Пос

А. А. Зубріԉін ԁа А. Бауер. Кыԇі креԍԏаналы кыпӧԁны овмӧс.

Коміӧн лӧԍӧԁіс А. Ԃеԋісова. МОСКУА — 1926 в о. 2.500 I. Роԍіјаса ԁа мукӧԁ мувывса карјас.

Кор первојыԍ веԍкалан Мӧскуаӧ ԃеревԋаын олыԍ мортыԁ — ԃівӧнаԁ он вермы ԃівујтчыны: мыјыс сені абу! Мыјсӧ сетыԍ он аԁԇы ԁа кыв. Керкајас ыҗыԁӧԍ, мічаӧԍ, уна суԁтаӧԍ; пукталӧмаӧԍ уԉічӧн-уԉічӧн. Быԁлаын гырыԍ магаԅінјас — ӧшіԋјасыс рӧмпӧштан-коԃӧс. Ывлаын і керкаын ӧзјӧ шонԁі-коԃ еԉектрічество. Оз ков поԁӧн ветлӧԁлыны — трамвајјас ԁа автомобіԉјас сіԇі і шыркјалӧны, јӧзӧс новлӧԁлӧны. Гожӧмын ԇоріԇјас пукталӧмаӧԍ ывла-вылӧ: оз, мајбыр, кӧш-помыԍ ков кіԍкавны, ва кор колӧ секі і петӧ ԇуԉкјӧн (понтанӧн). Буԉварјасын пујас ставыс щӧщкӧртӧма — абу-бара, мајбыр, ԉув-ԉав. Рытын сені ломтыԍӧ пӧнарјас. Быԁлаын сувтӧԁалӧмаӧс памјатԋікјас. Ԏеатрајас кущӧм колӧ, сещӧм і ем. Асывԍаԋ асылӧԇ ресторанјасын * ворсӧ музыка. Быԁлаӧ, мајбыр, кі тырмӧма. Вала оз ков ылӧ мунны — кор колӧ сӧмын ԍур (крант) бергӧԁ: сеԍԍа кӧԏ купајтчы керкааԁ. Лӧкаԋ тырӧмыԍ оз ков тӧжԁыԍны, сӧмын пеԉӧсын сулалан таԍтіӧ кіԍт. Кытчӧ сеԍԍа сетыԍ лоӧ аслыԁ оз ков тӧжԁысны. Паԍтаԍӧны јортјас бура — быԁлун быԏԏӧ праԅԋік. Јӧз быԁлаын жуӧ — ставыс кытчӧкӧ термаԍӧны. Мукӧԁ муын карјас оз јона торјавны Мӧскуаыс — Ԉеԋінкарыԍ. Сещӧм-жӧ карјас Гермаԋіјаын — Берԉін, Прантсіјаын — Паріж, Австріјаын — Вена. Ԋекытчӧ ветлытӧм комі мортӧс-кӧ — комі кыв-кынԇі ԋекущӧм ԍорԋі гӧгӧрвотӧмӧс, боԍтны ԁа нуны первој Мӧскуаӧ, сеԍԍа Мӧскуа-куԅтаыс новлӧԃлӧм-бӧрын нуны Берԉінӧ: сіјӧ оз

• ) Ресторан — ԍојан-јуан, гажӧԁчанінјас.

вермы пыр гӧгӧрвоны кӧні помаԍіс Роԍіја, пукԍіс мукӧԁ му. Мукӧԁ муын пабрік-завоԁјас Роԍіјаса пабрік-завоԁјасыԍ оз-жӧ јона торјавны. Быԁлаын пабрік-завоԁ керкајас јенежӧԇ. Трубајас щыналӧны ԁугԁывтӧг. Зев јона ызгӧны машінајас. Ԍурс пуԁја мӧлӧтјас аԍныс летчӧны і кајӧны. Шынајас аршін паԍтаӧԍ. Быԁлаын ломтыԍӧ еԉектрічество. Робочеј јортјас зіԉӧс&: оз балагурітны мӧԁамӧԁыскӧԁ, пыр мыјкӧ вӧчӧны. Роԍіјаса гырыԍ карјас ԁа пабрік-завоԁјас оз јона јансавны мукӧԁ муса карјасыԍ ԁа пабрік-завоԁјасыԍ.

2. Роԍіјаса ԁа мукӧԁ мувывса ԍіктјас.

Боԍтны-кӧ ԁа мукӧԁ мувывса карыԍ мунны верст 15 — 20-сајӧ ԍіктӧ, ԍіктын олыԍ морт оз јона јансав карса-ԍерԏі. Ԍіктын сені тујјасыс җоҗ-коԃ шыԉыԁӧԍ-жӧ. Керка-карта сещӧм-жӧ бурӧԍ. Уналаын ем еԉектрічество, ԁа-ј ваыԁ уналаын керка-картаас локтӧ ԍурӧԁ-жӧ. Јӧз олӧны бура. Оз сӧмын ԍӧԁ-ԉок уҗӧн песԍыны, јӧзкост (общественнӧј) олӧмсӧ кыпӧԁӧмаӧԍ, паԍкӧԁӧмаӧԍ сені јона. Креԍԏаналӧн емӧԍ сојузјас, чукӧрјас — сені велӧԁчӧны аԍныс креԍԏана мӧԁа-мӧԁыслыԍ. Воԍталӧмаӧԍ быԁԍама пӧлӧс копераԏівјас. Муыԍ боԍтӧм торјыԍ ӧтувтчӧмӧн вӧчӧны кокԋі новлӧԁлан кӧлуј. Лӧԍӧԁӧмаӧԍ сакар вӧчан завоԁјас. Сені ԍвеклӧыԍ вӧчӧны сакар. Сакар вӧчӧм-бӧрын коԉасыс оз шыбітчы: сеԍ артмӧ патӧка * ԁа жом *. Емӧԍ уна ӧтувја завоԁјас, кӧні јӧлыԍ вӧчӧны ԁона рыԍ ԁа выј. Віна пуан завоԁјасыс і быԁԍама пӧлӧсыс ем. Налӧн быԁлаті сӧстӧм ԁа пеԉк. Гіԁԋа-картааԁ пырігӧн оз ков повны ԉакԍӧмыԍ ԁа ԋајтчӧмыԍ. Җоҗыс керка

• ) Патока — јумов ԍојантор, вӧчӧны сакар вӧчӧм-бӧрын.
• ) Жом — ԍвекла стружкіԍыс сакар вӧчӧм-бӧрын ԉічкӧны ԍојантор мӧслы.

җоҗ-коԃ — вӧчӧма плакаыԍ ԉібӧ бетоныԍ. *) Быԁ ловлӧн: мӧслӧн і вӧвлӧн аслас оланін, аслас ԉаԍԋі. Кызыслӧн аслас јуан ԁоз. Скӧт кор колӧ секі і вермӧ јуны сӧстӧм міча ва. Скӧтыс абу, мајбыр, міјан скӧт-коԁ&. Міјан; коԋӧрјас, кујӧԁ јӧкмыԉ-коԃӧԍ — ставыс сіт ԁа ԋајт, пыр баксӧны щыгысла — ԍојны корӧны. Налӧн скӧт весалӧма, пӧт, мелі. Міјан мӧсјас-ԁінӧ матӧ он лыԍт ԍібӧԁчыны, ԉукыштны ԁа чуҗјыны і лӧԍӧԁчӧны. Најӧ скӧт-ԁінӧ мунан-ԁа јурсӧ ԋужӧԁӧмӧн ԋулыштас тенӧ ԁа меліа віԇӧԁлас те-вылӧ, меԁ нӧшта сіјӧс малалан. Пырыԍ-пыр тӧԁчӧ: најӧ скӧтыскӧԁ вӧԃітчӧны меліа. Ӧшіԋулас петан-ԁа керка-гӧгӧрыс саԁ. Сетчӧ граԁјас-вылӧ пукталӧмаӧԍ быԁԍама-пӧлӧс ԇоріԇјасԍӧ, чветјассӧ. Вӧԃітӧны быԁԍама ԍікас пуктасјас. Ԍіктаныс емӧԍ ресторанјас: сетчӧ јортјас ветлӧны шојтчыны ԁа мӧԁа-мӧԁыскӧԁ ԍорԋітны. Мыј-ԁінӧ он кутчіԍ, сіјӧ і ем. Колӧ-кӧ теныԁ тӧԁмаԍны најӧ овмӧсӧн, јуав сӧмын кӧԅаіныслыԍ. Быԁтор теныԁ сіјӧ віԍталас. Віԍталас уна-ӧ ԋаԋ боԍтіс таво. Колӧ-кӧ петкӧԁлас јӧртӧԁԍыс. Кущӧм пӧлӧс кӧјԁысјас сылӧн ем, петкӧԁлас шенјасыԍ. Тупыԉ-коԃ ԋоԋпом кукаԋсӧ ԍетас малавны. Порԍсӧ леԇас гыжјавны. Віԍталас кытыԍ кущӧм скӧт ԋӧбӧма. Уна-ӧ ԁон мынтылӧма, кущӧм пӧрӧԁаыс ставсӧ віԍталас. Мыјӧн кӧсјӧ мусӧ кујӧԁавны, уна-ӧ, мыј кӧсјӧ кӧԇны — но мыј он јуав, сіјӧ і віԍталас. Оз бара, мајбыр, пов вомԇалӧмыԍ. Віԍталас кущӧм копераіівӧ шԉенӧ пырӧма — унатор віԍталас. Кывзан-кӧ сылыԍ, уна-тор кутан тӧԁны, велалыштан овмӧстӧ нуӧԁныԁ. Ӧні віԇӧԁлам Роԍіјаса ԍіктӧ. Комі ԍікт ԁа роч ԍікт мӧԁа-мӧԁԍыс абу ылӧ мунӧмаӧԍ, ԇік ӧткоԃӧԍ. Быԁ комі морт тӧԁӧ асԍыс олӧмсӧ, асԍыс ԍіктсӧ. Тулыс-ар міјан пыр рӧспуԏԏӧ. Гортыԍ он лыԍт петны. Ылӧҗык-кӧ мунан сеԍԍа і јӧрман. Быԁлаті ојԁӧма — ваӧн тырӧма. ӧшіԋԍаԋыԁ ԍіктыс тыԁалӧ, ԋекущӧм ју костас абу,

• ) Бетон — із торјас ԁа гаԉкајас ва-піын кӧтӧԁӧны ԁа сорлалӧны чементӧн ԁа ва сора лыаӧн.

мунны он ԍібав ԋајтысла вӧлӧн ԋі поԁӧн. Тулысбыԁ вітчыԍам коԍмӧм, ар воас-ԁа — кынмӧм. Арнаԁ кынмас еща лымјӧн, бара мат — ԁоԃԃӧн-ԋі ԏеԉегаӧн он вермы мунны. Вітчыԍан-вітчыԍан-ԁа і лымјалас. Бара абу лаԁнӧ: уна-пӧ і лым сапкіс — став тујјас тыріс, ставыс шыбӧԉ-ԁа ԏопкан лоі. Уна лымјысла бара мат лоі. Колӧ-кӧ ылӧҗык кыскаԍны мунны, ԃаԃӧјас пыр пыкԍӧны коԁлы воԇас мунны: «мун-пӧ те, тејаԁ вӧлыԁ јонҗык». Нажӧткаыԁ еԍкӧ, ԃерт, колӧ ԁај вӧлыс прӧста сулалӧ, тујтӧмла омӧԉік верԁаса-вӧвнаԁ он лыԍт петны [Ӧш шӧргорнса пӧрӧԁаыԍ.]

кыскаԍны-ԋі коԉԉыԍны ылі тујӧ. Сеԍԍа паччӧраԁ кос-кулактӧ і јір нажӧткатӧгыԁ. Мукӧԁ му ԍіктса креԍԏаԋін сещӧм піктӧ маттӧ оз тӧԁ. Туј налӧн во-гӧгӧр ем. Кор кытчӧ колӧ, секі і вермӧны мунны. Віԇӧԁлам сеԍԍа асланым керка-пыщкӧс олӧмнымӧс. Пыран керкааԁ — быԁлаын ԋајт. Олам унаӧн — ԇескыԁ. Ӧшіԋјас жугавлӧмаӧԍ: жугалӧмінјас ԉок рузумјасӧн ԍујалӧма, ԉібӧ пӧвторјасӧн тувјалӧма. Тӧвнаԁ ыжыԁ піја- наԍас — ічӧт ловјастӧ он кынты, керкааԁ щӧщ лоӧ пыртны. Чеԉаԃ і кукаԋ — ставыс ӧԏілаын гуԁраԍӧны. Керка пыщкӧ пырны оз поԅ — лолыштны ԋінӧмӧн. Міјан керка пыщкӧс-ԁорыԍ- мукӧԁ-мувывса креԍԏаԋінлӧн гіԁԋаыс пеԉкҗык ԁа лӧԍыԁҗык. Міјан картајас кущӧм? Мӧсјаԍ кӧԇыԁысла ԁа щыгысла тӧв-тӧв јіткырвіԇӧны. Гӧнјас сувтӧмаӧԍ,і гыӧртӧмаӧԍ, пеԉӧс і корԍӧны кӧԇыԁыԍ пышјыны. Кујӧԁ ставыс камакылӧ кынмӧма. Олам-жӧ олыԍјас. [Ангԉіјаса порԍ.] Ангԉічаԋін локтас роч-муӧ, віԍтавлыны кутас асԍыс олӧмсӧ-ԁа, вежыԁ петӧ. Мӧсјасыс 70 пуԁјаӧԍ. Порс-40 пуԁја. Ыжјаԍ і најӧ 6 — 7 пуԁјаӧԍ. Бур туј-вывтіыԁ вӧлыс вермӧ кыскыны 75 пуԁјӧԇ. Мӧсјасыс лыԍтӧны 300 — 500 веԁра во-гӧгӧрнас. Амерікаын лӧԍӧԁӧмаӧԍ мӧсјас: ӧԏі мӧскыс во-гӧгӧрнас вајӧ 900 пуԁјӧԇ јӧв, выјыс чукӧрмӧ 40 пуԁјӧԇ. Міјан мӧсјас-жӧ коԋӧрјаԍ. 20 пуԁја-кӧ сіјӧ зев-ԋін јон: «кущӧм-пӧ јон мӧскыс, јенсыкӧԁ — меԁ оз вомԇаԍ». Јӧвтӧ во-гӧгӧрнас лыԍтӧны 50 — 60 веԁра, 2 пуԁ выј-кӧ чукӧрмас — зев-ԋін уна. Омӧԉік верԁаԍа вӧлыԁ 15-20 пуԁјыԍ уна кыскыны оз вермы. Віԇӧԁлам кущӧм ачыс міјан кӧԅајіныс. Зумыш-віԇӧ — муош-коԃ. Керкааԁ пыран, завоԃітан ԍорԋітны ӧԏітор- ԁа мӧԁтор. Коԋӧр пыр ӧԏі ԍорԋіӧ воӧ: нораԍӧ аслас омӧԉ олӧм-вылӧ. Тулыснаԁ мутӧ ԋінӧмӧн кӧԇны: кӧјԁысыс абу. Ԋаԋыԁ ԍојныԁ оз тырмы. Ԋӧбнытӧ ԋінӧм-вылӧ: нажӧтка ԋекытыԍ боԍтны. Верԁас оз тырмы. Мыј-ԁінӧ он кутчыԍ — ԋінӧм абу.

3. Мыј-вӧсна міјан олӧм омӧԉ.

