Пос

А С. ԌЕМЈОНОВ ԌІРПУАН-УҖ (Смолокуренное производство) Комі-вылӧ вуҗӧԁіс П. ВЫБОРОВ Реԁаксіааліс А. ЧЕУСОВА, 1928-во Комі-ԋіга-леԇан-ін. Сыктывԁін-кар 2000 Кыввоԇ.

Ԍірыԁ-ӧԁ, кӧԏ-ещаԋік-а, јона ковлӧ креԍԏаналы: ԏеԉега-чӧрссӧ ԁа пыжсӧ ԍіравны ԁа мукӧԁлаӧ. Креԍԏана асԍыныс уҗсӧ оз артавны: ветласны вӧрӧ, кераласны сені ԍіра-мыр, вајасны гортас ԁај віјӧԁасны сетыԍ ԍіртӧ. Комі-креԍԏана аслыныс унаӧн аԍныс ԍірсӧ віјӧԁӧны. Поткӧԁласны најӧ ԍіра-мыртӧ поԍԋіԁа ԁа топыԁа течасны ыҗыԁ-гырԋічӧ. Сеԍԍа кытчӧкӧ-буҗӧԁ-бокӧ ԉібӧ бӧрӧзԁа-бокӧ коԁјасны пач-моԁаа-гу, пуктасны гу-пыԁӧсас гӧпта-пӧв. Пӧв-вылас кымыԋтасны ԍіра-чаг-тыра-гырԋічсӧ ԁа гӧгӧрыс бі ӧзтасны. Гырԋічыс шоналас, ԁоналас. Ԍіра-чагјасыԍ ԍірыс сылӧ, віјалас пӧв-вылӧ гӧптас. Пӧвјас гӧптԍаԋыс пӧв-помӧԇыс коԁјӧма ворга. Ворга-петан-ін-веԍтас муас пуктӧны кущӧмкӧ ԁоз, — пӧԍ-ԍірыс пӧв-гӧпԍыс сетчӧ і візувтӧ сеԍԍа. Меԁ гырԋічас ԍірыс оз ӧзјы, гырԋічсӧ топыԁа вевԏԏӧны ежаӧн. Таԇі ещаԋік-ԍір віјӧԁӧны, а унҗык-кӧ сіјӧ колӧ, мӧԁ-ног-ԋін вӧчӧны, ԍір-пачјасын сіјӧс пуӧны. Міјанын, коміын, ԍір-пачјассӧ вӧчӧны посԋіӧс. Ԍірсӧ пуӧны гортса-уҗ-вӧчіг-моз вузалӧм-вылӧ сӧ- мын маті-гӧгӧрса креԍԏаналы. Комі-ԃаԃӧјасыԁ оз-на тӧԁны, мыј ԍір-нуӧмыԍ ӧніја-ԍерԏі јона-уна-бур поԅӧ боԍтны. Ԍір-пуіг-мозыс поԅӧ перјыны сетыԍ ԍірԍыс-ԁона-тор, шуам, скіпіԁар. Міјанкӧԁ-ортча-губерԋајасын (Вӧлӧгԁа, Карԁор ԁа Јатка-губерԋа-увјасын) креԍԏанаыс важӧн-ԋін нуӧны ԍіртӧ ԁа скіпіԁартӧ вузӧс-вылӧ заграԋітсаӧ. Міјанлы еԍкӧ важӧн-жӧ-ԋін поԅіс на-вылыԍ велӧԁчыны ԁа на-моз ԍӧмтӧ гортын боԍтны-ԁа, выԉ-уҗаԁ міјан ԁругӧн оз кутчіԍны, полӧны. Мукӧԁлаын міјанын-моз вӧрыԁ вешшӧрӧ оз вош: быԁ-мырјыԍ, быԁ-чагјыԍ јӧзын кужӧны бур боԍтны. Тајӧ-ԋігаас понԁам ԍорԋітны, кыԇі міјанын ԍір-пуӧм бурҗыка лӧԍӧԁны, кыԇі ԍірыԍ-кынԇі перјыны муыԍ мукӧԁ-пӧлӧс-бур-тор. Ԍіртӧ оз быԁлаын ӧтмоза пуны. Ԍір-пачјасыс абу быԁлаын ӧткоԃӧԍ. Вој-губерԋајасын (Вӧлӧгԁа, Карԁор, Ԍ-Ԁвінскејын) пуӧны „вӧлӧгԁа“-ԋіма-пачын (меԁ-воԇԇа-сещӧм-пачыс Вӧлӧгԁа-губерԋаын вӧлӧма ԁа сіјӧн сіјӧс сіԇі ԋімтӧны), асыв-вылын — јатскеј-пӧртын, рытыв-вылын — швеԁскеј (мӧԁ-ногӧн шуԍӧ „поԉскеј“)-ретортајасын. Ԍірыс ԁа скіпіԁарыс бур-ԍерԏіыс абу-жӧ быԁлаын ӧткоԃӧԍ. Јатскеј-пӧртын-пуӧм-ԍірыԁ ԁа скіпіԁарыԁ меԁ-омӧԉӧԍ. Пӧртјасыс зев ԁонаӧԍ-ԁај, креԍԏанаыԁлы ԋӧбны ԍӧкыԁ. Сывӧсна сы-јылыԍ тані огӧ понԁӧ ԍорԋітны. Меԁ-бур-ԍір пеԏӧ „вӧлӧгԁа"-пачыԍ, меԁ-бур-скіпіԁар — „кӧс- трӧма“-пачыԍ. Сӧмын „кӧстрӧма“-пачыс ԁона сувтӧ ԁа уҗалӧмыс ԉокҗык: пессӧ колӧ кыкыԍ шӧтлыны, ӧԏі-пачыԍ кыскан ԁа мӧԁ-пачӧ сӧвтны. Сіԇі-уҗавны ԍӧкыԁ ԁај уна-каԁ мунӧ. Сывӧсна сещӧм-пачтӧ бара-жӧ оз сулав вӧчны. ІІоԉскеј (швеԁскеј)-ретортајас лӧԍӧԁны вермасны сӧмын ыҗыԁ-арԏеԉјас ԉібӧ коопераԏівјас. Сіјӧ зев ԁона, веԍіг теччӧмӧн кујім-ԋоԉ-креԍԏаналы ԍӧкыԁ ԋӧбны. Меԁ-бур ԁа кокԋі комі-креԍԏаналы лӧԍӧԁны „вӧлӧгԁа“-пач. Сіјӧс ставнас поԅӧ вӧчны аслыԁ, ԁонтӧм сувтас. Скіпіԁарыс ԁа ԍірыс бура понԁасны віјавны. Кыԇі сіјӧс вӧчны, віԍталам воԇын. Ԍір-пачыԍ скіпіԁарыԁ оз сӧстӧмӧн пет. Сіјӧ абу југыԁ (сӧԇ), мукӧԁ-ԁырјіыс гӧрԁӧԁӧ ԉібӧ ԍӧԁаԍӧ ԍірыԍ. Весавтӧм-скіпіԁартӧ оз ԋӧбны. Завоԁјасӧ ԁа пабрікајасӧ мунӧ весалӧм, југыԁ-скпіԁар. Кымын уна - ԍір скіпіԁарын, сымын сіјӧ ԍӧԁҗык. Зев-ԍӧԁ-скіпіԁарыс весалігас јона чінӧ: сы-пыщкыԍ ԍірсӧ торјӧԁӧны ԁа шыбытӧны. (Јаткаса-скіпіԁар весалігас чінӧ 38 — 40 %, кӧстрӧмаса — сӧмын 10 — 12 %, вӧлӧгԁаса — еща-жӧ). Важӧн скіпіԁарыԍ вӧлі вӧчӧны сӧмын лак ԁа краскајас. Ӧні сіјӧ мунӧ унаҗык: уна віԇӧны реԅіна-кӧлуј-вӧчан ԁа ԏекԍԏіԉнеј пабрікајасын. Мӧԁ-ног-кӧ шуны, скіпіԁарыԁ ӧні јонҗыка колӧ, унҗык інӧ. Сывӧсна колӧ сіјӧс унҗык вӧтлыны. Ԍір-пач-вӧчігӧн тајӧс колӧ кутны тӧԁвылаԁ ԁа вӧчны сещӧм-пач, меԁым еԍкӧ унҗык ԁа бурҗык скіпԁіар поԅіс боԍтны. Сеԍԍа, пачыс-ӧԁ ачыс ӧтнасӧн оз ԍет колантортӧ, колӧ сы-ԁорын уҗавны. Јонҗыка-кӧ сіјӧс раԃејтан ԁа бура-уҗалан, бурҗык-тор і ԍетас сіјӧ. Колӧ пыр кыјӧԁны, быԁлаті-ӧ ԇоԋ пачыԁ, абу-ӧ сені біыс вывті-ыҗыԁ-ԁа, мыј-ԁа. П,& В. Пожӧм-мырјыԍ-ԍір-пуӧм.

Міјанын, Сӧвет-Сојузын, быԁлаын ԍіртӧ пожӧм-мырјыԍ пуӧны. Сӧмын-тај ӧні, бӧрја-војасас војвыв-губерԋајасын мӧԁ-торјыԍ завоԃітӧны пуны. Сы-јылыԍ понԁам ԍорԋітны воԇын. Міјанын, Комі-муын, кер-леԇӧм-бӧрын вӧраԁ уна-мыр ԁа чаг коԉӧны, тыртӧны наӧн вӧртӧ. Бӧрынҗык најӧ понԁасны сіԍмыны, уна-гагјас чужӧны. Гагјасыс на-вылыԍ кајасны ԇоԋвіԇа-пујас-вылӧ ԁа щыкӧԁасны најӧс. Јӧзын мыртӧ ԁа лӧптӧ вӧраԁ оз коԉны, весалӧны најӧс кер-нуӧм-бӧрас. Сывӧсна налӧн сетчӧ бара бур, ԇоԋвіԇа-вӧр быԁмӧ. Кытчӧ-нӧ, еԍкӧ, воштыны вӧрыԍ лӧпсӧ ԁа мырјассӧ? Вӧра-інын пес-вылӧ најӧс ԋекоԁ оз боԍт: песыс натӧг уна. Пес-вылӧ-кӧ мыртӧ перјавны, сіјӧ зев ԁона сувтас, уҗсӧ оз вешты. Чагтӧ ԁа лӧптӧ колӧ чукӧртны ԁа сотны. Мырјасыԍ колӧ ԍір ԁа скіпіԁар вӧтлыны. Поԅӧ еԍ- кӧ-і чагԍыс ԁа лӧпԍыс буртор перјыны-ԁа, міјанын, коміаԁ, сетчӧԇ ылын-на. Ԁыр-на ԁа уна-на ковмас міјанлы велӧԁчыны, меԁым шыбласторјыԍ кужны бур боԍтны. Сывӧсна лӧпјас-јылыԍ огӧ-і понԁӧ ӧні ԍорԋітны. ІІожӧм-мырыԁ абу быԁлаын ӧткоԃ-ԍіра. Ԋур-вылын сіјӧ ԍіртӧмҗык, јагын ԍіраҗык. Гежӧԁ (шоч)-вӧрын бара-жӧ ԍіраҗык. Щӧкыԁ (сук)-пемыԁ-вӧрын ԍіра-мырјас еща. Выԉ-мыр важ-мыр-ԍерԏі ԍіртӧмҗык. Вӧр-кералӧм-бӧрын оз ков ԁругӧн мыртӧ перјыны, меԁ сіјӧ кымын-кӧ-во сіԇі сулалас. Секі-пӧ, шуӧны, мырыс „кіԍмӧ" (воӧ), ԍіраҗык лоӧ. Выԉ-мырјыԁ (сулавтӧм-мыр) ԍіртӧ ԁа скіпіԁартӧ еща ԍетӧ Сулалас-кӧ сіјӧ ԁас ԉібӧ ԁасвіт-во, лоӧ ԍіраҗык ԁај перјынысӧ сіјӧс секі кокԋіԁҗык, посԋі-вужјасыс сіԍмасны-ԋін-ԁа. Мырјыс секі кос-ԋін, ԍіртӧ ԁа скіпіԁартӧ вӧтлыны ещаҗык пес ковмас. Коміын мыртӧ перјӧны кіӧн. Емӧԍ еԍкӧ мыр-перјан-машінајас ԁа ԁонаӧԍ, креԍԏаԋіныԁ оз вермы ԋӧбны. Поԅӧ лӧԍӧԁны мыр-перјан-ԃінаміта-патронјас, сӧмын абу-жӧ ԇік ԁонтӧмӧԍ најӧ-а. Мыр перјӧны арын, лым-уԍтӧԇ. Гожӧмын страԁа-ԁырјі сіјӧ-уҗ-вӧчны он ешты. Мыртӧ перјасны ԁа војԁӧр ноткӧԁлӧны& сіјӧс, бӧрјӧны ԍіраҗык-торјассӧ. Мырјыԁлӧн меԁ-ԍіра вужјыс, болоԋыс ԍіртӧмҗык. Ԍіртӧм-торјассӧ поԅӧ пес-вылӧ вајавны. Мыртӧ колӧ поткӧԁлыны посԋіԁа. Секі сіјӧ регыԁҗык коԍмас ԁа пачаԁ кокԋіԁҗыка ԁа топыԁҗыка поԅӧ течны. Поткӧԁлӧм-мыртӧ колӧ сулӧԁны чіпасын (чукӧрын) во-ԁыра-кымын. Сені сіјӧ бура коԍмас. Сы-бӧрын сеԍԍа поԅӧ ԍір пуны. Мыртӧ бурҗык поткӧԁлыны пач-ԁораԁ. Секі ԍіртӧм-плакајасыс пес-вылӧ мунасны. Пач-ԁорас пестӧ віԇны колӧ вӧчны сарај. Пожӧмыԍ-ӧпріч ԍіртӧ завоԃітісны вӧтлыны ԍірмӧԁӧм-пуыԍ. Рочӧн сіјӧс шуӧны „смолье подсочка“-ӧн.

Пу-ԍірмӧԁӧм.

Путӧ-кӧ черӧн пыԁӧҗык керыштан, керыштӧм-інтіыс ва-коԃ кіԅер-ԍір понԁас петны. Сещӧмыс ем пожӧмын, козын ԁа нӧшта-на мукӧԁ-пујасын. Ԍірыс војԁӧр кіԅер, ԍібԁалӧ кіаԁ, кԉеј-коԃ. Бӧрыннас сіјӧ сукмӧ, чорыԁ лоӧ. Кіԅер-ԍірыс шуԍӧ „жівітсаӧн". Чорыԁ-ԍірсӧ мі воԇӧ прӧста ԍірӧн і понԁам шуны. Ԍір-ваыс, інӧ, петас пу-ԁојыԍ ԁај чорԅас ԁој-гӧгӧрас. Пуыс ԍірӧԍԍӧ. Уналаті керыштӧмӧн поԅӧ путӧ јона-ԍірмӧԁны. Жівітсаԍыс ԁа ԍірԍыс артмӧны скіпіԁар ԁа каԋіпоԉ. Рочын жівітсасӧ оз торјӧн боԍтны. Скшіԁарсӧ ԁа каԋіпоԉсӧ вӧтлӧны кор-ԋін сіјӧ ԍірӧԇ-чорԅас. Сывӧсна рочлӧн скіпіԁарыс еща петӧ ԁај каԋіпоԉыс ԉок артмӧ. Франтсіјаын ԁа Амерікаын жівітсасӧ торјӧн чукӧртӧны, скіпіԁарыс ԁа каԋіпоԉыс налӧн меԁ-бур. Ԁојԁалӧм (кералӧм)-пуыс бӧрыннас мунӧ ԍіра-пес-вылӧ, ԍір поԅӧ сетыԍ вӧтлыны. Важӧн вӧлі кӧԏ-кущӧм-пу ԍірмӧԁ, кутыԍ ез вӧв. Ӧні сіԇі - вӧчны оз леԇны. Ԍірмӧԁӧны сӧмын щыкӧԁӧм ԁа віԍлӧс-пујас, коԁјас-ԋін гагјӧԍԍӧмаӧԍ, щакӧԍԍӧмаӧԍ-ԁа. Посԋі-пујастӧ оз-жӧ ԍірмӧԁны. Путӧ ԍірмӧԁны меԁ-бур тулысын, мај-тӧлыԍын. Секі пуаԁ меԁ-уна ԍір-ваыс, сӧкыс. Ԍірмӧԁӧны со-кыԇі. Ԍірпуыԍ лӧсыштӧ пусӧ, куԉӧ сы-вылыԍ кырԍсӧ муԍаԋыс 71-см. (1 ар.)-вылаті-кымын. Он-кӧ керышт пусӧ, ԍірыс еща петас. Кырԍсӧ оз ков пу-гӧгӧрыс куԉны, ӧԏі-бокӧ, 7 — 9-см. (1,5 — 2 в.)-паԍта-кымын, колӧ сіјӧс коԉны. Он-кӧ коԉ, пуыс кулӧ. Кырԍ-пырыс пујылӧ кајӧны муыԍ ваыс ԁа ԍојанторјас. Коԉан-кӧ кырԍсӧ ӧԏі-бокӧ ԇоԋӧн, пуыс ԁыр оз кув, уна-во поԅас сыыԍ ԍіра-ва леԇны. Ԋур-выв-пулы кырԍсӧ паԍкыԁҗыка коԉӧны, јаг-вывсалы поԅӧ векԋіԁҗыка. Кырԍсӧ пу-вылаԁ војвывлаԁор-бокасҗык коԉӧны: сеті-ӧԁ шӧнԁіыԁ омӧԉа шонтӧ ԁа омӧԉҗыка і ԍірыс петас, а міјанлы колӧ уна-ԍір. Пусӧ-керыштӧм-бӧрын вежон-мыԍԏі-кымын ԍірыс ԁугԁӧ петны: петӧм-ԍірыс сукмӧ ԁа тупкӧ ԍір-петан-інсӧ. Секі ԍірпуыԍ мӧԁыԍ локтӧ пу-ԁінӧ ԁа бара кырԍсӧ куԉыштӧ, 13 — 18-см. (3 — 4 в.)-куԅта соԁтӧ важ-куԉӧм-інԍаԋыс. Выԉ-куԉӧм-інӧ бара керыштас ԁа коԉас сіјӧс 7 — 10-лун-кежлӧ. Секі локтас ԁа бара воԇԇа-мозыс вӧчас: кырԍсӧ куԉыштас, пусӧ лӧсыштас. Тулысԍаԋ страԁаӧԇ ԋоԉыԍ-вітыԍ вевјалас волыны быԁ-пу-ԁінӧ ԁа керыштны сіјӧс. Куԅ-тувсов-лунӧ кыкԍо-ветымын-пу вевјалӧны куԉыштны ԁа лӧсыштны. Ԋоԉыԍ-вітыԍ-волӧм-мыԍԏі пусӧ еновтӧны мӧԁ-воӧԇ. Мӧԁ-воас ԍірпуыԍ быԁ-пу-ԁорӧ ԍіԅімыԍ ԉібӧ кӧкјамысыԍ волас. Быԁ-волӧмӧ бара кырԍсӧ куԉӧ 3 — 4-вершӧк-куԅтаӧн. Страԁаӧԇ сіјӧ куԉас 106-см. (1,5 арш)-куԅа. Мӧԁ-воас кырԍсӧ војԁӧр куԉӧны черӧн, сеԍԍа, кор сіјӧс вылынысла чернаԁ он понԁы суԇны, секі-ԋін коса-торјӧн куԉӧны, куԅ-беԃ-помӧ сіјӧс кӧрталасны-ԁа. Којмӧԁ-воас быԁ-пу-ԁорӧ квајтыԍ-кӧкјамысыԍ волӧны, куԉӧм-інсӧ куԅа-ногыс пыр ӧтарӧ соԁтӧны. Кујім-воӧн куԉӧм-іныс лоӧ 2,8-метр (4 арш.). Ԋоԉӧԁ-воас пусӧ шојтчӧԁӧны: кырԍсӧ сы-вылыԍ оз куԉны ԋі оз керыштавны сіјӧс. Вітӧԁ-воас кырԍсӧ ӧтчыԁ куԉӧны, аршын-куԅа. Тасмасӧ (ӧтар-бокӧ пуас-тај кырԍсӧ коԉӧны, сіјӧ-віԅсӧ тасмаӧн шуӧны) щӧщ-жӧ куԉӧны, меԁ сеті пуыс щӧщ-жӧ ԍірмыштас. Арнас пусӧ кералӧны ԁа ԍір сетыԍ вӧтлӧны. Со-кымыныԍ колӧ путӧ керыштлыны меԁ ԍір-ваыс пыщԍыс петас ԁа ԍірмӧԁас пусӧ. Жівітсасӧ міјанын оз торјӧн чукӧртны, оз вӧрԅӧԁны сіјӧс чорԅытӧԇыс. Сывӧсна унҗык-скіпіԁарыс сетыԍ вошӧ, коԍмӧ, артмӧ ԉокҗык каԋіпоԉ. Бурҗык еԍкӧ вӧлі, боԍтан-кӧ жівітсасӧ торјӧн ԁа каԋіпоԉ-пуан-кубын торјӧн-і пуан сіјӧс. Ԍірсӧ пу-вылыԍ кыкыԍ боԍтӧны: мӧԁ-воас ԁа којмӧԁ-воас арын. Колӧ боԍтны кынмавтӧԇ-на. Кынмалӧм-бӧрын-кӧ боԍтан, каԋіпоԉыԁ ԉокҗык артмӧ. Пу-вылыԍ ԍірсӧ чукԉа-пуртӧн вуштӧны мешӧкӧ. Ԍірыскӧԁ-щӧщ, ԃерт, вуштаԍԍӧ і пуыс. Ӧԏі-гектар-вылыԍ (1-ԃеԍаԏінаыԍ) поԅӧ боԍтны 200-кілограмм (12-пуԁ)-ԍір. Гортын сіјӧс кіԍтӧны разјајасӧ ԁа кӧтӧԁӧны ваӧн. Секі сіјӧ ӧтлааԍӧ кӧрыш-коԃ-торјӧ, комӧкӧ. Сещӧм-кӧрышјассӧ сеԍԍа нуӧны каԋіпоԉ-пуан-завоԁӧ. (Каԋіпоԉ-пуан-завоԁ-јылыԍ понԁам ԍорԋітны воԇын). Ԍірмӧԁӧм-пусӧ кералӧны ԁа ԍір-пачӧ нуӧны. Сетыԍ, мырјыԍ-моз-жӧ, ноԅӧ& ԍір-вӧтлыны. Франтсіјаын міјанын-ԍерԏі ӧԏі-гектар (1-ԃеаԏіна)-ыжԁа-местаыԍ кык-кујім-мынԁа-уна ԍірсӧ чукӧртӧны. Сені каԋіпоԉыс міјанын-ԍерԏі јона-бур петӧ (меԁ-бур-сортыс вӧлӧгԁа-каԋіпоԉлӧн сені еԍкӧ шӧркос-сортас ԉібӧ меԁбӧрја-сортас-на муніс). Вӧлӧгԁаса-ԍір-пач.

Ԍір-пач вӧчӧны тӧв-сајӧ, тӧв-інмытӧм-інӧ. Топыԁ-муԍіна-інын пач-улас ԋекущӧм-торја-пунԁамент оз вӧчны, сӧмын ежасӧ куԉасны ԁа мусӧ топӧԁӧны. Муыс-кӧ ԋебыԁ ԉібӧ кіԍԍана, секі пач-улас кык-кујім-кер-суԁтаа-сруб вӧчӧны. Топыԁа тыртӧны сіјӧс лыаӧн, сеԍԍа сы-вылӧ і течӧны пачсӧ. Пачсӧ течӧны кірпічјасыԍ кык-пӧвсӧн, быԏԏӧ јашщік-пыщкӧ јашщік ԍујӧны. Сіԇінаԁ пышкӧс-јашщікыс, тӧԁӧмыԍ, ортсі-јашщікԍыс ічӧт лоӧ. Ічӧт-јашщікас шӧтӧны ԍіра-пес: посԋӧԁлӧм-пожӧм-мырыԍ ԉібӧ ԍірмӧԁӧм-пуыԍ. Ыҗыԁҗык-јашщіксӧ, меԁым мӧԁ-јащщікыскӧԁ оз сорлаԍԍы, понԁам шуны „кышӧн“. Јашшіка-кыша-костас ԍір-пуігас бісӧ пестӧны. Јашщіксӧ оз быԁлаын ӧтыжԁаӧн вӧчны. Поԅӧ шуны, шӧркоԃԃем-пачын сіјӧс вӧчӧны меԁ кык-ԁа-җын-кб-метр (1/4 куб-сыв)-пес тӧрас. Овлӧны і гырыԍҗыкјас: 5 — 10-кб-метр (0,5 — 1 куб.-сыв)-пес тӧрӧ. Паԍта, куԅта, суԁтаыс пачјасыслӧн абу-жӧ ӧткоԃӧԍ. Најӧс вӧчӧны пач-ԍерԏіыс. Паԍкыԁ-кӧ пачыс ԁа җеԋыԁ, секі ԍіра-пескыс оз паԍтала ӧтмоз шонав, — скіпіԁарыԁ еща лоӧ. Віт-куба-метр (кубҗын)-ԍіра-пес-вылӧ јашщіксӧ со-кущӧмӧс колӧ вӧчны: 2-метр (2 арш. ԁа 13 вер.)-куԅтаа, 1-метр (1 арш. 6 1/2 верш.)-паԍтаа ԁа 2 ԉібӧ метрӧн-җынјӧн (2 арш. 13 в. — 2 ар. 26)-суԁтаа (поԁԍаԋыс ԁа своԁӧԇыс). Јашщік-бокјасыс абу ӧткызтаӧԍ. Улітіыс, поԁԍаԋыс 2/3-м. (1 арш.)-суԁта, вӧчӧны сіјӧс 13-саԋԏіметр (3 верш,)-кызта, вылітіыс — 11-см. (2 /2 в.)-кызта. Сіԇі ԍіра-пескыԁ бурҗыка шоналӧ выліас. Пач-своԁсӧ вӧчӧны гӧгрӧсӧн, керка-пачыԁ-моз-жӧ, ԉібӧ 3-кірпічыԍ пеԉӧсӧн.

1-ԍер. 2-ԁ-ԍер.

1-ԁа 2-ԁ - ԍерпасјас-вылын петкӧԁлӧма кыԇі колӧ вӧчны ԍір-пуан-пачтӧ. 1-ԍер.-вылын своԁыс кујім-кірпічыԍ, 2-ӧԁас — гӧгрӧс. „А“ шыпасӧн пасјӧма ічӧт-јашщікыс, кытчӧ течӧны ԍіра-пессӧ „а“-ӧн — јашщік-бокјассӧ. „А“-јашщік-гӧгӧрыс мӧԁ-јашщік, ыҗыԁҗык сыыԍ, „А“-лӧн „кышыс", кыԇі мі шуԍім сіјӧс ԋімтыны. Бокјасыс сылӧн „в“-ӧн пасјӧма. Течігас, тӧԁӧмыԍ, војԁӧр пыщкӧс-јашщіксӧ течӧны, сеԍԍа вӧԉіԍԏі кышсӧ. Пачыс кык-јашщік-костыс лоӧ, сені ԍір-вӧтлігас бі кутӧны. Ԍерпас-вылын пачсӧ пасјӧма „б“-ӧн. Пач-поԁјыс 6-вершӧк-паԍта. Сеԍԍа сіјӧ пыр векԋалӧ, выліыс сӧмын-ԋін 3-верш. паԍта. Којмӧԁ-ԍерпас-вылын ԍір-пач-план. „а“-ӧн пасјӧма јашщік-бокјассӧ, „в“-ӧн — кышсӧ, „б“-ӧн — пачсӧ (бі-кутан-інсӧ). Пачыс, ԍерпас-вывԍыс мі аԁԇамӧ, пыщлаԋыс пыр векԋалӧ. Пач-вомсӧ пасјӧма „г“-ӧн. 3-ԁ-ԍер. а.

Воԇлаԁорас кышыс ԁа јашщікыс ӧтлааԍӧны: бі-кутан-коласыс (пачыс) сені абу. Сіјӧ мунӧ сӧмын јашщік-бокјастіыс ԁа мышкӧԁыс. Пач-вомыс (г) ортсіԍаԋ пырӧ пыԁі-јашщікӧԇыс (А). Сеті ԍујалӧны јашщікас (А) ԍіра-пес. Сыыԍ-кынԇі ӧтарас-мӧԁарас јешщӧ-вом- јас емӧԍ, пачас пырӧны. Сеті пачас пессӧ ԍујалӧны. Сіјӧ-вомјассӧ ԍерпас-вылын пасјӧма „е“-шыпасӧн. Сеԍԍа, пач-ломтыԍігас-ӧԁ колӧ сынӧԁ. Сылы пырны пачӧ кыш-бокјасас вӧчӧны роԅјас (ԁ). Најӧ ԋоԉ-пеԉӧсаӧԍ, вершӧкӧн-җынјӧн-кымын куԅаӧԍ ԁа паԍтаӧԍ. Пачсӧ поԅӧ ломтыны пескӧн ԉібӧ шомӧн: ԍіртӧ-вӧтлігӧн шомыс уна коԉӧ. Јашщікыс бокјасԍаԋыс шоналӧ біӧн, бӧрԍаԋыс — щынӧн. Ԍіра-песыс сывӧсна шоналӧ гӧгӧр ӧтмоза-кымын. Щыныслы петны бӧр-ԍтенаас кышас вӧчӧны квајт-роԅ, 13-см. (3 верш.)-пастаа& ԁа 6-см. (1,5 верш)-суԁтаа. Мукӧԁлаын щын-роԅјас-пыԃԃіыс пач-бӧрас вӧчӧны труба. 3-ԁ-ԍер. б.

Пач-поԁсӧ кірпічыԍ-жӧ вӧчӧны. Јашщік-пыщкас сіјӧ абу шыԉыԁ, гурана-коԃ шӧр,&лаԋыс. Сывӧсна став-ԍірыс візувтӧ сетчӧ, ӧԏілаӧ, сеԍԍа петӧ сетыԍ ԁаԍ-лӧԍӧԁӧм-тујӧԁ. Ԇік-поԁшӧрас лӧԍӧԁӧны 18-см. (4 вер.)-куԅта-паԍтаа ԋоԉ-пеԉӧса-роԅ. Сеті ԍір-пуігас петӧны скіпіԁар ԁа ԍірыс. Уҗалігас роԅсӧ вевԏԏӧны решӧткаӧн, меԁ сіјӧ шомнас ԁа јогнас оз тыр. 3-ԁ-ԍерпас-вылын поԁшӧрса-ԍір-петан-роԅсӧ пасјӧма „к“-ӧн. Пач-улас пуктӧны колоԁа (3-ԁ-ԍерпас-вылын пасјӧма сіјӧс ,,л“-ӧн). Ӧԏі-помыс сылӧн тыԁалӧ, мӧԁ-помыс ԁа шӧрыс пач-улас ԁа муӧн тыртӧма (сеті пасјӧма җеԋыԃік-віԅ- јасӧн). Колоԁасӧ пач-течтӧԇыс колӧ лӧԍӧԁны, ԍујны канаваӧ, ԁа сіԇі, меԁ ӧԏі-помыс сылӧԋ (пач-увсаыс) 10 — 13-см.-ӧн (2 — 3 верш.) вӧлі вылын мӧԁ-помԍыс. Он-кӧ катовӧн сіјӧс лӧԍӧԁ, ԍірыс оз візувт. Колоԁа-вылӧ боԍтӧны 40 — 50-кымын-см. (9 — 10 в.)-кызтаа ԁа 6-кымын-м. (8 арш.) куԅтаа піпу-кер. Ӧԏі-бок сылыԍ 6 — 9-см. (1,5 — 2 в.)-кызта-кымын лӧсалӧны ԉібӧ піԉітӧны. Сеԍԍа керсӧ, помјасԍаԋыс 35-кымын-см. (1/2 арш.) коԉасны-ԁа, коԁјӧны. Сы-бӧрын колоԁасӧ топыԁа вевԏԏӧны пӧвјӧн ԁа кӧрт ԉібӧ ԋӧр-асыкӧн зелыԁа асыкалӧны. Колоԁа-вевтас ӧԏі-помас піԍкӧԁӧны роԅ, лӧԍӧԁӧны сіјӧс јашщікыԍ-ԍір-петан-роԅ-веԍтӧ, ӧтлаалӧны најӧс ԍој трубаӧн. Сіјӧ-трубасӧ-кӧ он лӧԍӧԁ, ԍірыс віјалігас мыјкӧ-мынԁа вермас муас веԍкавны. Мӧԁ-помыс колоԁаыслӧн петӧ ортсӧ. Сіјӧс пыԁӧс-берԁтіысҗык роԅӧԁӧны. Сеті леԇӧны ԍірсӧ. Кор ԍірыс оз пет, роԅсӧ тупкӧны пу-тувјӧн. Ыҗыԁ-кӧ ԍір-вӧтлан-пачыс, колӧ лӧԍӧԁны кык-колоԁа. Ԍір-віјӧԁан-роԅ-кынԇіыс ортсілаԁор-помас колоԁаӧ јешщӧ кык-роԅ піԍкӧԁӧны. Ӧԏі-роԅас ԍујӧны пу-колпак, мӧԁас — пу-труба. Колпак-пырыс понԁас петны скіпіԁар-ру, трубаӧԁыс — „руԍалӧм“-ԍір (паровая смола). Сы-јылыԍ ԍорԋі лоӧ воԇын. Ԍіра-пессӧ-шӧтны вом-кынԇіыс јашщікас выліас вӧчӧны јешщӧ роԅ, шуӧны ӧшіԋӧн. Вомыс овлӧ 1-метр (1 ар. 6 в.)-җуҗԁа ԁа 53-см. (12 в.)-паԍта. Ошіԋыс — 26-31-см. (6 — 7-в.)-паста ԁа 18 — 22-см. (4 — 5 в.)-җуҗԁа. Војԁӧр вомтіыс шӧтӧны, сеԍԍа ӧшіԋӧԁыс. Пачсӧ течігӧн кірпічјассӧ мавтӧны кіԅер-ԍојӧн, мӧԁа-мӧԁ-берԁас најӧс топыԁа пукталӧны, меԁым коласјас оз лоны. Кымынкӧ-раԁ-бӧрын, јон-пыԃԃі, кӧрталӧны сутугаӧн. Ԍір-пуігӧн јашщік-бокјасыс щӧкыԁа потлаԍӧны, скіпіԁар-руыс петӧ сеті пачас ԁа сотчӧ. Сывӧсна, быԁ-шӧтчӧм-воԇвылын колӧ бура-віԁлавны пачтӧ ԁа потлаԍӧмјассӧ ԍојавны. Јон-вылӧ-жӧ пачсӧ топӧԁӧны пу-ԍурјајасӧн. Меԁ најӧ оз сотчыны, пача-ԍурјаа-костас течӧны кірпіч-торјас. Совԁорса-ԍірпуыԍјас јашщіксӧ пыщкӧсԍаԋыс ежӧны кӧрт-ԉістӧн. Кӧртсӧ ԇік-кірпіч-берԁас тувјалӧны. Секі јашщік-бокас кірпічыс кӧԏ-і потлаԍас, скіпіԁар-руыс јашщік-пыщкӧсԍыс оз вермы петны: кӧрт-ԉістыс кутас. Сывӧсна совԁорсајаслӧн скіпіԁарыс петӧ унҗык, но ԉокҗык кӧрт-ԉіст-вӧснаыс. Пачсӧ-ԁонӧԁігас (ломтігас) скіпіԁар-руыс летчӧ улӧ, поԁ-берԁас, роԅтіыс петӧ колоԁаӧ ԁа мунӧ сеті пу-колпакӧ. Скіпіԁар-петігас ԍір-віјӧԁан-роԅсӧ тупкӧны пу-тувјӧн, меԁ сіјӧ сеті оз пет ԁа оз вош веԍ сынӧԁӧ. Труба-роԅсӧ колоԁаԍыс тупкӧны-жӧ. Колпаксӧ вӧчӧны пеԉсаӧс-моз пӧвјасыԍ, јона топӧԁӧны асыкјасӧн. Вылілаԁорыс сы- лӧн улілаԁорԍыс паԍкыԁҗык. Вылыс-пыԁӧсыс 53-см. (12 вер.)-паԍта, улысыс — 27-см, (6 вер.)-паԍта. Җуҗԁаыс сылӧн ԋеуна җуҗыԁҗык аршыныԍ. Колпак-бокас, 13 — 18-см. (3 — 4 в.)-ылаӧ вылыс-ԁорԍаԋые, піԍкӧԁӧны гӧгрӧс-роԅ. Сетчӧ ԍујӧны пу-труба. Трубасӧ вӧчӧны 17 — 20-см. (4 — 4,5 в.)-кызтаа-чуркаыԍ. Чуркасӧ војԁӧр шӧрі поткӧԁӧны, коԁјӧны кыкнан-җынсӧ, сеԍԍа најӧс бӧр воча пуктӧны ԁа јона-зелыԁа-гартӧмӧн кӧрталӧны кӧрт-сутугаӧн. Артмас труба. Вурысјассӧ ԁа потасјассӧ трубаыслыԍ ԁа колпакыслыԍ мавтӧны ԍојӧн. Колпак-улас вӧчӧны пӧвјыԍ јушка Сіјӧн поԅӧ колпаксӧ јансӧԁны пачԍыс. Пу-трубаыслыԍ помсӧ ԍујӧны ыргӧн-трубаӧ, кӧні скіпіԁар-руыс кӧԇалӧ ԁа пӧрӧ кіԅер-скіпіԁарӧ. Сіјӧ трубасӧ воԇӧ понԁам шуны „кӧԇӧԁан“-трубаӧн (холодильная труба). Кӧԇӧԁан-труба вӧчӧны ыргӧн-ԉістыԍ. Пу-труба-ԁінтіыс сіјӧ овлывлӧ 22 — 26-см. (5 — 6 в.)-кыза. Куԅҗык кӧԇӧԁан-труба бур-җык, бурҗыка кӧԇалӧ сені скіпіԁар-руыс ԁа ещаҗык петӧ сіјӧ сынӧԁӧ. Унҗыкыс трубасӧ вӧчӧны 6-м. (8 1/2 арш.)-куԅа. Пач-улас-кӧ кык-колоԁа лӧԍӧԁӧма, кӧԇӧԁан-трубаыс кык-жӧ колӧ: быԁ колоԁаын аслас труба. Кӧԇӧԁан-трубасӧ нуӧԁӧны пу-јашщік-пыр ԉібӧ ыҗыԁ-вор-пыр. Мі сіјӧс ворјӧн і понԁам шуны. Ворсӧ вӧчӧны 50-мм. (2-ԃујм)-кызаа-пӧвјасыԍ. Ԁорјассӧ шыԉыԁа (моԉыԁа) стружітӧны ԁа бура топӧԁӧны пу-асыкјасӧн. Трубасӧ ворјӧԁыс нуӧԁӧны пӧв-ԋылыԁ, меԁ скіпіԁарыс сені оз понԁы пукавны, а візувтас. Ворјыс овлӧ 1,4-м. (2 арш.)-паԍтаа-кымын, а куԅта-ногыс ԋеуна җеԋыԁҗык ыргӧн-трубаԍыс. Бурҗык вӧчны сіјӧс ыҗыԁҗыкӧн. Ыҗыԁ-ворјаԁ унҗык-ва тӧрас, ԋӧжјӧнҗык шоналас сені, унҗык ԍкіпіԁар-ру кӧԇӧԁас. 4-ԁ-ԍер.

Кӧԇӧԁан-труба-помас сувтӧԁӧны пеԉса скіпіԁарсӧ віјӧԁны. Ԍіра-пескыԁ ԇік-кос ԋӧтчыԁ оз овлы. Кӧԏ-кымын-во сіјӧс сулӧԁ шонԁі-воԇын ԁа коԍты, пыр-ԋін ещаԋік-ваыс пескас коԉӧ. Ԍір-пуігас скіпіԁарыскӧԁ сіјӧ-ваыс щӧщ петӧ. Бӧрвылас, інӧ, колӧ најӧс јансӧԁны. Јансӧԁӧны пеԉсаас-жӧ. Сывӧсна скіпіԁар-пеԉсаыс боктіыс роԅа, ыргӧн-трубаа. Ыргӧн-труба- -пыԃԃіыс поԅӧ пу-труба лӧԍӧԁны. Пу-трубасӧ пеԉсаас ԍујӧны пеԉса-пӧлӧныс („а“ шыпас). Улыс-помыс сылӧн абу-ԇік-пеԉса-пыԁӧсас, 4 — 6-см. (1 — 1 1/2 в.) меԁ пыԁӧсӧԇыс оз во. Секі пеԉсаԍыс кіԅерыс понԁас кајны трубкаӧԁыс. Пу-трубасӧ вылілаԁор-помлаԋӧԁыс роԅӧԁӧны. Сы-веԍтті-жӧ роԅӧԁӧны пеԉса-боксӧ, ԍујӧны сеті мӧԁ-труба („в“).

5-ԁ-ԍер.

Скіпіԁар ваыԍ кокԋіԁҗык. Сывӧсна пеԉса-ас сіјӧ вылын понԁас гӧвкјавны-а, ваыс пыԁӧсас пукԍас. Сіјӧ чукӧрмас сетчӧ ԁа пырас трубаӧ, сы-куԅа мӧԁас вывлаԋ кајны. Воас мӧԁ трубкаӧԇыс ԁа петас ортсӧ. Скіпіԁарыс пыр ва-вылас лоӧ, трубаӧ оз веԍкав, оз пет ԋекытчӧ. Сіјӧс вывԍаԋыс гумлалӧны кӧшӧн. Квајтӧԁ-ԍерпас-вылын петкӧԁлӧма ԍір-пачтӧ ставнас. „а“ шыпасӧн пасјӧма пачсӧ. Сы- лӧн тыԁалӧ сӧмын вылысыс, кышыс. Пач-улас пуктӧма колоԁа. Сылӧн сӧмын-жӧ ӧԏі-помыс тыԁалӧ (,,б“ шып). Колоԁа-помас кујім роԅ: „в“ — ԍір-віјӧԁан-роԅ (скіпіԁар-петігаԍ сіјӧс тупкӧны пу-тувјӧн), „г“ — руԍалӧм-ԍір-петан-ін (скіпіԁар-петігас сіјӧс пӧԁлалӧны

6-ԁ-ԍер.

пӧвјӧн), „ԁ“ — скіпіԁар-петан-ін. Сіјӧс поԅӧ-жӧ пӧԁлавны, пӧвјӧн. „е“ — колнак& (сы-јылыԍ ԍорԋітім-ԋін), „ж“ — пу-труба, сеԍԍа — ыргӧн-кӧԇӧԁан-труба. Сіјӧ нуӧԁӧма пу-вор-пыр, „з“-ӧн пасјӧма. Ворјас віԇӧны ва. Пач-гӧгӧрыс вӧчӧма бока-вевт (тӧвсај ԁај вевт). Скіпіԁар-пеԉса-вылас вевт-жӧ лӧԍӧԁӧма, меԁ лым сетчӧ оз веԍкав. Пач-ԁорас ԍірпуыԍјас ас- лыныс овны чом вӧчӧны. Ԍірнуігчӧжыс најӧ сені олӧны. Ԍір пуӧны сӧмын тӧлын. Завоԃітӧны пуны выԉ-во-гӧгӧр (јанвар-тӧлыԍын). Лым-сыліг-кежлӧ уҗсӧ ештӧԁӧны. Ԍіра-мыр ԉібӧ ԍірмӧԁӧм-пу піԉітӧны пач-җуҗԁа-ԍерԏіыс, 1,5 — 2-метр (2 — 3 арш.)-куԅта-торјас-вылӧ, поткӧԁлӧны најӧс 6 — 9-см. (1,5 — 2 в.)-кызтаа ԁа ԍујалӧны пачас. Кымын посԋіа поткӧԁлан, сымын бур: топыԁҗыка поԅас шӧтны најӧс. Шӧтӧны пачас-пырӧмӧн. Пукталӧны најӧс сувтсӧн. Кор пачыс понԁас тырны ԁа мортыслы сулавны сені лоӧ ԇескыԁ, јашщік-пач-вомсӧ пӧԁлалӧны кӧрт-пӧԁанӧн. Сеԍԍа течӧны сетчӧ пӧјімӧн-сорлалӧм-лыа ԁа бара пӧвјасӧн вевԏԏӧны. Сіјӧ-пӧв-вевтыс лоӧ-ԋін кышӧԁ-вомас. Сы-бӧрын пачсӧ тыртӧны ӧшіԋӧԁыс. Шӧтӧм-бӧрас ӧшіԋсӧ пач-вомсӧ-моз-жӧ тупкӧны: војԁӧр кӧрт-пӧԁанӧн, сеԍԍа пӧјім-сора-лыаӧн ԁа пӧвјасӧн. Роԅјассӧ гӧгӧр мавтӧны ԍојӧн. Пачсӧ завоԃітӧны ломтыны шӧтігас-на. Ломтӧны пескӧн лібӧ шомӧн. Војԁӧрсӧ, кытчӧԇ скіпіԁар-војтјас оз петкӧԁчыны, ломтӧны јона. Кыш-бокјасыԍ сынӧԁлы ветлыны роԅјассӧ воԍталӧны. Пач-вомјассӧ ломтыԍан-інԍыс тупкӧны пӧԁанјасӧн. Мыјӧн скіпіԁар-војтјас лоӧны, ӧԁсӧ чінтӧны: щын-петан-роԅјассӧ пач-пыщԍыс ԁа сынӧԁ-ветлан-роԅјассӧ бокјасԍыс тупкалӧны кірпічӧн. Сіԇі віԇӧны, кытчӧԇ став скіпіԁарыс оз пет. Скіпіԁарыс војԁӧрсӧ југыԁ-віжӧват-рӧма летчӧ, чӧскыԁ-ԁука. Сеԍԍа ԋӧжјӧԋікӧн пыр гуԁыртчӧ, пемыԁҗык ԁа пемыԁҗык-рӧма, ԉок-ԁука-ԁа понԁас петны. Скіпіԁар-петігас кӧԇӧԁан-трубасӧ пыр колӧ кