + Der/шке --> Adv: шола - шолашке, пурла - пурлашке
-ш:
A + Der/ш --> Adv: шола - шолаш, пурла - пурлаш
-лан:
A + Der/лан --> V: ковыра - ковыраланаш, чаҥга - чаҥгаланаш, каньысыр - каньысырланаш, нечке - нечкыланаш, чоя - чояланаш, келесыр - келесырланаш, його - йогыланаш, сут - сутланаш, опкын - опкынланаш, ораде - орадыланаш, шотдымо - шотдымыланаш, шӱмдымӧ - шӱмдымыланаш, вуйдымо - вуйдымыланаш, тӧр - тӧрланаш, шыде - шыдыланаш, тореш - торешланаш, йокрок - йокрокланаш, йӧсӧ - йӧсыланаш, тып - тыпланаш, чак - чакланаш, шып - шыпланаш
-ешт:
A + Der/ешт --> V: чапле - чаплешташ, рвезе - рвезешташ, писе - писешташ, яндар - яндарешташ, нарынче - нарынчешташ, шерге - шергешташ, шулдо - шулдешташ, начар - начарешташ, томам - томамешташ, йорло - йорлешташ, нечке - нечкешташ, каҥга - каҥгешташ, ӱҥышӧ - ӱҥышешташ, сӱмсыр - сӱмсырешташ, кочо - кочешташ, мотор - моторешташ, сӧрале - сӧралешташ, шокшо - шокшешташ, ару - аруэшташ, шыде - шыдешташ, сай - саешташ
-ем:
A + Der/ем --> V: у - уэмаш, тошто - тоштемаш, ошо - ошемаш, шеме - шемемаш, изи - иземаш, кугу - кугемаш, ӱҥышӧ - ӱҥышемаш, вишкыде - вишкыдемаш, нугыдо - нугыдемаш, неле - нелемаш, куштылго - куштылемаш, тыгыде - тыгыдемаш, чоткыдо - чоткыдемаш, йоҥгыдо - йоҥгыдемаш, пеҥгыде - пеҥгыдемаш, куакш - куакшемаш, начар - начаремаш, волгыдо - волгыдемаш, йӱштӧ - йӱштемаш, раш - рашемаш, мотор - моторемаш, сай - саемаш, поро - поремаш, шыгыр - шыгыремаш
-г (-к):
A + Der/г --> V: ужар - ужаргаш, йошкар - йошкаргаш, шышталге - шышталгаш, кошар - кошаргаш, шапалге - шапалгаш, оралге - оралгаш, лывырге - лывыргаш, лунчыра - лунчыргаш, лазыра - лазыргаш, луштыра - луштыргаш, аҥыра - аҥыргаш, явык - явыгаш, лыптыра - лыптыргаш, коштыра - коштыргаш, юалге - юалгаш, рӱмбалге - рӱмбалгаш, шӱштыра - шӱштыргаш, лыдырге - лыдыргаш, ньымыра - ньымыргаш, йыгыжге - йыгыжгаш, чевер - чевергаш, кудыр - кудыргаш, кадыр - кадыргаш, пӱгыр - пӱгыргаш, вӱдыжгӧ - вӱдыжгаш
-ешн (-ышн):
A + Der/ешн --> V: кугу - кугешнаш, тале - талышнаш, йот - йотышнаш
-ешк (-ышк):
A + Der/ешк --> V: шыде - шыдешкаш, туйо - туешкаш
-ыктар:
A + Der/ыктар --> V: шопо - шопыктараш
-емд:
A + Der/емд --> V: вуско - вускемдаш
-аш:
A + Der/аш --> V: ояр - ояраш, шопо - шопаш, кочо - кочаш, чыгын - чыгынаш, чумыр - чумыраш, ажгын - ажгынаш
-л:
A + Der/л --> V: чыгын - чыгынлаш, окшак - окшаклаш, шакше - шакшылаш, сай - сайлаш, чын - чынлаш, ямде - ямдылаш, раш - рашлаш, тӧр - тӧрлаш
-н (-ан, -ын):
A + Der/н --> V: вияш - вийнаш, шала - шаланаш, пӱгыр - пӱгырнаш, айык - айнаш
-т (-д):
A + Der/т --> V: ужар - ужарташ, йошкар - йошкарташ, кошар - кошарташ, чевер - чеверташ, кудыр - кудырташ, кадыр - кадырташ, вӱдыжгӧ - вӱдыжташ, пычкемыш - пычкемышташ
-ыкт (-кт):
A + Der/ыкт --> V: эре - эрыкташ
-аҥ:
A + Der/аҥ --> V: сур - сураҥаш, лопка - лопкаҥаш, лудо - лудаҥаш, уда - удаҥаш, нарынче - нарынчаҥаш, кумда - кумдаҥаш, лӧза - лӧзаҥаш, весела - веселаҥаш, пуста - пустаҥаш, шӱлык - шӱлыкаҥаш, ласка - ласкаҥаш
-алт:
A + Der/алт --> V: пычкемыш - пычкемалташ
-лас:
A + Der/лас --> V: эсен - эсенласаш, чевер - чеверласаш
-й:
A + Der/й --> V: йытыра - йытыраяш
Числительные
Имена числительные (чот мут, numeral).
Числительные изменяются по парадигме существительного, но нет формы множественно числа (-влак, -шамыч), кроме слова "миллион": миллион-влак.
Образование числительного от другого числительного с помощью суффиксов
Порядковые числительные образуются от краткой формы количественных числительных с помощью суффиксов:
-ымше (-ымшо, -ымшӧ):
Num + Der/ымше ик - икымше, кок - кокымшо, ныл - нылымше, вич - визымше, куд - кудымшо, кандаш - кандашымше, индеш - индешымше
из-за гаплологии выпадает слог:
кум - кумшо, шым - шымше, тӱжем - тӱжемше
Числительные приблизительного счёта образуются путём сочетания двух числительных: куд-шым «шесть-семь», лу-коло «десять-двадцать».
Обобщённые числительные:
-ын:
Num + Der/ын кокыт - коктын, кумыт - кумытын, нылыт - нылытын, лу - луын, латкумыт - латкумытын
-ынат:
Num + Der/ынат кокыт - коктынат, кумыт - кумытынат, визыт - визытынат
-ынь:
Num + Der/ынь кок - когыньнан, кум - кумыньнан, ныл - нылыньнан
-ынек:
Num + Der/ынек кок - когынек, кум - кумынек, ныл - нылынек, вич - визынек
Образование других частей речи
-ын:
Num + Der/ын --> Adv: кумыт - кумытын, лу - луын, шӱдӧ - шӱдын, тӱжем - тӱжемын, шуко - шукын
-е:
Num + Der/е --> Adv: кокыт - кокыте, кумыт - кумыте, нылыт - нылыте
-ан:
Num + Der/ан --> A: визыт - визытан
-ем:
Num + Der/ем --> V: шуко - шукемаш, шагал - шагалемаш
Местоимения
Местоимения (олмештыш мут, pronoun).
Местоимения изменяются по парадигме существительного.
Используется с суффиксом -рак: могай - могайрак, мыняр - мыняррак, тугай - тугайрак.
Образование местоимения от другого местоимения с помощью суффиксов
В данных словах суффиксы в настоящее время не отделяют от корней корней слов:
ни + не = нине, ну + но = нуно, ти + де = тиде, ту + до = тудо, са + де = саде, ку + до = кудо, ку + со = кусо, ку + зе = кузе, ку + шко = кушко, ку + што = кушто, икте + аж(е) = иктаж(е)
-ат:
Pron + Der/ат икте - иктат
-гынат:
Pron + Der/гынат кӧ - кӧ-гынат, мо - мо-гынат, кудо - кудо-гынат, могай - могай-гынат, мыняр - мыняр-гынат, кунар - кунар-гынат
с помощью частиц-приставок:
кеч-:
Pron + Pre/кеч кӧ - кеч-кӧ, мо - кеч-мо, кудо - кеч-кудо, могай - кеч-могай, мыняр - кеч-мыняр, кунар - кеч-кунар
керек-:
Pron + Pre/керек кӧ - керек-кӧ, мо - керек-мо, кудо - керек-кудо, могай - керек-могай, мыняр - керек-мыняр, кунар - керек-кунар
ала-:
Pron + Pre/ала кӧ - ала-кӧ, мо - ала-мо, кудо - ала-кудо, могай - ала-могай, мыняр - ала-мыняр, кунар - ала-кунар
иктаж-:
Pron + Pre/иктаж кӧ - иктаж-кӧ, мо - иктаж-мо, кудо - иктаж-кудо, могай - иктаж-могай, мыняр - иктаж-мыняр, кунар - иктаж-кунар
Сложные местоимения
Образовываются путём сложения основ двух или нескольких слов (как правило, первое слово - местоимение, второе - послелог).
Пишутся слитно
ты + гай = тыгай, ту + гай = тугай, мо + гай = могай, ты + нар(е) = тынар(е), ту + нар(е) = тунар(е), ку + нар(е) = кунар(е), мы + няр(е) = мыняр(е), мо + чоло = мочоло
(числительное + местоимение)
ик + мыняр = икмыняр, ик + мо = икмо
Пишутся через дефис
Парные.
икте-весе, тиде-тудо, тыгай-тугай
См. список слов, пишущихся через дефис
Образование других частей речи
-дегеч, -дегече:
Pron + Der/дегеч --> Adv: нимо - нимодегеч
-т:
Pron + Der/т --> Adv: шке - шкет
-се (-со, -сӧ, -ысе, -ысо, -ысӧ):
Pron + Der/се --> A: ты - тысе, ту - тусо, ку - кусо
-дыме (-дымо, -дымӧ):
Pron + Der/дыме --> A: нимо - нимодымо
-лык:
Pron + Der/лык --> A: мемнан - мемнанлык, тыйын - тыйынлык, тудын - тудынлык, мыйын - мыйынлык
-аш:
Pron + Der/аш --> A: тӱжем - тӱжемаш, миллион - миллионаш
-ешт:
Pron + Der/ешт --> V: весе - весешташ
-ем:
Pron + Der/ем --> V: весе - весемаш, моло - молемаш
Глаголы
Глаголы (глагол, verb).
Спряжение глагола
Пример спряжения глагола 1 спряжения (-ам): см. спряжение глагола «йӱаш».
Пример спряжения глагола 2 спряжения (-ем): см. спряжение глагола «форматлаш».
Где:
Inf - инфинитив - infinitive
Ind - изъявительное наклонение - indicative
Prs - настоящее время - present
Pot - potential
Cond - условно-сослагательное наклонение - conditional
Fut - Future
Prt - прошедшее время - praeteritum
ConNeg - форма глагола, связанная с отрицанием
Imprt - повелительное наклонение - imperative
NonPst - настояще-будущее время - non-past
Des - желательное наклонение - desiderative
Abe - abessive
Sg1 - 1 лицо единственного числа
Sg2 - 2 лицо единственного числа
Sg3 - 3 лицо единственного числа
Pl1 - 1 лицо множественного числа
Pl2 - 2 лицо множественного числа
Pl3 - 3 лицо множественного числа
Деепричастия
Деепричастия (деепричастий, gerund):
1) образа действия:
-ын (с 1 спр.):
-ен (со 2 спр.):
ужаш - ужын, ӱжаш - ӱжын, колаш - колын; каяш - каен, мураш - мурен, ойлаш - ойлен
если глагол образован с помощью суффиксов:
-аҥ, -ал, -ыл, -ышт, -ешт, -ыж, -ем, -ед,
то может использоваться нулевой суффикс:
лумаҥ пыташ - лумаҥын пыташ, ончал колташ - ончалын колташ, воштыл шинчаш - воштылын шинчаш, кӱрышт кышкаш - кӱрыштын кышкаш, сылнешт шонаш - сылнештын шогаш, йылгыж кияш - йылгыжын кияш, саем толаш - саемын толаш, пургед пытараш - пургедын пытараш
Для обозначения действия, происходящего продолжительное время или время от времени, используется многократно:
камвоч-камвоч, шонен-шонен, ломыж-ломыж, мурыктен-мурыктен, иземын-иземын, нелылден-нелылден, пӱгыргалтен-пӱгыргалтен
Если деепричастие используется с однокоренным глаголом, то используется частица -ак:
эртенак эртен, пӱчкынак пӱчкӧ, муренак мура, лишемынак лишемеш, пелтенак пелта, сӱретленак сӱретла
Для ослабления действия используется суффикс -рак:
ӧрын - ӧрынрак, чаманен - чаманенрак
2) отрицательная форма образа действия:
-де:
(повелительное наклонение + -де)
1 спр.: луд - лудде, нал - налде, коч - кочде, шич - шичде, ӱж - ӱжде, уж - ужде
2 спр.: возо - возыде, кай (кае) - кайыде, пуро - пурыде, ойло - ойлыде, увертаре - увертарыде
может использоваться с деепричатием -ын, -ен:
тоштын-тоштдеак, шуын-шуде, вашкен-вашкыдеак, логалын-логалде, ӱшанен-ӱшаныде
Для ослабления действия используется суффикс -рак:
ӱшаныде - ӱшаныдерак
3) времени (показывают время, предшествующее времени глагола):
-мек(е):
(повелительное наклонение + -мек(е))
1 спр.: луд - лудмек, лудмеке; нал - налмек, налмеке; коч - кочмек, кочмеке; шич - шичмек, шичмеке; ӱж - ӱжмек, ӱжмеке; уж - ужмек, ужмеке
2 спр.: возо - возымек, возымеке; кай (кае) - кайымек, кайымеке; пуро - пурымек, пурымеке; ойло - ойлымек, ойлымеке; увертаре - увертарымек, увертарымеке
Может образовываться от отрицательного причастия:
уждымо - уждымеке
Для ослабления действия используется суффикс -рак:
вочмеке - вочмекырак
Принимает категорию притяжательности:
Sg1 - -ем, шогалмекем
Sg2 - -ет, шогалмекет
Sg3 - -ыже, шогалмекыже
Pl1 - -ына, шогалмекына
Pl2 - -ыда, шогалмекыда
Pl3 - -ышт, шогалмекышт
4) времени (показывает время, последующее за поясняемым действием):
-меш(ке):
(повелительное наклонение + -меш(ке))
1 спр.: луд - лудмеш, лудмешке; нал - налмеш, налмешке; коч - кочмеш, кочмешке; шич - шичмеш, шичмешке; ӱж - ӱжмеш, ӱжмешке; уж - ужмеш, ужмешке
2 спр.: возо - возымеш, возымешке; кай (кае) - кайымеш, кайымешке; пуро - пурымеш, пурымешке; ойло - ойлымеш, ойлымешке; увертаре - увертарымеш, увертарымешке
Может образовываться от отрицательного причастия:
коддымо - коддымеш, коддымешке; кертдыме - кертдымеш, кертдымешке
Для ослабления действия используется суффикс -рак:
толмешке - толмешкырак
Принимает категорию притяжательности:
Sg1 - -ем, толмешкем
Sg2 - -ет, толмешкет
Sg3 - -ыже, толмешкыже
Pl1 - -ына, толмешкына
Pl2 - -ыда, толмешкыда
Pl3 - -ышт, толмешкышт
С вариантом -меш не используются суффикс -рак, частицы -ат, -ак и категория притяжательности.
5) времени (добавочное действие, происходящее одновременно с поясняемым действием):
-шыла:
(повелительное наклонение + -шыла)
1 спр.: луд - лудшыла, нал - налшыла, коч - кочшыла, шич - шичшыла, ӱж - ӱжшыла, уж - ужшыла
2 спр.: возо - возышыла, кай (кае) - кайышыла, пуро - пурышыла, ойло - ойлышыла, увертаре - увертарышыла
Принимает категорию притяжательности, кроме Pl1 и Pl2 (суффиксы притяжательности внутри -шыла):
Sg1 - -ем, ямдылалтшемла
Sg2 - -ет, ямдылалтшетла
Sg3 - -ыж(е), ямдылалтшыжла
Pl3 - -ышт, ямдылалтшыштла
Иногда вместо суффикса -шыла может использоваться суффикс -мыла:
канаш - канымыжла, кияш - кийыметла
Видовые классы
-ал:
1) однократное или быстро проходившее действие:
V + Der/ал кычкыраш - кычкыралаш, шӱкаш - шӱкалаш, лупшаш - лупшалаш, удыраш - удыралаш, чӱҥгаш - чӱҥгалаш, чумаш - чумалаш, пӱргаш - пӱргалаш, нулаш - нулалаш, шӱваш - шӱвалаш, кормыжташ - кормыжталаш
2) действие, проходившее в короткое время:
V + Der/ал пӱтыраш - пӱтыралаш, воштылаш - воштылалаш, шыргыжаш - шыргыжалаш, лӱҥгыкташ - лӱҥгыкталаш, туртыкташ - туртыкталаш
-алт:
1) однократное или внезапно проходившее действие:
V + Der/алт тӧршташ - тӧршталташ, шураш - шуралташ, шӱлаш - шӱлалташ, кокыраш - кокыралташ
2) действие, проходившее в короткое время:
V + Der/алт канаш - каналташ, вучаш - вучалташ, шонаш - шоналташ, шарнаш - шарналташ, кушташ - кушталташ, вӱчкаш - вӱчкалташ
-ылд (-лд):
1) внезапно проходившее действие:
V + Der/ылд кояш - койылдаш
2) многократное, с неполной силой:
V + Der/ылд возаш - возылдаш, кушкаш - кушкылдаш, йӱаш - йӱлдалаш
-ыл:
однократное действие, проходившее в короткое время (к 1 спр.):
V + Der/ыл ӱшташ - ӱштылаш, шупшаш - шупшылаш, тодаш - тодылаш
-л:
однократное действие:
V + Der/л кӱраш - кӱрлаш, пураш - пурлаш
-ылал (-ыл+ал):
однократное действие:
V + Der/ылал ӱшташ - ӱштылалаш
-ылалт (-ыл+алт):
однократное действие:
V + Der/ылалт кояш - койылалташ, шижаш - шижылалташ, ужаш - ужылалташ, колаш - колылалташ
-ылдал (-ылд+ал):
с полной силой:
V + Der/ылдал рушташ - руштылдалаш, лӱдаш - лӱдылдалаш
-ыл:
многократное действие (ко 2 спр.):
V + Der/ыл покташ - поктылаш, юваташ - юватылаш, ышташ - ыштылаш, колташ - колтылаш, колташ - колтылаш, каласаш - каласылаш
-кал:
многократное действие (ко 2 спр.):
V + Der/кал ужалаш - ужалкалаш, шонаш - шонкалаш, возаш - возкалаш, пужаш - пужкалаш, руалташ - руалткалаш
-ед:
многократное действие (к непроизводным гл.):
V + Der/ед пуаш - пуэдаш, мияш - миедаш, кошташ - коштедаш, шогалаш - шогаледаш, пурлаш - пурледаш, ончалаш - ончаледаш
-ышт (-эшт):
многократное действие:
V + Der/ышт шелаш - шелышташ, кудалаш - кудалышташ, нӧлташ - нӧлтышташ, нумалаш - нумалышташ, йодаш - йодышташ, руаш - руэшташ
-кед:
многократное действие:
V + Der/кед шупшаш - шупшкедаш, лупшаш - лупшкедаш, шӱшкаш - шӱшкедаш, кыраш - кыркедаш, шураш - шуркедаш
-ылт:
многократное действие (ко 2 спр.):
V + Der/ылт ончаш - ончылташ, шинчаш - шинчылташ, кияш - кийылташ, шогаш - шогылташ, кучаш - кучылташ, кышкаш - кышкылташ
-тал:
многократное действие:
V + Der/тал куржаш - куржталаш
-л:
многократное действие:
V + Der/л кычкыраш - кычкырлаш
-ал:
многократное действие:
V + Der/ал сакаш - сакалаш
-едыл (-ед+ыл):
многократное действие:
V + Der/едыл пижаш - пижедылаш, пураш - пуредылаш, тӱкаш - тӱкедылаш, шӱкаш - шӱкедылаш
-кедыл (-кед+ыл):
многократное действие:
V + Der/кедыл кыраш - кыркедылаш, воштылаш - воштылкедылаш, лупшаш - лупшкедылаш
-калыл (-кал+ыл):
многократное действие:
V + Der/калыл пелешташ - пелешткалылаш, ушештараш - ушештаркалылаш
-калыл (-кал+ышт):
многократное действие:
V + Der/калышт пераш - перкалышташ, возаш - возкалышташ
-алкал (-ал+кал):
многократное действие:
V + Der/алкал тӧрлаш - тӧрлалкалаш
-ыж:
действие, проходившее продолжительное время:
V + Der/ыж лоргаш - лоргыжаш, чожгаш - чожгыжаш, йолгаш - йолгыжаш, ньыргаш - ньыргыжаш, пыльгаш - пыльгыжаш
Уменьшительно-ласкательная форма
-ал:
V + Der/ал вӱдыжгаш - вӱдыжгалаш, кондаш - кондалаш, пуаш - пуалаш, кӱзаш - кӱзалаш, волаш - волалаш, ошкылаш - ошкылалаш, шокташ - шокталаш, кояш - коялаш, шыргыжаш - шыргыжалаш, туныкташ - туныкталаш
-ылд (-лд, -д):
V + Der/ылд лудаш - лудылдаш, кояш - койылдаш, кушкаш - кушкылдаш
-алт:
V + Der/алт йорташ - йорталташ, кечаш - кечалташ
-ылд (-лд, -д) + -ал:
V + Der/ылд + Der/ал кӱраш - кӱрылдалаш, йӱаш - йӱлдалаш, манаш - малдалаш, толаш - толдалаш, лияш - лийдалаш, налаш - наледалаш
-ал + -ал:
V + Der/ал + Der/ал тошкаш - тошкалалаш, шаваш - шавалалаш, ышташ - ышталалаш, вурсаш - вурсалалаш
-алт + -ал:
V + Der/алт + Der/ал мураш - муралталаш, шӱшкаш - шӱшкалталаш
Для иронично-насмешливого высказывания:
-ышт:
V + Der/ышт пураш - пурышташ, вӱдылаш - вӱдылышташ, кутыраш - кутырышташ, подылаш - подылышташ
-алышт:
V + Der/алышт куржаш - куржалышташ, шонаш - шоналышташ, каяш - каялышташ, пураш - пуралышташ
-ылдалышт:
V + Der/ылдалышт ӱшташ - ӱшттылдалышташ, толаш - толылдалышташ
-ыштал:
V + Der/ыштал пураш - пурышталаш
-ыл:
V + Der/ыл тӧчаш - тӧчылаш, кучаш - кучылаш
-ылт:
V + Der/ылт илаш - илылташ
Образование глагола от другого глагола с помощью суффиксов
-л:
V + Der/л ойыраш - ойырлаш, сӱмыраш - сӱмырлаш, каташ - катлаш, тораш - торлаш
-н:
V + Der/н ушаш - ушнаш, вараш - варнаш, шуяш - шуйнаш, пызыраш - пызырнаш, чытыраш - чытырнаш, тӱкаш -тӱкнаш, пераш - пернаш, савыраш - савыранш, петыраш - петырнаш, пӱтыраш - пӱтырнаш, шӱдыраш - шӱдырнаш, кӱпаш - кӱпнаш, мокташ - моктанаш, илаш - иланаш, погаш - погынаш
-т (-д):
V + Der/т волаш - волташ, шолаш - шолташ, воштылаш - воштылташ, шылаш - шылташ, пураш - пурташ, кораҥаш - кораҥдаш, ошкылаш - ошкылташ, йӱштылаш - йӱштылташ
-ыкт (-кт):
V + Der/ыкт ишаш - ишыкташ, шочаш - шочыкташ, ончаш - ончыкташ, йӧраш - йӧрыкташ, ӱжаш - ӱжыкташ, кӱзаш - кӱзыкташ, пижаш - пижыкташ, шыжаш - шыжыкташ, шӱяш - шӱкташ, шикшаш - шикшыкташ, ыраш - ырыкташ, чияш - чикташ, турташ - туртыкташ, кӱаш - кӱкташ, вучаш - вучыкташ, шуаш - шукташ, сыраш - сырыкташ, кияш - кийыкташ, шупшаш - шупшыкташ, пӧрдаш - пӧрдыкташ, тунемаш - туныкташ
-аҥ:
V + Der/аҥ шӱраш - шӱраҥаш
-ар:
V + Der/ар ситаш - ситараш, пыташ - пытараш, уташ - утараш, куснаш - кусараш
-тар (-дар):
V + Der/тар вожылаш - вожылтараш, йогаш - йоктараш, шижаш - шижтараш, умылаш - умылтараш, сӧрвалаш - сӧрвалтараш, келшаш - келыштараш, палаш - палдараш, йомаш - йомдараш, шуяш - шуйдараш, ойганаш - ойгандараш, воранаш - ворандараш, чапланаш - чапландараш
-алт:
V + Der/алт пеледаш - пеледалташ, товаҥаш - товаҥалташ, лӱшкаш - лӱшкалташ, ӱпшаш - ӱпшалташ, пудешташ - пудешталташ, шелаш - шелалташ, лойгаш - лойгалташ, йоҥгаш - йоҥгалташ, рӱжгаш - рӱжгалташ, ызгаш - ызгалташ
-ас (-с, -аш):
V + Der/ас ойлаш - ойласаш, сӧраш - сӧрасаш, каргаш - каргашаш
-лас:
V + Der/лас палаш - паласаш
-ынч (-нч):
V + Der/ынч кояш - кончаш
-й:
V + Der/й шуаш - шуяш
-ыж:
V + Der/ыж илаш - ылыжаш, волгаш - волгыжаш
-ыл:
V + Der/ыл пӧрташ - пӧртылаш, локташ - локтылаш
-ат:
V + Der/ат сыраш - сыраташ, йӱлаш - йӱлаташ
-ыктар:
V + Der/ыктар вончаш - вончыктараш
Сложные глаголы
Пишутся слитно
Сложные глаголы, образованные, в основном, из двух лексических единиц, где вторая часть глагол, а первая часть:
1) глагол:
камвозаш (каен + возаш), наҥгаяш (налын + каяш), намияш (налын + мияш)
2) наречие:
вашлияш (ваш + лияш)
3) существительное:
вуйшияш (вуй + шияш)
4) подражательное слово:
пышткояш (пышт + кояш), пышткойышланаш (пышт + койышланаш)
5) междометие:
таушташ (тау + ышташ)
образованные путём сложения двух слов и использования суффикса:
вестӱрлемаш (вес тӱрлӧ), вестӱсемаш, вестӱсешташ (вес тӱс)
Пишутся через дефис
1) близкие по значению или дополняющие друг друга:
кутыраш-воштылаш, кочкаш-йӱаш, илаш-кутыраш, модаш-воштылаш, ойлаш-кутыраш, шонаш-ойгыраш
2) с противоположными значениями:
налаш-шындылаш, мияш-толаш, пураш-лекташ, почаш-тӱчаш, почылташ-тӱчылташ, кудашаш-чияш, почаш-петыраш, йӧраш-ылыжаш, иземаш-кугемаш
3) одно действие происходит за другим:
курал-ӱдаш, курал-тырмалаш
4) сказанные многократно:
шинчыш-шинчыш, мутланат-мутланат, шинча-шинчат, онча-ончат, кодо-кодат
Могут спрягаться обе части, например, иледа-шӱледа или только вторая часть: кочкын-йӱыныт.
См. список слов, пишущихся через дефис
Образование других частей речи
-зе (-зо, -зӧ):
V + Der/зе --> N: ургаш - ургызо, кушташ - куштызо, локташ - локтызо, кутыраш - кутырызо, кӱнчаш - кӱнчызӧ, мураш - мурызо
-че (-чо, -чӧ):
V + Der/че --> N: олдырташ - олдырчо, пулдырташ - пулдырчо, кӱдырташ - кӱдырчӧ
-аҥ:
V + Der/аҥ --> N: мужедаш - мужаҥ
-ыш:
V + Der/ыш --> N: алмашташ - алмаштыш, вакшаш - вакшыш, вашталташ - вашталтыш, викташ - виктыш, илаш - илыш, йодаш - йодыш, канаш - каныш, кошарташ - кошартыш, лекташ - лектыш, лӱшташ - лӱштыш, пеледаш - пеледыш, нерешташ - нерештыш
-тыш:
V + Der/тыш --> N: авыраш - авыртыш, ешараш - ешартыш, койдараш - койдартыш, кокыраш - кокыртыш, кошталаш - кошталтыш, мыскылаш - мыскылтыш, нелаш - нелтыш, ойыраш - ойыртыш, ончалаш - ончалтыш, ӧндалаш - ӧндалтыш, петыраш - петыртыш, пунчалаш - пунчалтыш, пурлаш - пурылтыш, пӱтыраш - пӱтыртыш, тошкалаш - тошкалтыш, удыраш - удыртыш
-еж:
V + Der/еж --> N: кукташ - куктеж, пикташ - пиктеж, пунчаш - пунчеж, тулаш - тулеж, чоҥаш - чоҥеж
-тем:
V + Der/тем --> N: шелаш - шелтем, ойыраш - ойыртем
-еш:
V + Der/еш --> N: кораш - кореш
-ыл:
V + Der/ыл --> N: кушкаш - кушкыл, ошкедаш - ошкыл, таяш - тайыл, шӱваш - шӱвыл
-маш:
V + Der/маш --> N: авыраш - авырымаш, вучаш - вучымаш, висаш - висымаш, илаш - илымаш, куржаш - куржмаш, куралаш - куралмаш, ойлымаш - ойлыштмаш, кутыркалаш - кутыркалымаш, мураш - мурымаш, погынаш - погынымаш, шонкалаш - шонкалымаш, ӱжаш - ӱжмаш
из отрицательных причастий -дыме (-дымо, -дымӧ):
-маш:
V+NegPrc + Der/маш --> N: кӱлдымӧ - кӱлдымаш, пытыдыме - пытыдымаш, уждымо - уждымаш
-чык:
V + Der/чык --> N: воштылаш - воштылчык, амыргаш - амырчык, индыраш - индырчык, йырнаш - йырынчык, кычалаш - кычалчык, мешаяш - мешанчык, моктанаш - моктанчык, кутыраш - кутырчык, пудыранаш - пудыранчык, овараш - оварчык
-эм (-ем):
V + Der/эм --> N: илаш - илем, руаш - руэм, йӱлаш - йӱлем, куклаш - куклем, тошкаш - тошкем, кораш - корем, лодаш - лодем, пӧлаш - пӧлем, пӧрдаш - пӧрдем, пӱраш - пӱрем, пунаш - пунем, пӱтыраш - пӱтырем, чияш - чием, шараш - шарем, ушаш - ушем, кучаш - кучем
-ык:
V + Der/ык --> N: йырнаш - йырнык, каташ - катык, нӧнчаш - нӧнчык, нӱжаш - нӱжык
-ка:
V + Der/ка --> N: вӱдылаш - вӱдылка, пӱтыраш - пӱтырка, чумыраш - чумырка
-ак:
V + Der/ак --> N: вончаш - вончак, лодаш - лодак, чараш - чарак
-еч:
V + Der/еч --> N: пӱтыраш - пӱтыреч
из причастий:
-ын:
V+ NegPrc + Der/ын --> Adv: вучыдымо - вучыдымын, шиждыме - шиждымын, койдымо - койдымын
V+Act+Prc + Der/ын --> Adv: чаманыше - чаманышын, койдарыше - койдарышын
-нек:
V+Act+Prc + Der/нек --> Adv: илыше - илышынек
из причастий -ме (-мо, -мӧ):
-ан:
V+Pas+Prc + Der/ан --> A: шогымо - шогыман, возымо - возыман, кычкыме - кычкыман
из причастий -ше (-шо, -шӧ):
-ан:
V+Act+Prc + Der/ан --> A: куаныше - куанышан, пуштыланыше - пуштыланышан, вожылшо - вожылшан
из отрицательных причастий:
-ан:
V+NegPrc + Der/ан --> A: пуыдымо - пуыдыман
-сыр (-ысыр):
V + Der/сыр --> A: инанаш - инансыр, чыташ - чытамсыр, келанаш - келесыр
-ака:
V + Der/ака --> A: шарлаш - шарлака
-е:
V + Der/е --> A: пулчаш - пулче, илаш - иле, кылмаш - кылме, лӱҥгаш - лӱҥге