Мыј-вӧсна міјан ԍікт сещӧма јансалӧ мукӧԁ мувывса ԍіктыԍ? Тајӧс-кӧ јуалан креԍԏаԋінлыԍ, сіјӧ теныԁ шуас: «муыс-пӧ міјан зев еща ԁа омӧԉ». Нӧшта шулывлӧны: «тулыс-арыс-пӧ омӧԉ вӧлі-ԁа ԋаԋыс быԁсӧн кынміс-коԍмі». Мукӧԁ мувывса креԍԏана-ԁорыԍ міјан муыԁ абу-жо ещаҗык — сіјӧ ԋекытчӧ-жӧ оз лӧԍав. Ԁаԋіјаын быԁ морт-вылӧ воӧ сӧмын ԃеԍаԏінаҗын му. Стаԏіԍԏіка-ԍерԏі міјан Комі муын сымынԁанаԁ быԁ морт-вылӧ воӧ-жӧ. Нӧшта міјан гіжӧԁас ԍуртӧм выԉ віԇ-муыс ԁа еновтӧм — шыбітӧм муыс мынԁа. Ԋаԋыԁ оз кут артмыны-ԁа, мутӧ пыр гӧртӧг-кӧԇтӧг еновтасны. Еща му-вылӧ міјан Комі муын ԋекыԇ оз поԅ нораԍны: паԍкӧԁчыныс, мајбыр, ем местаыс. Абу сы-вӧсна мі гӧԉӧԍ. Бара шуӧны, муԍінмыс-пӧ омӧԉ. Ԋемечјас-ԍерԏіыԁ абу-жӧ торја омӧԉ. Пыр нораԍӧны ԋаԋ артмытӧм-вылӧ. Сіјӧ і колӧ тӧԁны: мыј-вӧсна ԋаԋыс омӧԉа артмӧ? Мі му уҗалам кујім переменаӧн — ӧтарӧ кӧԇам ԋаԋ. Кујӧԁ оз тырмы, му омӧԉа раԃејтам. Ӧтарӧ ԋаԋ кӧԇӧмӧн му вынтоммӧ — ізгармо. Кујім переменаӧн уҗалігӧн овмӧс он вермы кыпӧԁны. Мукӧԁыс еԍкӧ ӧнӧԇ шуӧны: «ајјас-пӧ ԁа пӧԉјас кујім перемена вӧԃітлӧмаӧԍ ԁа век пӧт вӧлӧмаӧԍ». Сіјӧтӧ еԍкӧ сіԇ: налытӧ вӧлӧм кујім переменаыԁ тујӧ, сӧмын міјанлы ԋекытчӧ оз туј. Со мыј вӧсна сіјӧ: міјан ајјаслӧн-пӧԉјаслӧн кӧԇаму-кынԇіыс уна вӧлӧма віԇныс, луԁыс ыҗыԁ вӧлӧма скӧтсӧ віԇны. Скӧттӧ міјан-ԍерԏі унҗык вӧлӧм вермӧны віԇны. Кујӧԁнаԁ міјан-ԍерԏі кујӧԁаԍԍывлӧма. Ԋаԋтӧ унҗык вӧлӧм муыс вајӧ. Ԍојыԍ воыԍ-овӧ соԁӧ&. Му сы ӧԁјӧ он вермы соԁтыны: абу сіјӧ реԅінка, оз ԋужав ԋужӧԁӧмӧн, оз ловԅы ԋаԋ тупӧԍ-моз. Віԇјас лоі гӧравны кӧԇа-улӧ. Скӧтӧн лоі чінтыԍны. Скӧт гіжӧԁ-ԍерԏі — вӧв-мӧс быԁ во чінӧ. Коԁлӧн војԁӧр вӧлӧма віт-квајт мӧс ԁа кык кујім вӧв, ӧні коԉӧма сӧмын вӧла мӧска. Коԁлӧн вӧла мӧскаыс вӧлӧма, оні скӧттӧмӧԍ. Вӧвтӧм олыԍјас јона соԁӧны. Овмӧс омӧԉтчӧ воыԍ-воӧ. Верԁастӧмла скӧтнаԁ лоі чінтыԍны. Кујӧԁыԁ скӧттӧгыԁ оз артмы. Кујӧԁтӧгыԁ му ізгарміс — вынтӧмміс — ԋаԋ омӧԉа кутіс вајны. Јона омӧԉтчіс креԍԏаналӧн овмӧс верԁастӧмла, еща скӧтӧн олӧм-вӧсна. Кујім переменатӧ уҗалігӧн кӧрымтӧ боԍтны ԋекытыԍ. Он уна скӧттӧ віԇ іԇаснаԁ ԁа вӧр — ԋур туруннаԁ. Мыј-ем ӧніја скӧтыс омӧԉа пӧтӧны: щыг-ԋіԍӧ пӧт олӧны. Муртса коксӧ кыскалӧны, тулыснаԁ пӧрны і кӧсјӧны. Ԃерт јӧзкӧԁ соԁіс і кӧԇа му — мутӧ кокԋіԁҗык вӧчны. Сӧмын верԁасыԁ важ-ԍерԏі чіні, віԇԇыԁ регыԁӧн оз артмы. Скӧттӧ еща кутім вермыны віԇны. Муыԁ ез кут кујӧԁаԍԍыны. Кыԍ сеԍԍа уна ԋаԋыс лоӧ. Сек вӧлі бур кујім переменаыԁ, кор верԁаснаԁ озырӧԍ-вӧліны. Скӧттӧ верман вӧлі віԇны уна. Му вӧлі кујӧԁаԍԍӧ бура. Кујӧԁтӧм муыԁ ԋаԋтӧ оз вај. Оз туј ԉок — еща віԇјаснаԁ кујім переменаыԁ. Со мыј-вӧсна міјан мужік пыр пікӧ воӧма: ԋемтор ԋӧтчыԁ абу. Кыԇкӧ тајӧ пікԍыс колӧ-жӧ петны. Колӧ лӧԍӧԁны унҗык верԁас ԁа унҗык скӧт віԇны кутны. Ӧԏіногӧн-кӧ: мыј ем важ віԇыс, оз ков леԇны тырны. Весавны колӧ, меԁ турун петас. Мӧԁногӧн-кӧ: унҗык колӧ вӧԃітны картупеԉ ԁа мӧсԍоркԋі (корԋеплоԁы). Најӧ міјан мујас-вылӧ артмӧны јона. Којмӧԁногӧн-кӧ: Коло боԍчыны кӧԇны му-вылӧ бобӧԋаԋ (кԉевер). Ԋекытчӧ тујтӧм важногса мууҗалӧмԍыс колӧ еновтчыны. Колӧ понԁыны кӧԇны му-вылӧ турун.

4. Мыјӧн омӧԉ кујім перемена.

Мі ӧні тӧԁам: креԍԏаналӧн овмӧс омӧԉтчӧ путкыԉтчӧ верԁастӧмла — скӧттӧмла, кӧԇајас омӧԉӧԍ кујӧԁ тырмытӧмла. Војвылын, міжан& Комі муын унҗыкыслон ас ԋаԋ тырмӧ сӧмын рӧштвоӧԇ. Сы-бӧрԏі олам вајӧм ԋаԋӧн. Віԇӧԁлам уна-ӧ ԃеԍаԏіна * му-вылӧ артмӧ ԋаԋ мукӧԁ муын: Прантсіјаын ԃеԍаԏіна му-вылӧ артмӧ 70 пуԁ. Шветсіјаын......................110 пуԁ. Гермаԋіјаын.....................118 пуԁ. Беԉгіјаын.......................147 пуԁ. Міјан Роԍіјаын — ԍӧмын 40 — 50 пуԁ: Беԉгіјаын сы-ыҗԁа муыԍ-жӧ бостӧны кујім-мынԁа унҗык ԋаԋ. Сені ӧԏі пуԁԍыс артмӧ 14-20 пуԁјӧԇ. Міјан артмӧ сӧмын 8 — 4 пуԁ, бурҗык воӧ зев-ԋін віт-квајт пуԁјӧԇ. Сыыԍ уна кујім переменатӧ вӧԃітігӧн шоча-ԋін артмывлӧ. Мукӧԁыс шуӧны: налӧн-пӧ мусінмыс бур, сіјӧн і јона ԋаԋыс артмӧ. Міјан-ногӧн уҗалӧмнаԁ меԁ-бур муыс ізгармас, ԋаԋтӧ оз кут вајны. Војԁӧр, кор мукӧԁ муын уҗавлӧмаӧԍ кујім переменаӧн, ԋаԋ міјаныԍ унҗык абу-жӧ вӧлӧма. Быԁлаын важӧн уҗавлӧмаӧԍ кујім переменаӧн. Мыј-вӧсна кујім перемена вӧԃітігӧн му ізгармӧ, омӧԉа ԋаԋ вајӧ? Віԇӧԁламӧј мыј-понԁа омӧԉтчӧ, путкыԉтчӧ овмӧс кујім перемена вӧԃітігӧн? Ӧԏіногӧн-кӧ: мі ӧтарӧ кӧԇам ԋаԋ. Вужјас ԋаԋлӧн җеԋыԁӧԍ. Вынсӧ мулыԍ боԍтӧны сӧмын вылысԍыс.

• ) Ԃеԍаԏіна лоӧ 2,100 кв. сажеԋ (сыв).

Мӧԁ-кӧ: ԋаԋ вуж мулыԍ кыскӧ уна вын. Еща скӧтнаԁ вын ԍујны кујӧԁ оз тырмы. Сеԍԍа тулыснаԁ скӧт віԇам коԍкӧм-вылын. Ва мутӧ најӧ јона чорԅӧԁӧны. Тулысын коԍкӧм-вылӧ быԁмӧ јог. Сіјӧ мулыԍ вынсӧ — васӧ кыскӧ вешшӧрӧ. Гӧріг-кежлӧ коԍкӧм јогысла ԁа таԉалӧмысла зев-јона чорԅас, потлаԍтӧԇыс коԍмас. Коԍкӧм вӧԃітны сіԇ оз туј. Му сіԇ вӧԃітігӧн шојтчыны оз вермы. Сеԍԍа чорыԁ кос муыԁ ԉок гӧрјаснаԁ омӧԉа гӧрԍӧ. Јога ԍу кӧјԁыстӧ таԉалӧм коԍкӧм-вылаԁ кӧԇӧмнаԁ кыԍ бур ԋаԋсӧ вітчыԍан. Оз ков вунӧԁны пӧслӧвіча: «оз му верԁ — верԁӧ му-вылас быԁман торјыс». Еща верԁаснаԁ уна скӧт он вермы віԇны. Скӧттӧгыԁ му оз кујӧԁаԍԍы — ізгармӧ — вынтӧммӧ. Став тырмытӧм-суԇԍытӧм му уҗалыԍлӧн кујім перемена вӧԃітӧм-вӧсна. Колӧ шыбітны важногса мууҗалӧмсӧ. Колӧ понԁыны (завоԃітны) му уҗавны уна переменаӧн. Коскӧм& вылын скӧт віԇӧмыԍ колӧ еновтчыны, сы-понԁа јона ізгармӧ му. Сеԍԍа тулысын оз ков гӧрны воԇ. Секі сӧмын мі вермам петны пікыԍ матыԍ.

5. Вермӧ оз верԁны му кујім переменаӧн уҗалігӧн креԍԏаналыԍ ԍемјасӧ.

Роԍіјаса респубԉікаын 22 міԉԉон креԍԏанскӧј овмӧс. 120 міԉ. морт уҗалӧ му. Кӧԇа му 120 міԉԉон ԃеԍаԏіна-гӧгӧр-жӧ. Быԁ морт-вылӧ, ԍојыԍ — вылӧ воӧ ԃеԍаԏіна кӧԇа му. Квајт морта ԍемја — сіјӧ шӧркоԃԃӧм ԍемја — абу вывті ыҗыԁ ԋі абу вывті ічӧт. Квајт мортлы воас квајт ԃеԍаԏіна кӧԇа му ԁа ӧԏі ԃеԍаԏіна ув віԇ. Рочын віԇԇӧн гӧԉӧԍ. Міјан Комі муын јӧз олӧ 200000-гӧгӧр. Гӧрӧм му гіжӧԁ-ԍерԏі 27500 ԃеԍаԏіна. Віԇ 140000 ԃеԍаԏіна-гӧгӧр. Нӧшта міјан мыјԁта абу гіжӧԁ-улын выԉ віԇмуыс ԁа еновтӧм муыс. Ставсӧ-кӧ лыԃԃыны, морт-вылӧ воас 1 1/2 ԃеԍаԏіна-гӧгӧр віԇму. Арталам уна-ӧ колӧ ӧԏі мортлы ԍојны пӧттӧԇ во-гӧгӧрӧн? Ԋаԋ шуам 12 пуԁ, шыԁӧс 41 пуԁ, картупеԉ 27 пуԁ, јај 2 пуԁ ԁа 10 тув: 14 тувјӧн лун-вылӧ, кӧнтуԍ выј 18 тув (пунт), јӧв парта суԉаӧн лун, во-гӧгӧрӧн 18 веԁра, посԋі пуктас 4 1/2 пуԁ. Ԋемтор абу боԍтӧма вывті уна. Боԍтӧма ставсӧ шӧркоԃԃӧма. Ӧні сеԍԍа арталам квајт морта ԍемја-вылӧ: Ԋаԋ...................72 пуԁ. Шыԁӧс.................27 пуԁ. Картупеԉ.............162 пуԁ. Јај....................18 пуԁ 20 тув. Посԋі-пуктас......... 27 пуԁ. Кӧнтуԍ выј..............2 пуԁ ԁа 28 тув. Тамынԁа колӧ ԍемјалы ԍојны во-гӧгӧрӧн. Сеԍса-ӧԁ і скӧтыԁ пӧрыԍмӧ: кукаԋтортӧ лоӧ быԁтыштны. Јај-вылӧ порԍтӧ лоӧ щӧгӧԁыштны. Налы ԍојан-жӧ колӧ. 10 пуԁ јај-вылӧ-кӧ порԍ быԁтыны, вогӧгӧрнаԁ сылы ковмас ԋаԋыԁ пуԁ 10-гӧгӧр ԁа картупеԉ пуԁ 180. Кукаԋыԁлы ныас (пыԅ гуԁрас)-вылӧ во-гӧгӧрнаԁ пуԁ 8 пановыԁ мунас. Нӧшта-ӧԁ і јӧвтӧ ковмас ԍетыштлывлыны ічӧт-вывԍыс. Лыԃԃан-кӧ — 12 веԁра мунас. Верԁастӧг кукаԋ оз поԅ быԁтыны: орӧм кукаԋԍыԁ омӧԉ мӧс лоӧ. Уналаын выј, шабԁі кӧјԁысыԍ ԁа кӧнтуԍыԍ, вӧчӧны аԍныс. Аслыԁ тырмымӧн-кӧ вӧчны, 2 пуԁ-ԁа 28 тувјыԁ-вылӧ ковмас 10 — 12 пуԁ кӧјԁыс. Сеԍԍа арталамӧј, олыԍ квајт морта ԍемја віԇӧ кујім вӧла-мӧска: ӧті вӧв ԁа кык мӧс. Арталам бара шӧркоԃԃӧма верԁӧмӧн. Војковнаԁ (суткінаԁ) 30 тувјӧн јур-вылӧ туруна-іԇаса ковмас. Кујім вӧла-мӧскаыԁлы чорыԁ верԁас во-гӧгӧрӧн ковмас 810 пуԁ. Кор вӧвтӧ јонҗыка ԉетан, лоӧ-ӧԁ і зӧртортӧ ԍетыштлывлыны. Зӧр во-гӧгӧрнаԁ мунас пуԁ 15. Лыԍтігаԁ мӧстӧ јонҗыка лоӧ раԃејтыштны. Кӧні уна шабԁі вӧԃітӧны, выј вӧчӧм-бӧрын бур верԁас мӧслы коԉӧ. Шуԍӧ сіјӧ жмыкӧн. Сіјӧ сӧмын 3/4 тув і колӧ 3 — 4 тув турун местаӧ.

Арталӧм-ԍерԏі во вуҗны квајт мортыԁлы ԁа скӧтлы колӧ: Ԋаԋ .......................... 82 пуԁ. Зӧр (вӧвлы ԁа кукаԋлы) ....... 23 пуԁ. Картупеԉ..................... 342 пуԁ. Шабԁі кӧјԁыс ԁа кӧнтуԍ...... 12 пуԁ. 27 пуԁ шыԁӧс-вылӧ............. 40 пуԁ. Посԋі пуктас.................. 27 пуԁ. Турун, іԇас.................. 810 пуԁ. Кујім переменаӧн мутӧ вӧԃітігӧн сыыжԁа запас-јылыс он і лыԍт ԁумыштны, вӧтнаԁ он аԁԇыв, кыԍ-ԋін еԍкӧ вемӧснаԁ-ԁа. Ӧні віԇӧԁлам уна-ӧ боԍтӧ креԍԏаԋін кујім перемена уҗалігӧн квајт ԃеԍаԏіна-сајас муа-віԇԇаыԍ? Пуԁ кӧјԁысыԍ шуам лоӧ 5 пуԁ. Ԍу * кӧԇӧма 6 пуԁ. Сетыԍ лоӧ — 80 пуԁ. Іԁ кӧԇӧма 10 пуԁ. Лоӧ....... 50 пуԁ. Зӧр кӧԇӧма 2 пуԁ. Лоӧ....... 23 пуԁ. Картупеԉ мі вӧԃітам еща. Овлӧ сӧмын 50 — 60 пуԁ. Шабԁі кӧјԁыс ԁа кӧнтуԍ зев-ԋін — 1 — 2 пуԁ. Турун-іԇас — 440 пуԁ. Табԉітса петкӧԁлас уна-ӧ мыј оз тырмы.

• ) Ԍу — руԇӧг.

Колӧ Лоӧ Коԉӧ Оз тырмы Ԍу, іԁ ԋаԋ-вылӧ . . . 82 п. 80 п. — 2 п. Зӧр 23 ~ 23 ~ — ~ ~ Картупеԉ 342 ~ 50~ — 292 ~ Шабԁі кӧјԁыс. . . . 12 ~ 1 ~ — 11~ Іԁ ԁа зӧр шыԁӧс-вылӧ 40~ ~~ — 40~ Верԁас; турун да& іԇас 810 ~ 140~ — 370 ~ Кујім переменаӧн уҗалігӧн му оз вермы вајны таыԍ уна. Ԍојаныԁ оз ло тырмӧԇ јӧзлы ԋі скӧтлы. Нӧшта-ӧԁ тырмытӧмԍыс уналаӧ-на лоӧ вічмӧԁны. Колӧ-ӧԁ і налогтӧ мынтыны, кӧмаԍны-паԍтаԍны колӧ аслыԁ ԁа чеԉаԃыԁлы. Керка-картатӧ ӧԏілаті-мӧԁлаті выԉԁыштны колӧ. Ԁоԃԃыԁ-ԏеԉегаыԁ кіԍԍӧ — быԁлаӧ ԍӧм колӧ.

6. Кыԇі креԍԏаԋін абутӧмсӧ тырмӧԁӧ.

Ԍіктын олыԍ мортлы олӧм креԍԏаԋінлыԍ оз ков віԍтавны, ачыс тӧԁӧ. Кыԇі сіјӧ суԇԍӧԁӧ-ԋужӧԁӧ абутӧмсӧ воыԍ-воӧ мырԁӧн вуҗӧ. Быԁлун јај ԍојӧм-јылыԍ оз і лыԍтлы ԁумыштлыны: «абу-пӧ-ӧԁ барін быԁ лун јајтӧ ԍојны». Быԏԏӧ барінлӧн унҗык вӧлі уҗыс. Креԍԏаԋін мырԍас-мырсас-ԁа, пыр вӧлі војԁӧр віԍталӧ: «грек» ԁа «віԇ». Віԇтӧ попјаслӧн креԍԏаналы уна лӧԍӧԁӧма. Быԁԍама віԇԇыс ем: „ыҗыԁвіԇыԁ“, „петырвіԇыԁ“, „арԍавіԇыԁ“ волас-і, ԍерӧԁа-пекԋічааԁ оз поԅ ԍојны уԉԉунјӧн-ԋі. Креԍԏаԋін начкыштас кукаԋтортӧ ԁа ыжтӧ, јајыс аслыс оз вічмыв. Ӧԏітор-мӧԁтор колӧ ԋӧбны, ԍӧмыԁ абу — јајтортӧ лоӧ вузавны. Уна ԋоԋпом чеԉаԃ быԁмӧ ԍӧԁ ԋаԋ-вылын — јӧв јеҗыԁсӧ омӧԉа аԁԇылӧ. Комі јортлы і рокыԁ праԅԋік-лунԍа ԍојантор. Шыԁӧс-вылӧ ԋаԋ оз вічмы — ԋӧбны ԁона. Картупеԉ бостӧмԍаԋ быԁлун ӧтарӧ пуӧны картупеԉ ԁа щака воӧ щак. Рӧштво-бӧрын і картупеԉыс ічӧт кӧшас воӧ. Тулыснаԁ і картупеԉыс оз ло, пыр бабајас нораԍӧны: картупеԉ-пӧ кӧјԁыс-вылӧ ез кут коԉны. Кутан артавны креԍԏаԋінлыс мувыв быԁтас ԍојантӧ — шеныԁ кутӧ, мыјӧн і тырмӧԁчӧ, мыі і ԍојӧ. Комі аԋјас чукӧртчасны ԁа пыр віԍталӧны јона «шщај» јуӧм. Уҗ-ԁырјіыԁ уна креԍԏана ԍемјалы лоӧ вунӧԁлоны ӧбӧԁтӧ. Ыщкан-ыщкан асывбыԁ ԇоԋ семја, сеԍԍа шојтчіг-кежӧ ӧԏі котӧртас щајԋік пуԅӧԁны. Щај-пӧ пуԅіс. Кынӧм вірмунӧ ԍумалӧ: паԋаԍӧм-пыԃԃі кіаԁ боԍтан ԋаԋтор ԁа щај чашка. Пажын-ԁырјі бара «щај». Лӧԍыԁ коԁлӧн мӧскыԁ &лыстыштӧ: јӧвтортӧ поԅӧ туісаԁ боԍтыштны, ԁа і ԋаԋтортӧ мавтыштны. Уналӧн-ӧԁ оз і лыԍты, нӧшта ічӧԏіка јӧвԍыԁ оз і вічмы: чеԉаԃыԃлы колӧ. Онӧј... коԋӧрјасӧј комі аԋјасӧј, щај «пыԏјӧԁлӧј» јона ԍојӧм-бӧрын горш коԍмӧм-вӧсна, ԍојантӧмысла уԍінныԁ щај-вылӧ. Арнаԁ креԍԏана ԍојанаӧԍҗык: картупеԉ — галанкатӧ быԁ лун поԅӧ пуыштны. Јӧв-выјыԁ еԍкӧ міјан мӧсјасӧн оз јона вічмы: мыј ем сіјӧ лоӧ вузавны рӧскоԁыԁ-вылӧ. Со-кыԇі лоӧ овны креԍԏаԋінлы кујім переменатӧ вӧԃітігӧн. Тырмытӧмсӧ ԋужӧԁны-суԇԍӧԁны лоӧ аслас щыг-кынӧмсӧ пыкӧмнас ԁа ԇоԋвіԇа&луннас. &Саус-кӧ кущӧмкӧ прітча креԍԏаԋінӧс, кӧԏ сеԍԍа корны пет. Артмытӧм во-кежлӧ ԋӧтчыԁ ԋекущӧм віԇӧг абу. Роԍіјаын ԋекӧн торја бура оз ов креԍԏаԋін. Бурҗыка сӧмын олӧны ԍібырын ԁа гырыԍ кар-гӧгӧрын. Гырыԍ кар-гӧгӧрса креԍԏана уҗалӧны карас: најӧс оз му верԁ, верԁӧ кар.

7. Кыԇі петны тајӧ пікыԍ?

Кыԇкӧ колӧ-жӧ петны креԍԏаналы тајӧ пікԍыс ԁа бурҗыка овмӧԁчыны. Аграномјас пыр віԍталӧны: колӧ-пӧ му понԁыны уҗавны уна переменаӧн. Важыԍаԋ-ԋін уна перемена венԍӧ кујім переменакӧԁ. Во 600-сајын Ітаԉіјаын ӧткымын јортјас віԍталӧны-ԋін вӧлі кујім переменалыԍ омӧԉлунсӧ. Најӧ секі-ԋін вӧлі шуӧны: колӧ-пӧ шыбітны кујім перемена ԁа понԁыны му уҗавны уна переменаӧн. Секі-ԋін вӧлі најӧ гӧгӧрвоӧмаӧԍ му ізгармӧмсӧ. Ангԉіјаын ԋоԉ перемена лӧоӧԁӧмаӧԍ во 300-сајын. Најӧ секі-ԋін ԁугԁӧмаӧԍ тыртӧм коԍкӧм вӧԃітӧмыԍ, петӧмаӧԍ ԋоԉ перемена-вылӧ. Первој воас кутӧмаӧԍ кӧԇны картупеԉ ԁа мӧсԍоркԋі. Мӧԁ воас сіјӧ му-вылас — іԁ-зӧр. Іԁ-зӧр-вылас сіјӧ тулыснас-жӧ кӧԇӧны бобӧԋаԋ. Којмӧԁ воас сіјӧ бобӧԋаԋ быԁмӧ ыщкымӧн: ыщкӧны ԁа турун боԍтӧны. Турун пуктӧм-бӧрын му пырыԍ-пыр ԋебԅӧԁӧны ԁа арнас кӧԇӧны ԍу ԉібӧ шобԁі. Ангԉіјаын уналаын ӧнӧԇ тајӧ кӧԇа вежлалӧмсӧ вӧԃітӧны. Гермаԋіјаын 150 во-сајын кујім переменатӧ вежӧмаӧԍ квајт перемена-вылӧ. Со кущӧм важӧн-ԋін мукӧԁ мувывса јӧз еновтӧмаӧԍ кујім переменатӧ. Сӧмын мі ӧнӧԇ важногӧн мырԍам-уҗалам. Сы-вӧсна мі сещӧм гӧԉӧԍ на-ԍерԏі. Сы-вӧсна міјан олӧм јӧна јансалӧ на-ԍерԏі. Олӧм помалыԍыԁ сіјӧ кујім неременаыԁ і ем. Ӧні віԇӧԁлам мыјӧн бур уна переменаыс? Јона-ӧ овмӧс бурмӧԁӧ мӧсԍоркԋіыԁ ԁа бобӧԋаԋыԁ? Уна-ӧ бур боԍтам муыԍ кујім переменаӧн уҗалігӧн міјан арталӧма, тӧԁам-ԋін. Кыԅі лоӧ щыг кынӧмтӧ пыкны сіјӧс тӧԁам-жӧ. Ԃеԍаԏінаув муыԍ воӧ сӧмын 40 — 60 пуԁ ԍу, іԁјыԁ нӧшта еща. Сы-местаӧ-кӧ &коԇны картупеԉ воас омӧԉіка 500-600 пуԁ. 5 — 6 пуԁ картупеԉ проԁналог боԍтігаԁ арталӧны вӧлі пуԁ ԋаԋкӧԁ ӧтԁонӧн. 5 — 6 пуԁ картупеԉ пӧтасногнас пуԁ ԋаԋкӧԁ ӧткоԃ. 500 — 600 пуԁ картупеԉыԁ воԇсаԍны кутас 100 — 200 пуԁ ԋаԋкӧԁ, 40 — 50 пуԁ ԋаԋ-пыԃԃіыԁ. Мӧс-ԍоркԋі ԃеԍаԏіна му-вылаԁ воас 2000 пуԁјӧԇ. Пӧтас-ногыс 10 пуԁ мӧсԍоркԋі пуԁ ԋаԋкӧԁ ӧткоԃӧԍ: ӧтмоза і арԏаԍԍӧны. Сіјӧс вӧԃітӧмӧн 40 — 50 пуԁ ԋаԋтӧ верман јӧткыны 200 пуԁјӧԇ. Картупеԉыԁлы ԁа мӧсԍоркԋіыԁлы оз ков торја бур му — быԁ му-вылӧ артмӧны. Мутӧ еновтаԉӧм-ԁорыԍ ԁа чарла-улаԁ шеԁтӧм іԁтӧ вӧԃітӧм-ԁорыԍ міјан мујас-вылын важӧн-ԋін вӧлі колӧ вӧԃітны унҗык картупеԉ ԁа мӧсԍоркԋі. Кык-кујім-мынԁа еԍкӧ вајіс бурсӧ муыԁ ӧніја-ԍерԏі. Ӧні сеԍса віԇӧԁлам кущӧм бур вајӧ бобӧԋаԋ? Аграномјас шуӧны,колӧ-пӧ кӧԇны му-вылаԁ бобӧԋаԋ. Креԍԏаԋін агроном-вылаԁ ԍералӧ: локтӧма-пӧ велӧԁыԍ, му-берԁаԁ-пӧ-ӧԁ мі сы-ԁорыԍ ԁырҗык-ԋін уҗалам, тӧлксӧ јонҗыка тӧԁам. Ԋаԋтӧгыԁ-пӧ-ӧԁ он ов, турунтӧ-пӧ ӧԁ он ԍој. Турунтӧ-кӧ-пӧ му-вылаԁ кӧԇан, кытчӧ сеԍԍа ԋаԋтӧ кутан кӧԇны. Сіјӧ-ӧԁ быԏԏӧ сіԇі і ем. Еԍкӧ кутан-кӧ јонҗыка ԁумајтны ԁа артавны абу сіԇ. Бобӧԋаԋ туруныԁ-ӧԁ абу ԋур туруныԁ — пӧтӧс, мај-быр. Міча-ԁырјі пуктӧм пуԁ бобӧԋаԋ турун пӧтӧс-ногнас 1/2 пуԁ зӧркӧԁ ӧткоԃ. Му-вылӧ кӧԇӧмӧн бобӧԋаԋ турун ԃеԍаԏіна-вылӧ артмӧ 250 пуԁјӧԇ, бур воӧ 500 пуԁјӧԇ.

[Гӧрԁ бобӧԋаԋ.]

250 пуԁ бур бобӧԋаԋ туруныԁ воԇсаԍны кутас 125 пуԁ ԋаԋкӧԁ. Му-вылӧ-кынԇі бобӧԋаԋ поԅӧ кӧԇны віԇ-вылӧ. Косоԁ& віԇ-вылын ԃеԍаԏіԋа-улӧ артмӧ турун 70 пуԁ-гӧгӧр. Ојԁлан віԇјас-вылын 100 пуԁјӧԇ. Ԋур віԇ-вылын 65 — 85 пуԁ. Ԋаԋ-улӧ му коԉтӧмыԍ ԋемтор повны. Ԃерт став му-вылаԁ он кӧԇ бобӧԋаԋ ԁа кајтпеԉ. Поԅӧ-ӧԁ артавны мутӧ ԁа быԁ кӧԇа улӧ тырмӧԁны: тыртӧм коԍкӧм вӧԃітомыԍ поԅӧ ԁугԃыны. Поԅ-ӧ-ӧԁ і ԋаԋтӧ ӧніја-ԍерт-і ещаҗык кӧԇны. Ԃерт турунԍыԁ ԁа мӧсԍоркԋіԍыԁ ԋаԋ он пӧжав: мортыԁ сіјӧс он ԍој. Верԁасыԁ-кӧ уна, сіјӧн, мајбыр, он матӧ во. Поԅӧ-ӧԁ скӧттӧ унҗык лӧԍӧԁны. Јӧлыԁ-јајыԁ, мајбыр, тујӧ ԍојныԁ, сы-вылӧ і ԋаԋыԁ-на шеԁӧ. Мӧс вом-пыр-кӧ нуӧԁан, пуԁ бобӧԋаԋ туруныԍ артмас пуԁ јӧв. Амерікаын онытнӧј овмӧсын ԃеԍаԏіна му-вылӧ &кӧзлӧмаӧԍ вӧлі бобӧԋаԋ. Ӧтава-вылас, ыщкӧм-бӧрас, віԇӧмаӧԍ вӧлі порԍ піјанӧс. Ӧтава верԁасԍыԁ лоӧма ԍо пуԁ порԍ јај. Ԉутсӧрна бобӧԋаԋ-коԃ-жӧ бур. Чукӧртлам-жӧ мі турун — мӧскыԁлы ԍетан-ԁа щыгкуланінԍыс сӧмын коԋӧр ԍојӧ ԁа і сіјӧ җынсӧ ӧбԉӧԃӧ коԉӧ Кӧні еновтӧмаԍ кујім переменатӧ, сені олӧны бура. Скӧт віԇны вермӧны уна. Креԍԏанинлӧн-ӧԁ скӧтас і овмӧсыс. Бобӧԋаԋ туруннаԁ-кӧ мӧстӧ кутан верԁны, регыԁ, мјабыр, гӧныс шыԉалӧ ԁа јолыс соԁӧ. Оз ӧніја міјан мӧсјаскоԃ ло, ӧԁва ловја. Мӧскуа губерԋаулын ем Волӧкаламскӧј ујезԁ. Сені кызыс уҗалыԍыԁ мутӧ уҗалӧны выԉ-ногӧн, важ-ногӧн еща-ԋін. Арталӧмаӧԍ коԁлӧн мӧсјаԍыс јонҗыкӧԍ ԁа јӧлаҗыкӧԍ. Важ-ногӧн уҗалыԍјаслӧн мӧԍјас міјан-коԃӧс-жӧ: ловја вывса весыс сӧмын 10 пуԁ. Во-гӧгӧрја јӧлыс сӧмын 98 веԁра: міјан сыыԍ еща. Выԉ-ногӧн уҗалыԍјаслӧн мӧсјас 20 пуԁјаӧԍ. Во-гӧгӧрја јӧв 125 веԁра. Уна переменатӧ вӧԃіԏігӧн мукӧԁ мувывса јӧзлӧн мӧсјас сещӧмӧԍ: міјан мӧсјас сы-мынԁа васӧ оз вермыны јуны, мынԁа најӧ јӧвсӧ вајӧны. Мі верԁам мӧсјасӧс іԇасӧн-ԁа ԋур турунӧн. Ічӧԏіка-кӧ бур туруныԁ ем, пыр вӧвлы віԇам: мӧскыԁ-пӧ-ӧԁ оз кыскаԍ, ԋінӧм-на сіјӧс бур турунӧн верԁны. Мукӧԁ муын мӧԍкӧс верԁӧны бобӧԋаԋ турунӧн ԁа жмыкӧн. Кыԇі мі ӧні мос-вылӧ віԇӧԁам, сіԇі оз поԅ віԇӧԁны. Мӧс аслас јӧлӧн-выјӧн вермас овмӧс кыпӧԁны-паԍкӧԁны. Віԇӧԁлам кущӧм бур ԍетӧ бобӧԋаԋ муыслы?

[Јӧнгыԉјас бобӧԋаԋ вужјын.]

Кӧԇан-кӧ ԃесаԏіна му-вылӧ бобӧԋаԋ ԁа кык во-мыԍԏі став вужсӧ перјалан ԁа коԍтан, лоӧ 300 пуԁ кос кујӧԁ. 300 пуԁ &коскујӧԁ артмӧ 80 ԁоԃ уԉ кујӧԁыԍ. Со кущӧма бобӧԋаԋ-бӧрын кујӧԁаԍԍӧ му. Сетчӧ сеԍԍа кујӧԁтӧ оз і ков петкӧԁны: шабԁі-кӧ кӧԇан артмӧ кујӧԁавтӧгыс вывті бур. Поԅӧ кӧԇны і ԍу. Влаԃімірскӧј губерԋаулын опытнӧј му-вылӧ бобӧԋаԋ-вӧԃітӧм-бӧрын кӧԇлӧмаԍ вӧлі ԍу. Ԃеԍаԏіна му-вылӧ воӧма 155 пуԁ ԍу. Сені сіјӧ вонас- жӧ кујім переменаӧн уҗалыԍ креԍԏанаыс ԃеԍаԏіна-вылыԍ боԍтӧмаӧс- сӧмын 48 пуԁјӧн. Бобӧԋаԋлӧн вужјыс куԅ. Бобӧԋаԋ аслыс быԁмыныс мулыԍ вынсӧ боԍтӧ пыԁыԍ, кытчӧ ԋаԋ вужјыԁ оз ԍібав. Бобӧԋаԋ му-вылӧ вылі пластаԍ вужнас чукӧртӧ кујӧԁ. Бобӧԋаԋлӧн вужјасас емӧԍ ічӧԏік јӧнгыԉјас. Сіјӧ јӧнгыԉјасыс вермӧны мусӧ ԋебԅӧԁны — кујӧԁавны. Турунтӧ му-вылаԁ кӧԇӧмӧн, ԃерт, муыԁ ԋан-улаԁ ещаҗык коԉӧ. Повны ещаыԍ ԋінӧм. Ыҗыԁ ізгармӧм муԍыԁ ԋекущӧм пӧԉза ԋі ԁобра-жӧ. Ічӧт ебӧса муыс унҗык бурсӧ вајас. Ічӧт му-вылас јонҗыка кутаԍ вічмыны кујӧԁыс. Со кымын бур вајӧ бобӧԋаԋыԁ. Ӧті-кӧ: верԁасыԁ соԁӧ, скӧттӧ унҗык кутан вермыны віԇны. Мӧԁ-кӧ: мӧскыԁ јон ԁа уна јӧла лоӧ. Којмӧԁ-кӧ: &аобӧԋаԋ вӧԃітігаԁ муыԁ јона ԋебԅӧ ԁа кујӧԁаԍԍӧ. Бобӧԋаԋ вӧԃіттӧг міјан омӧԉік мујаснаԁ он вермы кыпӧԁны овмӧстӧ. Пыр уҗыԁ кутас вешшӧрӧ вошны, міјан &несԍӧм-мырԍӧмыԁ пӧԍ із-вылӧ ва кіԍтӧм-коԃ і лоӧ. Кытчӧԇ уна перемена огӧ кутӧј вӧԃітны, сетчӧԇ гӧԉ олӧмыԍ огӧ мынӧј, век лоӧ абутӧм ԁа песԍыны.

8. Бобӧԋаԋ кӧԇӧм, іԁралӧм-јылыԍ.

Ӧԏі воӧ-кӧ кӧԇан бобӧԋаԋ, петас уна во помԍа. Бобӧԋаԋыԁ — уна во помԍа быԁман турун. Ем уна ԍікас бобӧԋаԋ. Му-вылӧ гӧрԁ бобӧԋаԋҗык кӧԇӧны. Гӧрԁ бобӧԋаԋ-јылыԍ і кутам ԍорԋітны. Сылӧн вуж куԅ: ԍојӧԁ інјасын муӧ пырӧ 10 — 15 вершӧкӧԇ. Ва вермӧ му-пыщкыс-боԍтны пыԁыԍ, сіјо& оз пов і кос повоԃԃаыс. Му-пыщкын ва век унҗык выв-ԍерԏі. Ыҗыԁ вужԍаԋыс бобӧнаԋлӧн гӧгӧрыс мунӧ зев уна посԋіԃік вужјас. Јӧнгыԉ-коԃјасыԁ сіјӧ &носԋіԃік вужјас-вылас і емӧс. Сіјӧ јӧнгыԉјасыс сынӧԁыс (возԁукыс) вермӧны кыскыны азот. Азоттӧг кӧԇа быԁмыны оз вермы. Јона кујӧԁалӧны мутӧ... јӧнгыԉјасыс ԁа посԋіԃік вужјаԍыс. Ӧԏі кӧԇаыԍ бобӧԋаԋ бура вајӧ ту- рун кык-кујім во помԍа. Бур боԍтӧм-кынԇі нӧшта і муыԁ секі јона вермӧ шојтчыны. Му, бобӧԋаԋ вӧԃітӧм-бӧрын, кык-кујім мынԁа ԋаԋтӧ вајӧ. Сетчӧ і шабԁіыԁ вывті бур артмӧ. Шабԁіыԁ-ӧԁ кујӧԁтӧм омӧԉік мујас-вылаԁ оз јоныԁ артмыв. Војнаӧԇ шабԁі кӧԇны ԃеԍаԏіна бобӧԋаԋ-увса мусӧ кӧртымавлывлӧны лӧлӧм 40 — 80 шајтӧн (чӧлкӧвӧјӧнј) во. Іԇ (ԍԏебеԉ) бобӧԋаԋлӧн быԁмӧ аршін куԅта, бурҗык воӧ аршінӧн-җынјӧнӧԇ. Быԁ кор кујім јукӧна. Кујімнан јукӧныс петӧны ӧԏі заыԍ (черешок). Корјасыс јукӧнјасыс ԋебыԁӧԍ, васӧԁӧԍ. Ԇоріԇјас бобӧԋаԋлӧн чукӧрмӧмаӧԍ &јуріасӧ (головкі). Бобӧԋаԋ јурјас кеԉыԁ-горр& рӧмаӧԍ, ԋебыԁӧԍ, јумов кӧраӧԍ. Корјасыс і ԇоріԇјасыс ӧтлааԍӧмаӧԍ закӧԁ зев омӧла — зев труковӧԍ, ӧԁјӧ гылалӧны. Сы-вӧсна і турун пуктігӧн бобӧԋаԋкӧԁ колӧ вӧԃітчыны кокԋіԁҗыка. Меԁ корјасыс-јурјасыс оз чірјыԍны, ԁа ӧԏи& іԇԇыԍ-заыс меԁ сӧмын оз коԉ турун коԍтігӧн шочҗыка колӧ бергӧԁлыны. Іԇыԁ ԁа заыԁ-кӧ сӧмын коԉас, сіјӧ омӧԉ верԁас лоӧ: пӧтасыс турунаԁ корјас ԁа ԇоріԇас. Бобӧԋаԋ кӧјԁыс зев посԋіԃік боб (аԋкыщ) кӧјԁыс ԍама. Бур чужана кӧјԁыс віж: гуԉузӧб рӧмӧн пӧртмаԍӧ. Пуԁовԋаӧ бобӧԋаԋ кӧјԁыс тӧрӧ 50 тув-гӧгӧр. Гӧрԁ рӧма чукырӧԍ кӧјԁыс ԋекытчӧ тујтӧм: сіјӧ омӧԉ чужтӧм кӧјԁыс. Ԋӧбігаԁ лущщӧ ԁонӧнҗык мынтыны ԁа бурҗыкӧс ԋӧбны. Бобӧԋаԋ кӧјԁыс кіыԍ оз кӧв ԋӧбны, ӧні емӧԍ &копераԍівјас, сетчӧ бурҗыкӧс вајӧны, сетыԍ і колӧ ԋобны. Бобӧԋаԋ чужӧ быԁ му-вылӧ: ԇірыԁ лыа-вылӧ-кынԇі ԁа ԋур му-вылӧ-кынԇі. Меԁ-бура чужӧ шӧркоԃԃӧм лыа сора ԍојӧԁ му-вылын (сугԉінок). Бобӧԋаԋ раԃејтӧ бура вӧԃітӧм му: чорыԁ ежа-вылаԁ оз чуж. Бобӧԋаԋ кӧԇтӧԇ ежа гӧрӧм-борын колӧ кӧԇлыны 2 — 3-ыԍ ԍу. Ԍу боԍтӧм бӧрын му кујӧԁавны ԁа кӧԇны іԁ ԉі зӧр, накӧԁ ӧтщӧщ бобӧԋаԋ. Бобӧԋаԋ колӧ кӧԇны тулысын воԇ, му коԍмытӧԇыс. Сылы чужігас уна ва колӧ. Кынмӧмыԍ повны ԋінӧм: муӧ пырӧм чужӧм бобӧԋаԋ кӧјԁыс кӧԇыԁыԍ оз пов. Меԁ бобӧԋаԋ кӧԇан воас муыԁ оз прӧста бур &босттӧг сулав, ԋӧтчыԁ бобӧԋаԋ аскежас оз кӧԇны. Кӧԇӧны тув-сов кӧԇакӧԁ ԉібӧ тулыснас-жӧ ԍу ӧԅім-вылӧ: бобӧԋаԋ чужан воас бур мулыԍ боԍтӧны ԋаԋӧн. Ԍу ӧԅім-выло кӧԇӧны тулысын лым сылӧм-бӧрын пыр, кор муыс кынмалӧ-на. Меԁ му-вылас он вӧјав поԅӧ кӧԇны кущӧмкӧ кын, сеԅ асылӧ. Луннас тувсов шонԁіыс муԍӧ сывԁас — ваԅӧԁас — ԋебԅӧԁас. Ԋебыԁ ва муаԁ бобӧԋаԋ кӧјԁыс ачыс пырас муас, оз ков гӧрны ԋі піԋовтны. Бобӧԋаԋ поԅӧ кӧԇны тувсов кӧԇакӧԁ: іԁкӧԁ, зӧркӧԁ. Тувсов кӧԇа піԋовтӧм-бӧрын сетчӧ-жӧ којалан бобӧԋаԋ кӧјԁыԍ, сеԍԍа мусӧ бара піԋовтан (агсалан) ӧԏі-кык пӧв. Іԁ, зӧр чужӧм-бӧрын мутӧ кос повоԃԃа-ԁырјі ваԉајтан, шыԉӧԁан чуркаӧн (каток). Со і став бобӧԋаԋ кӧԇаыс. Кӧԇӧны бобӧԋаԋ кі-помыԍ; леԇалӧны ічӧԏік чепӧԉӧн-чепӧԉӧн. Кӧԇӧм-бӧрын кӧјԁыс коԉӧмыԍ оз ков повны: коԉассӧ поԅӧ мӧԁ пӧв којавны. Меԁ кӧԇаыс ӧтԍераҗык лоӧ, кӧԇӧны машінаӧн. Машінаӧн кӧԇігӧн аслыԁ кокԋіԁҗык ԁај уҗыс ӧԁјӧҗык мунӧ. Меԁ-бур бобӧԋаԋ кӧԇан машінајас вӧчӧны Амерікаын, Краун завоԁын. Најӧ вӧлі војнаӧԇ сулалӧны 25 шајт. Машінаӧн кӧԇігӧн бобӧԋаԋ кӧјԁыс 5 — 10 тувјӧн ԃеԍаԏіна-вылӧ кіӧн-ԍерԏі мунӧ ещаҗык. Машіна асԍыс јур-ԁонсӧ кӧјԁыс вічмӧԁӧмнас регыԁӧн вермӧ вештыны: бобӧԋаԋ кӧјԁысыԁ-ӧԁ сіјӧ ԁона кӧјԁыс. Кӧԇӧны бобӧԋаԋ чорыԁ-јура ԍітурун кӧјԁыскӧԁ сорӧн (ԏімопејевка). Кіӧн кӧԇігӧн ԃеԍаԏіна-вылӧ сорӧс мунӧ пуԁ ԁа 10 тув бобӧԋаԋ кӧјԁыс ԁа 15 тув чорыԁ-јура ԍітурун (ԏімопејевка) кӧјԁыс. Пуԁовԋа ԍуув му-вылӧ ковмас 3 тув бобӧԋаԋ кӧјԁыс ԁа ӧԏі тув чорыԁ-јура ԍітурун кӧјԁыс — 4 тув сорӧс. Кӧԇӧм-мыԍԏі бобӧԋаԋ оз чуж ԁыр: вежон кык-кујім, мукӧԁ воас арја вылӧԇыс. Кӧԇан воас бобӧԋаԋ ыщкыны оз туј: нырјас мытчыԍӧны сӧмын 4-5 вершӧк суԁта. Ԋаԋ боԍтӧм-бӧрын петас сіԇі і колӧ коԉны меԁ мӧԁ во-кежас јонҗыка вужјаԍас, вынԍалас: іԇапоԁја му-вылаԁ тӧвнас јонҗыка лымјыс пукԍас. Сіјӧ бобӧԋаԋ петассӧ кутас віԇны војтов кӧԇыԁыԍ. Меԁ муыс оз лојԍы тулыс-арнаԁ бобӧԋаԋ петас-вылаԁ скӧттӧ оз ков віԇны. Најӧ вывті јона жугӧԁӧны бобӧԋаԋ петастӧ. Бобӧԋаԋтӧ ыщкӧны мӧԁ во гожӧмнас. Ыщкыны завоԃітны колӧ бобӧԋаԋ ԇоріԇавны завоԃітігас. Ԇоріԇалӧ сіјӧ тувсов Іванлун-гӧгӧр. Ԇоріԇ јурлыԍ руԁмӧм оз ков віԁчыԍны. Вывті воӧм туруныԁ чорыԁ лоӧ: омӧԉа кутас ԍојны скӧтыԁ, уна кутас ӧбԉӧԃ коԉны. Коԍтыны пуктыԍігӧн бобӧԋаԋ колӧ віԁчыԍӧмӧнҗык: омӧԉҗыка бергӧԁлыны, меԁ јурыс-корјыс оз гылав. Ԉітовкаӧн ԉібӧ машінаӧн ыщкігӧн турун уԍӧ, ԉоԇԇӧн-ԉоԇԇӧн. Бобӧԋаԋ ԉоԇјаԍ ыщкӧм-бӧрын оз ков разӧԁны: лун кык-кујім меԁ сіԇі кујлас. Кык-кујім лун кујлӧԁӧм-бӧрын ԉоԇјассӧ пыркӧԁтӧг-разӧԁтӧг колӧ бергӧԁлыны мӧԁар бок-вылас. Сіԇі бара кујлӧԁан лун-мӧԁ. Бур повоԃԃа-ԁырјі 3 — 1 лунӧн зев-бура коԍмас турун. Кос турун јуравлытӧг ԉоԇјасыԍ поԅӧ новлыны зорӧԁӧ. Зев лӧԍыԁ бобӧԋаԋ коԍтыны сырс јылын. Асывја ыщкӧмсӧ рытнас ԉі аскі асывнас поԅӧ вӧсԋіԃіка ԁа җуҗыԁ-коԃа ԍырсавлыны. Шонԁінас ԁа тувсов тӧвнас турун лун-мӧԁӧн сені коԍмас. Бура чукӧртӧм бобӧԋаԋ турун чӧскыԁ, скӧт ԍојӧ, јона раԃејтӧ. Верԁны-кӧ сіјӧ турунӧн мӧстӧ — шаԋ лоӧ ԁа уна чӧскыԁ сук јӧв кутас вајны, вӧвлы зӧр ещаҗык ковмас. Му-вылын, бобӧԋаԋ іԁралӧм-бӧрын, поԅӧ скӧт віԇны: мӧԁ петасыԁлы омӧԉ ԋекущӧмӧс оз вӧчны, сӧмын васӧԁ-ԃырјі оз ков лојӧԁны-а. Первој лунас бобӧԋаԋ ӧтава-вылӧ мӧсјасӧс, ыжјасӧс ԁыр-кежӧ оз ков леԇны: вермасны ԁунԁыны ԁа потны. Лунвылын, бобӧԋаԋ ӧтава-вылын-кӧ скӧт оз віԇны, турун ар-кежас вермӧ быԁмыны мӧԁпӧв ыщкымӧн. Сені кӧԇӧны аслыс ԍікас кӧјԁыс, сіјӧ &сӧјԁысыс міјан војвы- лаԁ оз чуж. Міјан колӧ кӧԇны војвылын быԁман бобӧԋаԋ кӧјԁыс: перымса кӧјԁыс. Сіјӧ ӧԏі вонаԁ кыкыԍ ыщкымӧныԁ оз быԁмы: ӧтчыԁ ыщкымӧн сӧмын быԁмӧ, ԍӧмын турунсӧ уна вајӧ. Ӧтчыԁ пуктӧмнас туруныс овлывлӧ лунвывса кыкыԍ пуктӧм-мынԁаыс. Ԃеԍаԏіна му-вылын турун первоја ыщкан воас ов-ывлӧ 200 — 300 пуԁӧԇ. Мӧԁ во тулыснас петас ӧԁԇігӧн, мусӧ колӧ јонҗыка піԋовтны кӧрт піԋаӧн: меԁ муыс ԋебыԁҗык лоӧ. Турун вуж ԁојԁалӧмыԍ ԋінӧм повны: ԋебыԁ му-вылаԁ јонҗыка петасыс ӧԁԇас. Зев еԍкӧ бур піԋовттӧԇыс-кӧ сіјӧ му-вылаԁ којалан суперпостат пыԅ (18 — 20 пуԁ ԃеԍаԏіна-вылӧ), сетчӧ-жӧ еԍкӧ бур којавны сымынԁа-кымын-жӧ каԉіјнӧј сов ԉі гіпс. Таԇтӧ-кӧ вӧԃітны, мӧԁ воас туруныԁ первој воԍа-ԍерԏі нӧшта уна воас. Раԃејтгӧг мӧԁ воаԁ 150 — 200 пуԁјыԍ унҗык оз овлывлы. Којмӧԁ воас нӧшта чінӧ. ӧԏі му-вылын кујім во помԍаыԍ ԁыр бобӧԋаԋ вӧԃітны оз туј: бурыс оз во. Мӧԁыԍ ԉі којмӧԁыԍ турун пуктӧм-бӧрын мусӧ арнас колӧ гӧрны ԁа мӧԁ во тулыснас іԁ ԉі шабԁі кӧԇны. Поԅӧ вӧԃітны і коԍкӧмӧн ԁа кӧԇны ԍу: ԍу-улӧ-кӧ ыщкӧм-бӧрԏі колӧ гӧрны пырыԍ-пыр, меԁ муыс уԃітас ԋебԅыны. Ӧԏі пӧлӧс кӧԇаыԍ му муԇӧ. Кӧԇа колӧ вежлавны щӧкыԁҗыка. Бобӧԋаԋ кӧԇа колӧ лӧԍӧԁны сіԇі, меԁ ӧԏі му-вылӧ кутас веԍкавны сіјӧ сӧмын 5 — 6 во-мыԍԏі. Кујім переменаӧн уҗалігӧн бобӧԋаԋ вӧԃітны оз шогмы.

9. Бобӧԋаԋ кӧјԁыс лӧԍӧԁӧм-јылыԍ.

Ӧні креԍԏана бобӧԋаԋ кутісны кӧԇны воыс-воӧ јонҗыка. Бобӧԋаԋ кӧјԁыс ԋӧбыԍ ӧтарӧ соԁӧ. Војна-ԁырјі кӧјԁыс ԇікӧԇ помаԍліс (бырлі). Важӧн војнаӧԇ Перым губерԋаса креԍԏана бобӧԋаԋ кӧјԁыс лӧԍӧԁӧны вӧлі уна: најӧ і кӧјԁыс вузалыԍјас вӧліны. Војна быԁ ԍікас уҗ павкӧԁіс: сіјӧн щӧщ і кӧјԁысыс помаԍліс. Меԁ-воԇын бобӧԋаԋ кӧԇны завоԃітігӧн, ԃерт, кӧјԁыстӧ лоӧ ԋӧбны. Бӧрԏінас ескӧ сеԍԍа аслыԁ-мынԁа кӧјԁыс- тӧ быԁсӧн ачыԁ верман лӧԍӧԁны-ԁа. Ԋӧбӧм кӧјԁысыԁ коԁ тӧԁас кущӧм нӧшта веԍкалӧ — ас лӧԍӧԁӧмыԁ сіјӧ пыр-ԋін наԃежнӧҗык, оз ков повны чужтӧмыԍ. Бобӧԋаԋ кӧјԁыс лӧԍӧԁӧмыԁ абу сіјӧ ԍера робота, быԁ му уҗалыԍлӧн аслас артмас. Колӧ сӧмын ԇоріԇјассӧ воӧԁны бурҗыка. Ԇоріԇјас воӧԁны колӧ ыщкігаԁ, ічӧԏік тор му-вылаԁ коԉны ыщкытӧг. Оз ков коԉны сӧмын керка-берԁса му-вылӧ ԁа јона кујӧԁа му-вылӧ: сені туруныс нермӧ, ԁыр оз во. Нермӧм корвыв мунӧм бобӧԋаԋыԁлӧн кӧјԁысыс &омӧл лоӧ. Бур кӧјԁыс артмӧ лунвыв кос му-вылын. Кӧјԁыс-вылӧ поԅӧ коԇны бобӧԋаԋ меԁ-воԇԇа ыщкігас, поԅӧ і мӧԁ воас. Спасјас-гӧгӧр бобӧԋаԋ јурјас кутасны руԁӧԁны ԁа кок-јылас коԍмыны. Воӧма абу кӧјԁысыс поԅӧ віԁлыны кі-костаԁ весалӧмӧн. Воӧм кӧјԁыс пӧԉтчӧма, віж гуԉу-зӧб рӧмӧн пӧртмаԍӧ. Вотӧм кӧјԁыс оз-пӧртмаԍ, сӧмын віж рӧма. Міјанла-ԁорын бобӧԋаԋ кӧјԁыс воӧ уԍпеԋԋӧ-гӧгӧр. Кӧјԁыс воӧм-бӧрын бобӧԋаԋ ыщкыны колӧ кымӧра лунӧ: јурјасыс меԁ оз гылавны. Ыщкӧм-бӧрын уԉвывԍыс сіјӧс новлыны колӧ весалӧм гумла-вылӧ ԁа сені і коԍтыны. Кі-кӧ тырмӧ, ыщкӧм-ԁорыԍ бурҗык вунԁыны чарлаӧн ічӧԏік коԉтајасӧ, ԁа сіԇ-жӧ гумла-вылын коԍтыны. Арԍа шонԁінаԁ-кӧ оз коԍмы, поԅӧ коԍтыны патчӧр-вылаԁ ԉібӧ рынышаԁ кокԋіԃік жарын. Чорыԁ жартӧ бобӧԋаԋ кӧјԁыс оз раԃејт, сылы колӧ вывті ԋебыԁ жар. Чорыԁ жарын кӧјԁысыс вермас пӧжԍыны ԁа ставыс щыкны: чужтӧм кӧјԁыс лоӧ. Бобӧԋаԋ коԉтајасӧс костӧм-бӧрас вартӧны вартанӧн. Вартԍӧм-бӧрын Јурсӧ іԇԍыс ԁа корԍыс куранӧн торјӧԁны. Торјӧԁӧм-бӧрын јурјассӧ пожналӧны щӧкыԁ пожјӧн. Вартԍӧм кӧјԁысыс пож-пырыс петас, вартԍытӧмыс јурыскӧԁ коԉас пожјас. Пожкоԉассӧ поԅӧ тӧв-пыр леԇны: тыртӧм јурјасыс тӧвԅасны ылӧ, тырајассӧ чукӧртан-ԁа бара вартан ԁа бара пожналан. Быԁ тув бобӧԋаԋ кӧјԁыс ԁона, оз ков јогыскӧԁ коԉны ԋӧԏі. Емӧԍ бобӧԋаԋ вартан машінајас, поԅӧ вартны сіјӧн. Сӧмын сіјӧ ԁона ԁа ӧткӧн креԍтаԋіныԁ лӧԍӧԁны он вермы. Ем-кӧ ԋаԋ вартан машіна поԅӧ вартны сіјӧн. Колӧ сӧмын барабансӧ 3/4 куԅасӧ мышԍаԋыс і воԇԍаԋыс пӧвјасӧн тупкавны. Воԍсаін колӧ лӧԍӧԁны сіԇі: веԍкыԁла-ԁорԍаԋыс, меԁ поԅӧ бобӧԋаԋ јурсӧ ԍујавны, шујгала-ԁортіыс меԁ вермӧ петны. Вартԍӧм-бӧрын бобӧԋаԋ јікісӧ којавны колӧ віԇ-вылӧ, коԉас кӧјԁысыԍ меԁ петас турун. Бобӧԋаԋ јікі поԅӧ верԁны і скӧтлы: пыԅ сорӧн-кӧ гуԁралан порԍјас зев раԃејтӧны. Весавны бобӧԋаԋ кӧјԁыс поԅӧ тӧлӧԁӧмӧн пожналӧмӧн. Ем-кӧ тӧлӧԁчан машіна, ԉібӧ кӧјԁыс весалан машіна, поԅӧ весавны сіјӧн. Машінаӧн весалігӧн ещаҗык пӧра мунас ԁа-і сӧстӧмҗык лоӧ кӧјԁысыс. Бобӧԋаԋ кӧјԁыс оз быԁ во ӧтмынԁа артмы. Мукӧԁ воас ԁоԃ бобӧԋаԋ туруныԍ лоӧ 2 — 2 1/4 пуԁјӧԇ, мукӧԁ-ԁырјіыс і 20 тувјыс оз чукӧрмы. Шӧркоԃԃӧм воӧ ԃеԍаԏіна-вылыԍ, кӧјԁыс-вылӧ-кӧ ставсӧ коԉны, чукӧрмӧ 10 — 15 пуԁ кӧјԁыс, бурҗык воӧ чукӧрмылӧ 25 пуԁјӧԇ. Ԃеԍаԏіна муӧ кӧјԁыс мунӧ 1 пуԁ. Шӧркоԃԃӧм воӧ сіјӧ 1 пуԁԍыс артмӧ 10 пуԁ кӧјԁыс. Ӧні та-ԍерԏі поԅӧ артавны, уна-ӧ колӧ ыщкітӧг& коԉны, меԁ кӧјԁыс лоӧ мӧԁ во-кежӧ кӧԇны тырмымӧн. Мыјта таво ыщкан, сы-мынԁа-жӧ-кӧ кӧсјан кӧԇны, ыщкытӧгыс сӧмын 1/10 коԉ, кык-мынԁа-кӧ — 1/5, сеԍԍа оз ков тӧжԁыԍны кӧјԁыс-вӧсна.

10. Кыԇі кујім перемена вежны уна перемена-вылӧ.

Кујім переменаыԁ јона путкыԉтӧ креԍԏаналыԍ овмӧс. Кујім перемена вӧԃітігӧн ԋемтор абу: турун-ԋі, ԋаԋ-ԋі, скӧт-ԋі. Кујӧԁтӧмысла муыԁ ізгармӧма, ԋаԋтӧ оз вај. Ем пӧслӧвіча: «оз-пӧ му верԁ, верԁӧ му-вылас быԁман торјыс». Сіјӧс оз ков вунӧԁны. Міјан мујас-вылын җынјыс јог, јогԍыԁ ԋаԋыԁ оз артмы. Мужікјас пыр шуӧны — муыԁ-кӧ-пӧ ем, ԋаԋыԁ лоӧ ԋіԋ. Абу сіјӧ сіԇі. Мі ӧтарӧ соԁтыԍам муӧн: віԇјас гӧралам. кокԍам — ԋаԋ пыр абу. Выԉ мутӧ во мӧԁ — којмӧԁ вӧԃітам, сеԍԍа і еновтам ԋаԋ вајтӧмла. Абу мі еща му-вӧсна ԋаԋтӧмӧԍ ԁа гӧԉӧԍ. Мусӧ ог кужӧј раԃејтны ԁа-сы-вӧсна. Муыԁлы-ӧԁ јона раԃејтӧм-жӧ колӧ: бура гӧрӧм ԁа јона кујӧԁалӧмӧн. Еща скӧттӧ віԇігӧн кыԍ міјанлы уна кујӧԁыс. Верԁастӧгыԁ мыјӧн скӧттӧ лӧԍӧԁан. Кујім переменатӧ вӧԃітігӧн ԋӧтчыԁ ԋінӧм оз ло: пыр абутӧмнас лоӧ песԍыны. Кујім переменаӧн уҗалігӧн бобӧԋаԋ кӧԇны ԋекытчӧ оз поԅ. Кӧԇан-кӧ ԍу ӧԅім-вылаԁ, тувсов кӧԇатӧ ԋекытчӧ лоӧ кӧԇны: іԁтӧг коԉан. Тувсов кӧԇакӧԁ-кӧ кӧԇан, муыԁ коԍкӧм-улаԁ оз коԉ — ԍутӧг коԉан. Бобӧԋаԋ вӧԃітны-кӧ кӧсјан, колӧ воԇвыв мутӧ артавны ԁа јукны сымын пеԉӧ, кымын переменаӧн кӧсјан вӧԃітны му. Міјан мујас ставыс разы-пеԉі: ӧԏілаын — ӧԏі, мӧԁлаын — мӧԁ. Уналаын ӧні креԍԏаналӧн мујасыс јуклӧма ԍіктӧн-ԍіктӧн. Быԁ олыԍлӧн став муыс ӧтчукӧрын: посԋі мујассӧ ӧтлаавлӧмаӧԍ. Уна перемена поԅӧ завоԃітны і раз-муӧн. Сӧмын кӧԇасӧ колӧ јукны перемена-ԍерԏіыс. Уна ӧні шуӧны, кӧԏ-пӧ еԍкӧ завоԃітан кӧԇны бобӧԋаԋто, ԁа муыԁ ԋаԋ-улаԁ оз коԉ. Сіԇі оз ков віԇӧԁны. Сіԇі шуӧ сӧмын коԁі оз тӧԁ бобӧԋаԋлыԍ бур вајӧмсо. Роч креԍԏана полӧны коԍкӧмтӧг коԉӧмыԍ, најӧ коԍкӧм-вылын віԇӧны скӧтсӧ. Міјан Комі муын скӧттӧ віԇны коԍкӧмтӧг вӧрыс ыҗыԁ. Уна перемена вылӧ петігӧн став ԍіктлы (мерајтчыны) му јуклыны абу ԋевӧԉа. Аԍсыԁ мутӧ ԁа кӧԇатӧ быԁ морт ачыс кужас јукны ԋоԉпеԉаԁ, вітпеԉаԁ.

11. Ԋоԉ перемена.

Креԍԏана кујім переменаԍаԋ пырҗык боԍтԍӧны ԋоԉ переменаӧ. Кујім перемена-ԁырјі — іԁ, зӧр. Ԋоԉ перемена-вылӧ петігӧн арталан став мутӧ ԁа кӧԇасӧ јукан ԋоԉпеԉӧ. Ԋоԉ переменаӧ петны завоԃітан воас тулыснас 3/4 ԍу ӧԅім-вылаԁ колӧ кӧԇны бобӧԋаԋ кӧјԁыс. Сіјӧн і пуктӧма лоӧ ԋоԉ переменатӧ. Му тувсов кӧԇа-улыԍ 3/4 коԉан коԍкӧм-улӧ. 3/4 коԍкӧм-вылас кӧԇан ԍу. Му нӧшта коԉӧ 1/4 ԍу-улыԍ, 1/4 тувсов кӧԇа-улыԍ ԁа 1/4 коԍкӧм-улыԍ. Ставыс сіјӧ бара лоӧ 3/4. Сіјӧ 3/4-вылас кӧԇан іԁ-зӧр. Мӧԁ-воԍаԋ ԋоԉ перемена пукԍас прамӧја: ӧԏі кӧԇа-ув лоӧ бобӧԋаԋ-улын, мӧԁ — коԍкӧм-улын, којмӧԁ — тувсов кӧԇа-улын, ԋоԉӧԁ — ԍу ӧԅім-улын. Ӧні сӧмын кӧԇанаԁ ен сорԍы. Коԍкӧм-вылӧ пыр кӧԇԍӧ ԍу, іԁ-бӧрԏі му коԉӧны коԍкӧм-улӧ, бобӧԋаԋ кык во боԍтӧны турунӧн, којмӧԁ во-кежлас сіјӧ гӧрӧны іԁ-улӧ. Ԋоԉ перемена-ԁырјі бобӧԋаԋ кӧԇԍӧ пыр ԍу ӧԅім-вылӧ: оз сӧмын быԁ во, во-мыԍԏі. Ԋоԉ перемена вӧԃітігӧн бобӧԋаԋ кујім во-помԍа коԉны оз поԅ. Коԉан-кӧ којмӧԁ во-кежлӧ сеԍԍа іԁтӧ ԋекытчӧ лоӧ кӧԇныԁ. Віԇӧԁлӧј табԉітса-вылыԍ кыԇі колӧ кујім переменаыԍ петны ԋоԉ переменаӧ.

Кујім перемена.

Кујім перемена Коԍкӧм. Ԍу іԁ (зӧр) Ԋоԉ перемена-вылӧ петан воӧ. Ԍу бобӧԋаԋкӧԁ. Ԍу Тувсов кӧԇа Коԍкӧм іԁ-улӧ Коԍкӧм ԍуулӧ

і —

Кӧԋішщӧвса ԋоԉ перемена (кӧԇа вежлалӧм).

мујас војас 1 кӧԇа 3-ӧԁ кӧԇа 2-ӧԁ кӧԇа 4-ӧԁ кііԇа 1-ој во Первој во ыщкан бобӧԋ. Іԁ (зӧр) Коԍкӧм Ԍу 2-ӧԁ во Мӧԁӧԁ во ыщкан бобӧԋаԋ Коԍкӧм Ԍу бобӧԋаԋкӧԁ Іԁ (зӧр) мујас војас ӧԇа 2-ӧԁ кӧԇа 3-ӧԁ кӧԇа 4-ӧԁ кӧԇа 3-ӧԁ во Тувсов кӧԇа Ԍу 1-воԍа бобӧԋаԋ Коԍкӧм 4-ӧԁ во Коԍкӧм Іԁ (зӧр) 2-воԍа бобӧԋаԋ Ԍу бобӧԋаԋкӧԁ 5-ӧԁ во Ԍу Коԍкӧм Іԁ (зӧр) 1-воԍа бобӧԋаԋ 6-ӧԁ во Іԁ (зор) Ԍу бобӧԋаԋкӧԁ Коԍкӧм 2-воԍа бобӧԋаԋ 7-ӧԁ во Коԍкӧм 1-воԍа бобӧԋаԋ Ԍу Іԁ (зӧр) 8-ӧԁ во 1 Ԍу бобӧԋаԋкӧԁ 2 воԍа-бобӧԋаԋ Іԁ (зӧр) Коԍкӧм 9-ӧԁ во Первој воԍа-мозыс-жӧ. Тащӧм ԋоԉ перемена меԁ-војԁӧр понԁӧмӧԍ вӧԃітны Кӧԋішщев ԍіктын, Борісогԉеб карулын, Јарослав губерԋаын, сы вӧсна ӧнӧԇ шуԍӧ кӧԋішцӧвса ԉібӧ јарославса ԋоԉ переменаӧн. Бурҗыка-кӧ віԇӧԁлам табԉітса-вылӧ аԁԇам: 1. Ԋоԉ неремена-вылӧ петны кујім переменаԍаԋ абу-ԋіԋ сещӧм ԍӧкыԁ уҗ, ԋекущӧм торја мерајтчӧм оз ков. 2. Бобӧԋаԋ кӧԇԍӧ ԍу ӧԅім-вылӧ во-мыԍԏі. Ыщкыны бобӧԋаԋ кык во помԍа. 3. Ӧԏі і сіјӧ-жӧ му-вылӧ бобӧԋаԋ воӧ сӧмын віт во-мыԍԏі квајтӧԁ воас. 4 Важ-ԍерԏі кӧԏ ԋаԋ-улӧ му чіні, повны ԋінӧм: кујӧԁыс унҗык кутас вічмыны — јонҗыка кутас му кујӧԁаԍԍыны ԁај кык во кутас шојтчыны. 5 Первој во ыщкігӧн бобӧԋан турун чукӧрмӧ унҗык, мӧԁ воас ещаҗык 6 Бобӧԋаԋтӧ во-костасӧн кӧԇігаԁ, кӧјԁыс оз ков быԁ во лӧԍӧԁны: во-костасӧн-жӧ сӧмын. Тајӧ ԋоԉ перемена сӧмын ӧԏіӧн абу бур — кык во турун-улаԁ олӧм-бӧрын му картупеԉ-улӧ лоӧ чорыԁ. Сетчӧ-кӧ еԍкӧ шабԁі кӧԇны лоӧ зев лӧԍыԁ.

12. Кӧкјамыс перемена.

Уналаын вӧԃітӧны кӧкјамыс перемена. Кӧкјамыс переменаӧн уҗалігӧн ԋаԋ-улын ԁа бобӧԋаԋ-улын му лоӧ ԋоԉ перемена-ԁырјі мынԁа-жӧ. Сӧмын кӧкјамыс переменаӧн уҗалігӧн бобӧԋаԋ кутас кӧԇԍыны быԁ во, оз во костасӧн. Меԁ он сорԍы кӧкјамыс перемена-вылӧ петігӧн, поԅӧ воԇас став мутӧ ԋоԉ перемена-моз-жӧ јукны ԋоԉ пеԉӧ. Ԋоԉнансӧ сеԍԍа бара јукны шӧрі, кӧкјамыс і лоӧ. Кӧкјамыс переменаӧн уҗалігӧн кӧԇа вежлалӧм лӧԍӧԁігӧн ԋоԉ перемена-ԁырԍа кӧԇӧм бобӧԋаԋсӧ ыщкытӧԇ, тулыснас 1/2 ԍу ӧԅім-вылас нӧшта кӧԇан бобӧԋаԋ. Сетыԍ мӧԁ вонас турун лоӧ. Арнас коԉӧм-воԍа бобӧԋаԋсӧ ыщкӧм-бӧрын, му 1/2 гӧран мӧԁ-во-кежлӧ іԁ (зӧр)-улӧ. Мӧԁ җынјыс бара турун-улӧ коԉӧ. Мӧԁ-вонас мујас лоӧны: 1) 1/3 мӧԁ воԍа турун-улын. 2) іԁ (зӧр)-улын кык му: ӧԏікыс бобӧԋаԋ-улыԍ, мӧԁыс ԍу-улыԍ. 3)1/4 коԉӧм-воԍа кӧԇӧм турун-улын. 4) ԍу-улӧ ԁа коԍкӧм-улӧ важ мынԁаыс коԉӧ. Тулыснас 1/2 ԍу ӧԅім-вылӧ бара кӧԇӧны бобӧԋаԋ. Којмӧԁ во-кежӧ кӧԇајас пукԍасны кӧкјамыс пеԉӧ: 2-му турун-улын, 2-му іԁ (зӧр)-улын, 2 му коԍкӧм-улын і 2-ԍу ӧԅім-улын. ТАБԈІТСА ԋоԉ переменаыԍ кӧкјамыс переменаӧ петӧм. Кӧԋішщевса ԋоԉ перемена 1-ој во Ӧԏјвоԍа бобӧԋаԋ Ԍу ԍу бобӧԋаԋкӧԁ Іԁ (зӧр) Коԍкӧм 2-ӧԁ во 2-воԍа бобӧԋаԋ Іԁ(зӧр) Іԁ (зӧр) 1-воԍа бобӧԋаԋ Коԍкӧм Ԍу бобӧԋаԋкӧԁ Ԍу 3-ӧԁ во Іԁ (зӧр) Коԍкӧм 2-воԍа бобӧԋаԋ Ԍу Ԍу бобӧԋаԋкӧԁ 1-воԍа бобӧԋаԋ Іԁ (зӧр) 4-ӧԁ во Коԍком Ԍу Ԍу бобӧԋаԋкӧԁ іԁ (зӧр) іԁ (зӧр) 1-воԍа бобӧԋаԋ 2-воԍа бобӧԋаԋ Коԍ- кӧм Вӧлӧкаламса кӧкјамыс перемена Кӧкјамыс перемена поԅӧ завоԃітны і кујім переменасаԋ. Секі му выԉ кӧԇа-улын лоӧ важ кӧԇа-ԍерԏі. Віԇӧԁӧ табԉітса-вылыԍ кыԇі колӧ кӧԇасӧ вежлавны. ТАБԈIТСА кујім переменаԍаԋ кӧкјамыс переменаӧ петӧм. кујім перемена. 1924 во Коԍкӧм Ԍу Іԁ (зӧр) 1925 во Ԍу бобӧԋ. Ԍу Іԁ (зӧр) Коԍкӧм Кӧкјамыс перемена мујас војас 1-кӧԇа 2-кӧԇа 3-кӧԇа 4-кӧԇа 5-кӧԇа 6-кӧԇа 7-кӧԇа 8-кӧԇа 1926... 1-воԍа бобӧԋаԋ шабԁі іԁ (зӧр) коԍкӧм коԍкӧм коԍкӧм ԍу ԍу бобӧԋаԋкӧԁ 1927... 2-воԍа бобӧԋаԋ коԍкӧм коԍкӧм ԍу бобӧԋаԋкӧԁ ԍу шабԁі іԁ (зӧр) 1-воԍа бобӧԋаԋ 1928.... шабԁі ԍу ԍу бобӧԋаԋ. 1-воԍа бобӧԋаԋ іԁ (зӧр) коԍкӧм коԍкӧм 2-воԍа бобӧԋаԋ 1929... коԍкӧм Іԁ (зӧр) 1-воԍа бобӧԋаԋ 2-воԍа бобӧԋаԋ коԍкӧм ԍу ԍу бобӧԋаԋкӧԁ шабԁі 1930... ԍу коԍкӧм 2-воԍа бобӧԋаԋ шабԁі ԍу бобӧԋ іԁ (зӧр) 1-воԍа бобӧԋаԋ коԍкӧм 1931... іԁ (зӧр) ԍу бобӧԋаԋкӧԁ шабԁі коԍкӧм 1-воԍа бобӧԋаԋ коԍкӧм 2-воԍа бобӧԋаԋ ԍу 1932... коԍкӧм 1-воԍа бобӧԋаԋ коԍкӧм ԍу 2-воԍа бобӧԋаԋ ԍу бобӧ-ԋаԋкӧԁ шабԁі іԁ (зӧр) 1933... ԍу бобӧԋаԋкӧԁ 2-воԍа бобӧԋаԋ ԍу іԁ (зӧр) шабԁі 1-воԍа бобӧԋаԋ коԍкӧм коԍкӧм Тајӧ кӧкјамыс перемена кӧні уна шабԁі вӧԃітӧны. Поԅӧ кӧкјамыс перемена вӧԃітны і шабԁітӧг.

ТАБԈІТС А

кујім переменаԍаԋ Вӧлӧкаламса кӧкјамыс переменаӧ петӧм (шабԁітӧг).

Кујім перемена. Кӧкјамыс переменаӧ петан воԍыс воԇԇа вонас Коԍкӧм Ԍу Ԍу бобӧԋаԋкӧԁ Іԁ (зӧр) Петан воас Ԍу Ԍу бобӧԋаԋкӧԁ Іԁ(зӧр) І-воԍа бӧбӧԋ. Коԍ кӧм

Кӧкјамыс перемена

3-ӧԁ во 2-ӧԁ во 1-ӧԁ во муяс вояс

ԍу коԍкӧм іԁ (зӧр) 1-кӧԇа

ԍу бобӧ-ԋаԋкііԁ коԍкӧм іԁ (зӧр) 2-ӧԁ кӧԇа

іԁ (зӧр) 2-воԍа боӧӧԋаԋ 1- воԍа бобӧԋаԋ 3-ӧԁ кӧԇа (зӧр) іԁ ԍу коԍкӧм 4-ӧԁ кӧԇа

1-воԍа бобӧԋаԋ ԍу бобӧԋаԋкӧԁ коԍкӧм 5-ӧԁ кӧԇа

коԍкӧм іԁ (зӧр) 2-воԍа бобӧԋ. 6-ӧԁ кӧԇа

коԍкӧм іԁ (зӧр) ԍу 7-ӧԁ кӧԇа

1-воԍа бобӧԋаԋ 1-воԍа бобӧԋаԋ ԍу бобӧԋаԋкӧԁ 8-ӧԁ кӧԇа

8-ӧԁ во 7-ӧԁ во 6-ӧԁ во 5-ӧԁ во 4-ӧԁ во м 2-воԍа бобӧԋаԋ 1-воԍа бобӧԋаԋ ԍу бобӧԋаԋкӧԁ коԍкӧм іԁ (зӧр) 1-кӧԇа Ԍу коԍкӧм іԁ (зӧр) 2-воԍа бобӧԋаԋ 1-воԍа бобӧԋаԋ 2-ӧԁ кӧԇа ԍу бобӧԋаԋкӧԁ коԍкӧм (зӧр) іԁ ԍу коԍкӧм 3-ӧԁ кӧԇа (зӧр) іԁ 2-воԍа бобӧԋаԋ 1-воԍа бобӧԋаԋ ԍу бобӧԋаԋкӧԁ коԍкӧм 4-ӧԁ кӧԇа (зӧр) іԁ ԍу коԍкӧм іԁ (зӧр) 2-воԍа бобӧԋаԋ 5-ӧԁ кӧԇа 1-воԍа бобӧԋаԋ ԍу бобӧԋаԋкӧԁ коԍкӧм Іԁ (зӧр) ԍу 6-ӧԁ кӧԇа коԍкӧм іԁ (зӧр) 2-воԍа бобӧԋаԋ 1-воԍа бобӧԋаԋ ԍу бобӧԋаԋкӧԁ 7-ӧԁ кӧԇа коԍкӧм іԁ (зӧр) ԍу коԍкӧм іԁ (зӧр) 8-ӧԁ кӧԇа Тајӧ кӧкјамыс перемена вӧԃітігӧн: 1) му ԋаԋ-улын лоӧ ԋоԉ переменаӧн уҗалігӧн мынԁа-жӧ: 1/4 став муԍыԁ. 2) Ӧԏі ԍу му-вылас быԁ тулысын кӧԇӧны бобӧԋаԋ, мӧԁ му-вылас ԍу аскежас быԁмӧ. 3) Ԍу-поԁ мӧԁ воас ӧԏі муыс лоӧ турун-улын, мӧԁыс іԁ-улын ԉі зӧр-улын. 4) Бобӧԋаԋ лоӧ быԁ во кык му: ӧԏі му-вылас ӧԏі воԍа, мӧԁас кык воԍа. 5) Тувсов кӧԇа-улын быԁ во-жӧ кык му: ӧԏікыс ԍу-поԁ, мӧԁыс кык воԍа бобӧԋаԋ-увса му. Сіјӧ му-вылас бур вӧԃітны шабԁі. Абу бур кӧкјамыс переменаыԁ, муыԁ уна пеԉӧ разалӧ-ԁа: ӧԏі ԍу му ӧԏілаын вермас лоны, мӧԁыс мӧԁлаын. 13. Квајт перемена.

Зев кокԋіԁ кујім переменаԍаԋ петны квајт перемена-вылӧ. Мутӧ сӧмын быԁ кӧԇаув јук кык-пеԉӧ, квајт-і лоӧ. Квајт переменаӧн уҗалігӧн кӧԇа вежлалӧм поԅӧ лӧԍӧԁны уна-ногӧн. Позӧ& тащӧмӧс: 1) коԍкӧм, 2) коԍкӧм-вылӧ &су, 3) &су бӧрԏі картупеԉ ԁа &мӧсԍркн-і, 4) картупеԉ ԁа мӧсԍоркԋі-бӧрын іԁ (зӧр). Сіјӧ тулыснас-жӧ іԁ (зӧр)-вылас кӧԇан бобӧԋаԋ. Му кык-во олӧ бобӧԋаԋ-улын. Кык-воԍа бобӧ-ԋаԋ ыщкӧм бӧрын вӧԃітӧны коԍкӧмӧн. Коԍкӧм-вылӧ бара &су. Кујім переменаԍаԋ квајт переменаӧ петігӧн кущӧмкӧ тулысын сӧмын 1/2 тувсов кӧԇа (іԁ, зӧр)-вылаԁ кӧԇ бобӧԋаԋ. Сені мӧԁ воас лоӧ турун. Мӧԁ во тулыснас 1/2 тувсов кӧԇа-вылас бара кӧԇӧны бобӧԋаԋ, мӧԁ җын тувсов кӧԇа-ув му-вылас пуктӧны картупеԉ ԁа мӧсԍоркԋі. Којмӧԁ вонас 1/2 тувсов кӧԇа-вылас бара кӧԇӧны бобӧԋаԋ. &Ԍјіӧ вонас војԁӧр воԍа кӧԇӧм бобӧԋаԋјасыс: &оԏікыс лоӧ ӧԏі воԍа, мӧԁыс кык-воԍа. Ԋоԉӧԁ воас кујім перемена-пыԃԃі пукԍас квајт неремена. Віԇӧԁлӧј табԉітса-вылыԍ:

ТАБԈIТСА 3-ім переменаԍаԋ 6 перемена-вылӧ петӧм картупеԉ ԁа мӧсԍоркԋі вӧԃітӧмӧн.

Кујім перемена.

1-ја вежны завоԃітан воас Коԍкӧм Ԍу іԁ зӧр бобӧԋаԋкӧԁ 2-ӧԁ воас Ԍу картупеԉ ԁа мӧсԍ. Іԁ бобӧԋаԋ кӧԁ коԍкӧм 1-воԍа бобӧԋаԋ 3-ӧԁ воас картупеԉ ԁа мӧсԍор. іԁ бобӧԋаԋкӧԁ коԍкӧм 1-воԍа бобӧԋаԋ ԍу 2-воԍа бобӧԋаԋ Квајт перемена

table

Меԁ он сорԍы кӧԇа вежлалігӧн, тајӧ квајт перемена уҗалігӧн оз ков вунӧԁны: бобӧԋаԋ кӧԇԍӧ пыр тувсов кӧԇакӧԁ, ԋӧтчыԁ оз ԍу ӧԅім-вылӧ. Кык-воԍа турун ыщ- кӧм-бӧрын бобӧԋаԋ-увса му гӧрӧны коԍкӧм-улӧ. Кык-воыԍ ԁыр му бобӧԋаԋ-улӧ оз ков коԉны, переменаыс ԇугԍас. Тајӧ квајт перемена вӧԃітігӧн: 1) Коԍкӧм век кык во бобӧԋаԋ-улын вӧԃітӧм му-вылын. Бобӧԋаԋ-бӧрын му кујӧԁавтаг& су& вајӧ бурӧс. 2) Кујӧԁ петкӧԁӧны іԁ-улӧ ԁа картупеԉ-улӧ 3) Картупеԉ ԁа мӧсԍоркԋі вӧԃітӧм-бӧрын сіјӧ му-вылын іԁ (зӧр) артмӧ сӧстӧм, јогтӧм ԁа јон. 4) Квајт перемена вӧԃітігӧн чукӧрмӧ уна верԁас скӧтлы. Быԁ во бобӧԋаԋ ыщкӧны кык му-вылыԍ: сетыԍ уна турун чукӧрмӧ. Нӧшта турун-кынԇі мӧсԍоркԋіыԁ лоӧ. Сіјӧ зев бур ԍојантор мӧслы. Уна-скӧт віԇыԍјаслы тащӧм квајт переменаыԁ вывті бур. Ԋаԋ-улаԁ муыԁ еща коԉӧ ԁа сіјӧн сӧмын абу бур тајӧ перемена. ԍу-улын лоӧ сӧмын став муԍыԁ. Бур тајӧ перемена уна муа олыԍјаслы ԁа кор ԋаԋ ԁонтӧмҗык јӧв-выј-ԍерԏі, ԋаԋ-ԁорыс-кӧ& скӧтыс& унҗык ԁокоԁыт воӧ. Секі јӧв-выј вузалӧм ԍӧм-вылӧ поԅӧ ԋаԋтӧ ԋӧбны. Карјас-берԁса олыԍјас таԇі і вӧчӧны.

Квајт перемена шабԁі вӧԃітӧмӧн.

Кӧні уна вӧԃітӧны шабԁі, квајт перемена-ԁыјрі кӧԇа вежлалӧм лӧԍӧԁӧны со кыԇі: Коԍкӧм. Коԍкӧм-бӧрын ԍу. Ԍіјӧ ԍу ӧԅім-вылӧ тулыснас кӧԇӧны бобӧԋаԋ. Му олӧ бобӧԋаԋ-улын кык во. Кык воԍа бобӧԋаԋ турун ыщкӧм-бӧрын му ԋебԅӧԁӧны ԁа мӧԁ воас сетчӧ кӧԇӧны шабԁі. Шабԁі-бӧрԏі сеԍԍа іԁ-улын лоӧ. Кујім переменаԍаԋ тајӧ квајт переменаӧ петігӧн, кущӧмкӧ тулысын 1/2 ԍу ӧԅім-вылас колӧ кӧԇны бобӧԋаԋ. Коԍкӧм-вылас, коԁӧс вӧлі коԉӧма тулыснас, 1/2-вылас кӧԇӧны шабԁі. Мӧԁ-җынсӧ коԍкӧмӧн вӧԃітӧны ԁа арнас кӧԇӧны ԍу. Мӧԁ тулыснас сіјӧ ԍу ӧԅім-вылас кӧԇӧны бобӧԋаԋ. Іԁ лоӧ ԍу-улыԍ петӧм му-вылын, бобӧԋаԋсӧ кӧні абу вӧлі кӧԇӧма. Којмӧԁ воас кујім переменаыԍ пукԍаԍ квајт перемена ԉучкі. Таԇі кӧԇа вежлалігон бобоԋаԋ век кӧԇԍӧ ԍу ӧԅім-вылӧ, оз воԇԇаыс-моз іԁкӧԁ. ТАБԈІТСА 3-м переменаыԍ 6 перемена-вылӧ петӧм (уна шабԁі вӧԃітігӧн). Кујім перемена. table Квајт перемена. table Квајт перемена уҗалігӧн: 1) Бобӧԋаԋ вӧԃітӧм-бӧрын, арԍаԋыс-кӧ гӧрны му, шабԁі-улӧ лоӧ вывті бур. Сіјӧ му-вылын шабԁі артмӧ ԋебыԁ му-вылын ԁорыԍ бурҗык. Сіјӧн тајӧ кӧԇа вежлалӧмсӧ вӧԃтіны кӧні уна шабԁі вӧԃітӧны. 2) Ӧԏі і сіјӧ-жо му-вылӧ шабԁі кӧԇа веԍкалӧ сомын 6 во-мыԍті. Ԁыр-коласнаԁ шабԁіӧн мулыԍ јона вын кыскӧмыԍ повны ԋінӧмла. Кујім переменатӧ уҗалігӧн-ӧԁ шабԁілӧн мулыԍ вынсӧ кыскӧмыԁ јона тӧԁчӧ-а. 3) Сӧмын ԋан-улаԁ еща лоӧ муыԁ ԁа сіјӧ абу бур. Бара 1/? став муԍыс. Нӧшта бобӧԋаԋыԁ шоча веԍкавны понԁас му-вылаԁ: сӧмын ԋоԉ во-мыԍԏі вітӧԁ во-вылас. Бобӧԋаԋ кӧԇаԍыс-кӧ му уна во косталас, бобӧԋаԋ омӧԉа кутас артмыны.

Віт перемена.

Кујім переменаԍаԋ вуҗны віт переменаӧ квајтӧ-ԍерԏі ԍӧкыԁҗык. Креԍԏаԋінлӧн ас-кежас агроном отсавтӧг ӧԁва-кӧ і артмас. Ӧні агрономјас уна, најӧ му уҗалыԍлы овмӧс кыпӧԁны отсалӧмыԍ ԍӧм боԍтӧны, сы-вылын кынӧмсӧ верԁӧны. Креԍԏаԋінлӧн ем-кӧ јуалан-віԍталан-торјас колӧ агрономӧс корны ԁа сылыԍ ԉучкі јуаԍны. Агроном віԍталас кыԇі-мыј бурҗыка уҗавны му-гӧгӧр. Сіԇ-жӧ-і кӧсјан-кӧ му уҗавны завоԃітны віт переменаӧн, колӧ корны агрономӧс. Меԁ сіјӧ локтас ԁа јукас мујастӧ кыԇі бурҗык. Віт перемена-вылӧ петігӧн му колӧ јукны віт пеԉӧ. Став муыԁ-кӧ кык ԃеԍаԏіна колӧ јукны таԇі: 1) ԍу-улӧ ԃеԍаԏіна. 2) Тувсов кӧԇа-улӧ (іԁ, зӧр, картупеԉ, шабԁі, мӧсԍоркԋі) 1/4 ԃеԍаԏіна. 3) бобӧԋаԋ-улын кык му: 1/5 ԁа 1/5 ԃеԍаԏіна ԍтавыс 2/3 ԃеԍаԏіна. 4) Коԍкӧм-улын 2/4 ԃеԍаԏіна-жӧ. Быԁ во җын ԍу ӧԅім-вылас кӧԇӧны бобӧԋаԋ. Мӧԁ җын-вылас ԍу-бӧрԏі мӧԁ вонас пуктӧны картупеԉ ԁа мӧсԍоркԋі ԁа мӧс-морков. Емӧԍ креԍԏана-пыщкын сещӧм јӧз, коԁі мӧсԍоркԋілыԍ бур вајӧмсӧ оз тӧԁ. Најӧ полӧны ыҗыԁ места зајмітны мӧсԍоркԋі ԁа картупеԉ-улаԁ. Полан-кӧ-ӧԁ поԅӧ җын-вылас пуктыны мӧсԍоркԋітӧ ԁа картупеԉтӧ, мӧԁ җын-вылас поԅӧ кӧԇны іԁ. Мӧсԍоркԋі ԁа картупеԉ вӧԃітӧм-бӧрын, сіјӧ му-вылӧ колӧ кӧԇны ԁонажык кӧԇа: шабԁі-ԉі, іԁ-ԉі, віка-ԉі, поԅӧ і зӧр. Сіјӧ кӧԇасӧ вӧԃітан сені кык во. Ӧтчыԁ кӧԇӧм бобӧԋаԋыԍ турун боԍтан кык во-жӧ. Којмӧԁ вонас кыкнан җынјыс: бобӧԋаԋ-увса ԁа шабԁі-увса лоӧны тувсов кӧԇа-улын. Кӧні вӧлі шабԁі, сені лоӧ іԁ, кӧні вӧлі бобӧԋаԋыс, сені лоӧ шабԁі. Кӧԇајас і ајртмасны-лӧԍаласны. Віт перемена table Емӧԍ мукӧԁ-ԍікас& віт переменајаԍ. Ем Кӧваԋса віт перемена. Сіјӧс первој понԁӧмаӧԍ уҗавны Коваԋ ԍіктын. Вӧлӧколамса карулын, Мӧскуа губерԋаулын. Кӧваԋса віт перемена вӧԃітігӧн бобӧԋаԋ оз сӧмын турунӧн боԍтны. Сені віԇӧны нӧшта скӧт. Бобӧԋаԋ-улын олӧ ԋоԉ во. Тајӧ перемена-ԁырјі кӧԇа вежлалӧны таԇі: Коԍкӧм, Коԍкӧм-вылӧ су. Сіјӧ ԍу ӧԅім-вылӧ кӧԇӧны бобӧԋаԋ. Бобӧԋаԋ сіјӧ му-вылыԍ боԍтӧны кык во турунӧн, мӧԁ кык во нӧшта олӧ скот-улын. Бобӧԋаԋ-поԁ вӧԃітӧны шабԁі-улын. Шабԁі-бӧрԏі сіјӧ му лоӧ коԍкӧм-улын. Коԍкӧм-вылын ԍу. Ԍу-поԁ вылын зӧр. Зӧр-бӧрын бара коԍкӧм. Коԍкӧм-вылӧ кӧԇӧны ԍу. Ԍу ӧԅім-вылӧ бобӧԋаԋ. Сеԍԍа таԇі і кутас мунны воыԍ-воӧ. Т А Л Б ԈI Т С А 3-ім перемена Коваԋса 5 перемена-вылӧ вежӧм.

1-ја вежны завоԃітан воас іԁ (зӧр) коԍкӧм ԍу бобоԋаԋкӧԁ ԍу 2-ӧԁ воас коԍкӧм ԍу 1 -воԍа бобӧԋ. іԁ (зӧр) меԁ-бӧрја вежан воас ԍу ԍу бобоԋаԋкӧԁ іԁ (зӧр) 2-воԍа бобӧԋ. коԍкӧм Кујім перемена. Быԁ кӧԇа-улын віт перемена-ԁырјі лоӧ кујім перемена-ԁырјі-ԍерԏі. Кӧваԋса віт перемена уҗалігӧн: 1) Ӧԏі му-вылыԍ быԁ во ыщкӧны турун, мӧԁ-вылын олӧ скӧт. 2) Му олӧ турун-улын ԋоԉ во помԍа: кык во ыщкӧны, мӧԁ кык во олӧ скӧт. Коваԋса віт перемена table 3) Тајӧ перемена-ԁырјі іԁ кӧԇԍӧ ӧԏі во ԋебыԁ му-вылӧ, мӧԁ во турун-улыԍ петӧм му-вылӧ. 1) Му ԋаԋ-улын лоӧ 1/5 став муԍыԁ: квајт перемена-ԁырјі-ԁорыԍ унҗык, ԋоԉ-ԍерԏі — ещаҗык. 5) ӧԏі і сіјӧ-жӧ му-вылӧ бобӧԋаԋ веԍкалӧ віт во-мыԍԏі квајтӧԁ воас. 6) Бобӧԋаԋ кӧԇԍӧ во-костасӧн ԍу ӧԅім-вылӧ, оз іԁкӧԁ. Тащӧм віт перемена вӧԃітігӧн пуԁ ԍу-ув му-вылӧ бобӧԋаԋ сорӧс кӧјԁыс кӧԇӧны 4 1/2 тув. Сорлалӧны 2 тув гӧрԁ бобӧԋаԋ кӧјԁыс (важ кујім тув-пыԃԃіыс) ӧԏі тув јеҗыԁ бобӧԋаԋ кӧјԁыскӧԁ ԁа тувјӧн-җынјӧн чорыԁ јура ԍітурун кӧјԁыскӧԁ (важ ӧԏі тув-пыԃԃіыс). Јеҗыԁ бобӧԋаԋ ԁа чорыԁ јура ԍітурун гӧрԁ бобӧԋаԋ-ԍерԏі јонҗыка лептӧны скӧтлыԍ таԉалӧмсӧ ԁа-ј уна во-помԍаҗык быԁмӧны ӧԏі і сіјӧ-жӧ местаас.

Віт перемена уна картупеԉ вӧԃітігӧн.

Кӧні бобӧԋаԋ-кынԇі вӧԃітӧны уна картупеԉ, поԅӧ лӧԍӧԁны віт перемена Ԁојаренко лӧԍӧԁӧм кӧԇа вежлалӧмӧн. Ԁојаренко пропессор Ԏіміраԅевскӧј Акаԃеміјаыԍ (Мӧскуа). Тајӧ кӧԇа вежлалігӧн быԁ во быԁса му картупеԉ-улын. Мӧскуа губерԋаувса креԍԏана унаӧн-ԋін лӧԍӧԁӧмаӧԍ сещӧм кӧԇа вежлалӧмсӧ. Тащӧм віт перемена уҗалігӧн бобӧԋаԋ кӧзԍӧ ԍу ӧԇім-вылӧ во костасӧн. Картупеԉ пуктӧны ӧԏі му-вылӧ кык во помԍа: первој вонас лоӧ ԍу-поԁ-вылын, мӧԁас сіјӧ му-вылас-жӧ картупеԉ-бӧрын. Кык во-помԍа картупеԉ вӧԃітӧмӧн ԋекущӧм торја омӧԉ мулы абу. Кык во картупеԉ вӧԃітӧм-бӧраԁ нӧшта јогтӧмҗык лоӧ кӧԇаыс. Віт переменаӧн уҗалігӧн, меԁ-воԇԇа воԍа кӧԇаыс, сіјӧ-жӧ му-вылас веԍкалӧ сӧмын 10 во-мыԍԏі. Меԁ јонҗыка гӧгӧрвоаԁ кӧԇа вежлалӧмлыԍ тӧлксӧ, бурҗыка віԇӧԁлӧј табԉітса-вылӧ. Кујім переменаԍаԋ віт перемена-вылӧ петігӧн колӧ кущӧмкӧ тулысын ԍу-вылаԁ кӧԇны бобӧԋаԋ. ТАБԈIТСА пропессор Ԁојаренко лӧԍӧԁӧм-ԍерԏі 3-ім переменаԍаԋ віт перемена-вылӧ. Кујім перемена table Выԉ віт перемена table Тајӧ віт перемена уҗалігӧн оз ков вунӧԁны: 1) Коԍком-вылын пыр ԍу. 2) Бобӧԋаԋ кӧԇӧны ԍу ӧԅім-вылӧ во-костасӧн: кӧԇӧны сіјӧ тулысын, коԁ воӧ кӧсјӧны ыщкыны кык воԍа бобӧԋаԋсӧ. 3) Картупеԉ ӧԏі во пуктӧны ԍу-поԁ-вылӧ, мӧԁ вонас сетчӧ-жӧ, картупеԉ му-вылас. Сіјӧ оз ков вунӧԁны, верман кӧԇаԍыԁ сорԍыны. 4) Бобӧԋаԋ ӧԏі му-вылын олӧ кык во-помԍа. Абу бур тајӧ перемена сіјӧн: 1) Турун оз быԁ во ӧтмынԁа кут чукӧрмыны: ӧԏі во — ӧԏі-воԍа, мӧԁ во — кык-воԍа бобӧԋаԋ. 2) Іԁ-улын ӧԏі во лоӧ ԋебыԁ му: картупеԉ-улыԍ петӧм, мӧԁ вонаԍ чорыԁ: бобӧԋаԋ-улыԍ петӧм. Сетчӧ-кӧ-еԍкӧ шабԁі ԉі шобԁі кӧԇны лоӧ бур.

15. Кущӧм перемена меԁ-бур.

Таје& ԋігаас &вісталӧм уна переменајас-кынԇі, емӧс нӧшта уна ԍікас мукӧԁ переменајас. Кущӧм перемена ԁа кыԇі кӧԇа вежлалӧм лӧԍӧԁны меԁ-бур — воԇвыв віԍтавны ԍӧкыԁ. Ӧԏі олыԍлы ӧԏі пӧлӧс бур, мӧԁ олыԍлы — мӧԁ пӧ- лӧс. Бӧрјыны колӧ быԁ креԍԏаԋінлы аслаԁ овмӧс-ԍерт-і. Мыј јонҗыка овмӧслы бурсӧ вајӧ: верԁас-ԉі, ԋаԋ картупеԉ-ԉі, шабԁі ԍу-ԉі іԁ — сы-ԍерԏі колӧ лӧԍӧԁны кӧԇа вежлалӧм. Быԁ олӧм нуӧԁыԍ ачыс тӧԁӧ мыј сылы јонҗыка колӧ — сы-ԍерԏі ачыс вермаԍ артавны асԍыс му-віԇсӧ ԁа бӧрјыны сещӧм кӧԇа вежлалӧм, коԁі меԁ-јона, сіјӧ арталӧм-ԍерԏі, бур вајӧ овмӧслы. Бокӧвӧј морт воԇвыв он вермы віԍтавны, коԁлы кущӧм кӧԇа вежлалӧм лоӧ меԁ-бур. Бокӧвӧј морт верман сӧмын віԍтавлыны, кущӧм переменајас емӧс ԁа кыԇіҗык вежлалӧны кӧԇајас. Комі мортлы, мужікјаслы тајӧ ԋігаас сіјӧ і віԍтавлӧма. Быԁ мууҗалыԍ морт ԉучкіҗык артав асԍыԁ віԇмутӧ аслаԁ овмӧс-ԍерԏі ԁа бӧрјы уна перемена. Мууҗалыс-јортӧј, меԁ кокԋіԁҗык лоӧ теныԁ артавны асԍыԁ овмӧстӧ ԁа сы-ԍерԏі бӧрјыны уна перемена ԁа кӧԇа вежлалӧм, віԇӧԁ табԉітса-вылӧ. Табԉітса-вылын арталӧма, уна-ӧ ӧԏі і сіјӧ-жӧ овмӧс вајӧ бур уна пӧлӧс переменаӧн уҗалігӧн. Табԉітса петкӧԁлӧ, уна-ӧ мыј вајӧ овмӧслы му, тајӧ ԋігаын віԍтавлӧм уна переменајасӧн уҗалігӧн. Му боԍтӧма 9 ԃеԍаԏіна-ув. Табԉітса-вылын боԍтӧма шӧркӧԃԃӧм урожајјас, абу вывті ыҗыԁ ԋі абу вывті ічӧт. Ԍӧкыԁ-кӧ лоӧ артавны мууҗалыԍлы ас-кежын табԉітса-ԍерԏі, поԅӧ јуаԍны агрономлыԍ. Ӧні агрономјас быԁ ујезԁнӧј ԅемеԉнӧј управԉеԋԋеын ем. ТАБԈIТСА урӧжај боԍтӧма ԃеԍаԏіна вылыԍ: ԍу іԁ (зӧр) картуп бобӧԋ. мӧссорк.& шабԁі Урожај боԍтлӧма: кујім переменаӧн 45 п. 50 п. 450 п. — — Уна переменаӧн уҗалігӧн 80 п. 75 п. 560 п. 250 п. 2000 п. 20 п. кӧјԁыс 20 п. куԃеԉ 3- п е р е м е н а table 6-перемена table

16. Мыј ԍетіс уна перемена роч креԍԏаналы.

Комі креԍԏана вермасны шуны: ставыс-пӧ-еԍкӧ тајӧ бур кӧнкӧ ылі мукӧԁ мујасаԁ — Ԁаніјааԁ ԁа &Гемаԋіјааԁ, емӧԍӧ-пӧ сӧмын Роԍіјаса оланінјасыс, кӧні креԍԏанаыс уна переменалыԍ бур вајӧмсӧ тӧԁӧны ԋін? Емӧс Роԍіјаын сещӧм інјас, кӧні уна переменалыс бурсӧ аԁԇылісны-ԋін. Мӧскуа губерԋаын ем Вӧлӧкаламса карув. Сені во 31-сајын ӧткымын мортјас понԁӧмаӧԍ кујім перемена еновтавны ԁа кутчыԍны уна перемена-ԁінӧ. Секса ԅемствоыс сетчӧ корӧма агрономӧс. Сеԍԍа кујім перемена еновтыԍ креԍԏаналы понԁӧма ԍетыштавны отсӧг торјас. Уна неремена-вылӧ петыԍјаслы ԍетӧны вӧлӧм во-кежӧ уҗӧн, прӧченттӧг бобӧԋаԋ кӧјԁыс весалан машінајас. Со кущӧма вӧлӧм отсалӧны і сіјӧ-на первојсӧ креԍԏана ԍӧкыԁа-пырыԍ вӧлӧм еновтӧны кујім переменатӧ. Быԁса ԍіктјасӧс вежны кујім перемена уна перемена-вылӧ оз і вӧлӧм вермыны. Уна олыԍјас вӧлӧм паныԁ сувтӧны: важногса уҗалӧмсӧ оз кӧсјыны вӧлӧм еновтны. Отсӧг-вылаԁ вӧлӧм оз віԇӧԁны. Секԍа ԍіктса общінајасыс вӧлӧмаӧԍ ԋінӧм гӧгӧрвотӧм, «важсӧ» раԁејтыԍ креԍԏана кіын. Најӧ ԋекыԇ оз вӧлӧм кӧсјыны гӧгӧрвоны му-вылаԁ турун кӧԇӧмтӧ ԁа выԉ ногнаԁ уҗалӧмтӧ. Ԁырӧн сеԍԍа коркӧ карувас ӧткымын ԍіктын лӧԍӧԁчӧмаӧԍ вежны кујім перемена уна перемена-вылаԁ. Налӧн уна перемена завоԃітӧм зев кіыԍ мунана лоӧма. Мукӧԁ-ԍіктса мортјас регыԁ на-бӧрԍа кутӧмаӧԍ щӧщ вӧтчыны: лӧԍӧԁавны уна перемена. Быԁ ԍіктын сіјӧ і лоӧма ԍорԋі: уна-ӧ турун чукӧрмӧма ԁабур-ӧ лоӧма. Мӧԁ војасас бобӧԋаԋ кӧјԁыс корыԍ креԍԏана лоӧма зев уна: ԅемство абу кутӧма вевјавны кӧјԁыссӧ лӧԍӧԁны. Агроном абу кутӧма вевјавны выԉ-ногӧн мујас креԍԏаналыԍ јуклыны. Ӧԏі квајт-ԍіԅім воӧ (1893 — 1900 во) 3/4 ԍіктыс став Вӧлӧкаламса карулыԍ петӧма уна перемена-вылӧ. Кујім переменаыԁ еща ԍіктын коԉӧма. Ԁа-ј кујім переменасӧ уҗалыԍјасыс ічӧԏікаӧн бобӧԋаԋсӧ кутӧмаӧԍ кӧԇыштавны торја мујасӧ. Регыԁ уна переменаыԁ вуҗӧма ортча карувјасас: Можајскса, Верејскӧјӧ ԁа Руԇскӧјӧ. 1905 — 7 во-кежӧ Мӧскуаса губерԋаын 5500 ԍікт-пыщкыԍ 2000 ԍіктыс кутӧмаӧԍ му-вылӧ кӧԇны бобӧԋаԋ. Волоколамскса карулын вӧԃітӧны уна шабԁі. Шабԁі вӧԃітӧмыс отсаліс ӧԁјӧ шыбітны кујім переменасӧ ԁа уна переменалы паԍкавны. Шабԁісӧ кутӧмаӧԍ вӧԃітны бобӧԋан-вылын. Шабԁі кутӧма артмыны вывті бур: јон ԍіја (ԍіа) ԁа јон јура. Ԃеԍаԏіна-ув му кутӧма вајны нажӧтка ӧԏі вонас 200 — 300 шајтӧԇ. Бобӧԋан-бӧрын му-вылӧ јог оз кут кајны. Бобӧԋаԋ аслас куԅ вужјаснас ԁа щӧкыԁ іԇјас-корнас му-вылыԍ јогсӧ віӧ. Кујім переменатӧ вӧԃітігӧн-ӧԁ җынјыс ԉібӧ којмӧԁ-јукӧныс пыр-ԋін јог. Бобӧԋаԋ поԁ-вылын шабԁі артмӧ зев сӧстӧм, оз јогыс ӧніја міјан-моз ԉічкы. Јогтӧм шабԁітӧ вӧԃітны каԁыс еща мунӧ: верман вӧԃітны уна нажӧтка-вылӧ. Тајӧ војнајас-ԁырјі креԍԏаналӧн овмӧс јона омӧԉтчіс. Јуавны-кӧ Вӧлӧкаламскса креԍԏаналыԍ, налӧн јона-ӧ омӧԉтчӧма овмӧсныс војна-ԁырјі, уна-ӧ скӧтнас лоӧма чінтыԍны верԁастӧмла? Најӧ шуӧны: «міјан-пӧ мукӧԁ інса креԍԏана-коԃа ез омӧԉтчы овмӧсыс і скӧтыс ез јона чін». Вӧлӧкаламскса карулын во 31-сајын ԋаԋ вӧлӧм чукӧрмӧ во-вылӧ 34000 пуԁ. Ӧні сіјӧ-жӧ карулын 1922 воын ӧԏі проԁналогсӧ мынтіс 34000 пуԁ. Скӧт војна-ԁырјі важ-ԍерԏі абу-жӧ јона чінӧма. Ԋеважӧн Роԍіјаын кымынкӧ губерԋаын ӧԏі ԍіктӧн губерԋа-вылӧ віԁлалӧмаӧԍ креԍԏаналыԍ овмӧсјассӧ јона-ӧ омӧԉтчалӧмаӧԍ војна-ԁырјі. Мӧскуаса губерԋаын віԁлалӧма Гуров-јорт, реԁактор «Выԉ ԍіктын» («Новој ԃеревԋі»). Сіјӧ віԁлалӧм Вӧлӧкаламскса карулын, Јаропоԉскса вӧлӧԍтын 200 овмӧс. Сіјӧ вӧлӧԍтын важыԍаԋ ставыс уҗалӧны уна переменаӧн. Јаропоԉска креԍԏана Гуров-јортлы віԍтавлӧмаӧԍ: војна-ԁырјі важ-ԍерԏі 100 мӧс-піыԍ сӧмын 1 мӧс, 100 вӧв-піыԍ 2 вӧв. Со кущӧм еща налӧн чінӧма скӧтныс. Креԍԏана Вӧлӧкаламскса карулын бӧрја војаԍнас јона кутчыԍісны му-ԁорӧ: еновтӧм ԉок інјассӧ быԁсӧн гӧралӧмаӧԍ. Кӧԇа важ-ԍерԏі соԁӧ. Кӧні уҗалӧны уна переменатӧ, сені војна-ԁырјі абу сещӧма омӧԉтчалӧма. Кујім переменаӧн уҗалыԍјасӧс војнаыԁ меԁ-јона ԇугӧма.

Буртсов ԍікт.

Вӧлӧкаламскса карулын ем Буртсов ԍікт. Сені олӧны 80 олыԍ: 180 морт. Најӧ кујім перемена еновтӧмаӧԍ 31 во-сајын. Ԍіктыслӧн сені вӧлӧма 200 ԃеԍаԏіна кӧԇа му, ԁа 100 ԃеԍаԏіна-ув ԉокінјас: ԋур-ԁа мыјԁа. Ԍіктас вӧлӧма ԍо јур мӧс. Јӧв-выј аслыныс вӧлӧм сӧмын тырмӧ. Ԍу бурҗык воӧ ԃеԍаԏіна-вылӧ артмӧ вӧлӧм 40 — 50 пуԁ. Ԋаԋ аслыныс ӧԁва-ӧԁва вӧлӧм тырмӧ. Турун ыщкылӧмаӧԍ косаӧн. Вартӧмаӧԍ чепта вартанӧн. Тӧлӧԁчылӧмаӧԍ зыр-помыԍ. Ԍікт мукӧԁ ԍіктјасыԍ ԋінӧмӧн вӧлӧм оз торјав. 31 во-сајын Буртсов ԍіктын креԍԏана ԋӧжјӧԋікӧн кутӧмаӧԍ уна перемена лӧԍӧԁны. Понԁӧмаӧԍ ічӧԏікаӧн кӧԇны бӧбӧԋаԋ. Турун чукӧрмыны кутӧма уна, воштыны ԋекытчӧ кутӧма лоны. Ԁонтӧм-ԁоныԍ вузалӧм-ԁорԍыԁ креԍԏана кутӧмаӧԍ скӧтнаныс соԁтыԍны. Јӧв быԁ олыԍлӧн важ-ԍерԏі соԁӧма, лоӧма корԍны вузаланін. 12 во-сајын Буртсов ԍіктса креԍԏанајас участокса агроном Ԁ. Ԁ. Ԁысскӧј велӧԁӧм-ԍерԏі воԍтӧмаӧс јӧв чукӧртанін (молочнӧј арԏеԉ). Сіјӧ јӧв чукӧртанінас кутӧмаӧԍ быԁ олыԍ вајны ԉішнӧј јӧвнысӧ. Сеԍԍа лӧԍӧԁӧмаӧԍ арԏеԉнӧј јӧв віԇанін ԁа кӧзӧԁ. Ԋӧбӧмаӧԍ ԍепаратор *):

• ) Ԍепаратор — шԉівкі торјӧԁан машіна.

Сіјӧ јӧв чукӧртанінԍаԋыс кутӧмаӧԍ јӧв кӧлујсӧ новлыны Мӧскуаӧ, «Креԍԏаналыԍ јӧв чукӧртанінӧ» — Креԍԏанскӧј Сојуз молочнык арԏеԉеј». Сіјӧ уҗ зев ыҗыԁ нажӧтка кутӧма вајны. Кі-кост ԍӧмтор быԁ креԍтаԋінлӧн кутӧма лоны. Креԍԏана асԍыныс овмӧс-кынԇі кутӧмаӧԍ вермыны лӧԍӧԁны арԏеԉнӧј уҗјассӧ. Овмӧс-гӧгӧр воыԍ воӧ понԁӧмаӧԍ кутчыԍны јонҗыка. Быԁ во му кутӧмаӧԍ соԁтыны. Му соԁӧмкӧԁ і скӧт кутӧма соԁны воыԍ воӧ. Ӧні 200 ԃеԍаԏіна кӧԇа му-ԁінас, ԉок местајасԍыс вӧчӧмаӧԍ нӧшта 120 ԃеԍаԏіна-ув выԉ му. Важ ԍо мӧс-пыԃԃіыԁ ӧні віԇӧны 150 мӧс. Вӧчалӧмаӧԍ шоныԁ оланінјас скӧтныслы. Лӧԍӧԁалӧмаӧԍ бур ԉасԋіјас. Ԋаԋ ԃеԍаԏіна му-вылӧ 40 — 50 пуԁ-пыԃԃіыԁ ӧні артмӧ 100 пуԁ. Мукӧԁыслӧн пуԁ ԍуыԍ артмӧ 20 пуԁјӧԇ. Картупеԉтӧ ԁа мӧс-ԍоркԋітӧ быԁ креԍԏаԋін-ԋін пуԁ 600 — 800-тӧ во вылаԁ боԍтӧ. Ԍіктын віԇӧны 40 порԍ. Ԋоԉ креԍԏана порԍјас віԇӧны пӧрӧԁа-вылӧ разӧԁны. Јӧв-выјтӧ ԁа рыԍтӧ-нӧктӧ креԍԏана ԍојӧны мынԁа ловныс лептӧ. 1922 воын первоја 9 тӧлыԍас асланыс сојӧм-бӧрԏі креԍԏаналӧн јӧв ԉішалӧма арԏеԉнӧј завоԁӧ вајны 3,565 веԁра. Сіјӧ шӧркоԃԃӧма 130 веԁраӧн керка-јур-вылӧ воӧ. Ԋоԉ мӧска олыԍјаслӧн вічмӧма јӧвныс 530 веԁраӧн: боԍтӧмаӧԍ 240 шајтӧн овмӧс-вылӧ (арталӧны зӧлӧта шајтӧн). Ԍіктын комын олыԍыԁлӧн быԁԍама ԋаԋ іԁралан машінајас ем. Ем руӧн вартан машіна. Кымынкӧ вӧлӧн вартан машінајас емӧԍ. Ем кык вунԁан машіна, 13 ыщкан машіна, 3 віԅӧн кӧԇан машінајас. Ем ежа піԋовтан піԋа «Ранԁоԉ», 12-вӧлӧн куртан куран. Тајӧ став машінаыс став сіјӧ ԍіктса креԍԏаналӧн ӧтувја. Аскежсаыс сеԍԍа быԁ креԍԏаԋінлӧн-ԋін ем тӧлӧԁчан машінаыԁ, ԁа кӧјԁыс весалан машінаыԁ, ԁа ылі муыԍ вајӧм плугјасыԁ. Плугјассӧ вајӧмаӧԍ Сакк завоԁыԍ ԁа Сакерт завоԁыԍ. Быԁсӧн ԋӧбалӧмаӧԍ чукыԉӧԍ-мукыԉӧԍ (ԅіг-заг) піԋајас, кӧрт ԋарјанјас. Вӧвјасныс јонмӧмаӧԍ.Ӧні важ ӧԁнӧколка-пыԃԃіыс лӧԍӧԁалӧмаӧԍ кӧрт чӧрса тарантасјас. Креԍԏана проԁналӧгсӧ мынтӧны ыҗыԁӧс некущӧм зыктӧг. Бурссӧн& ԍіктын ем ӧтласа еԉектріческӧј стансіја. Керка-картаын быԁсӧнлӧн ломтыԍӧ еԉектрічество. Ем ӧтласа меԉԋіча. Шабԁівыј вӧчан завоԁ лӧԍӧԁӧмаӧԍ. Сіјӧ коԉасыс (жмык) мунӧ скӧтыслы верԁас-вылӧ. Скӧтнысӧ верԁӧны бура: мукӧԁ муса креԍԏана-моз-жӧ бобӧԋаԋ ԁа мӧсԍоркԋіӧн, жмыкӧн ԁа пановӧн. Креԍԏана ас шщӧт-выланыс ԍіктас стрӧјітӧмаӧԍ зев бур школа-керка. Ԋурјас &косталӧмаӧс. Коԁјӧмаӧс кымынкӧ арԏеԉнӧј ты. Воԇԇа, міјан-коԃ ԍіктыԁ ӧні ԇік мукӧԁ муса ԍікт-коԃ жӧ лоӧма. Тащӧма бурмӧԁӧмаӧԍ овмӧснысӧ креԍԏана асланыс шщӧт-вылӧ: муыԍ боԍтӧм ԍӧм-вылӧ — уна скӧт віԇӧмнаныс ԁа бура му раԃејтӧмнаныс. Овмӧсныс кыпаліс уна переменатӧ вӧԃітігӧн, кујім переменатӧ шыбітӧм-бӧрын. Креԍԏанаӧс озырмӧԁісны бобӧԋаԋыԁ ԁа мӧссоркԋіыԁ. Ортча ԍіктса креԍԏанаыс ӧнӧԇ-на уҗалӧны кујім перемена. Најӧ, міјан-моз-жӧ, мырԍӧны ӧнӧԇ тӧлк ԋі ԍам, «сіԅ выј јуӧны», олӧны щыгԋіԍӧ-пӧт, ԋајта: ԋемтор тӧԁтӧм пемыԁ-ԍӧԁ олӧм. Буртсовса креԍԏаналӧн скӧтныс бурҗыка олӧ. Со-кущӧма бурмӧԁӧ уна переменаыԁ креԍԏаналыԍ овмӧстӧ. Буртсов ԍікт Мӧскуаԍаԋ 140 верст сајын. Кӧрттуј стантсіјаԍаԋ 7 верст. Уна переменаӧн уҗавны кыпӧԁыԍ сені вӧлӧма ас креԍԏаԋіныс Гераԍім Кіріллӧвіч Ԍеԁов. Сіјӧ ӧні-на ловја. Коԁі јонҗыка кӧсјӧ тӧԁмаԍны Буртсов ԍіктса креԍԏана овмӧснас, поԅӧ сылыԍ јуаԍны піԍмӧӧн, гашкӧ гіжас сіјӧ воча піԍмӧӧн ставсӧ кыԇі-мыј уҗалӧны сіјӧ ԍіктын му. Аԁрес сылӧн: Стантсіја Шаковскаја, Вӧлӧкаламскӧј уезԁ, Мӧсковскӧј губерԋа, Буртсов сікт. ујезԁ, Мӧсковскӧј губерԋа, Буртсов ԍікт. ЈУРІНԀАЛЫԌ. 1. Роԍіјаса ԁа мукӧԁ мувывса карјас. ... 3 2. Роԍіјаса ԃа мукӧԁ мувывса ԍіктјас. ... 4 3. Мыј-вӧсна омӧԉ міјан олӧм............ 8 4. Мыјӧн омӧԉ ктјім перемена............ 10 5. Вермӧ оз верԁны кујім перемена креԍԏаԋінԉыԍ ԍемјасӧ 11 6. Кыԇі абутӧмсӧ тырмӧԁӧ креԍԏаԋін. ... 14 7. Кыԇі петны тајӧ пікыԍ. . ............... 15 8. Бобӧԋаԋ кӧԇӧм, іԁралӧм-јылыԍ......... 20 9. Бобӧԋаԋ кӧјԁыс лӧԍӧԁӧм-јылыԍ......... 24 10. Кыԇі кујім перемена вежны уна перемена-вылӧ 26 11. Ԋоԉ перемена........................ 27 12. Кӧкјамыс персмена...................... 30 13. Квајт перемена...................... 35 14. Віт перемена........................ 40 15. Кущӧм перемена меԁ-бур.............. 46 16. Мыј ԍетіс уна перемена роч креԍԏаналы. 50 17. Буртсов ԍікт........................ 52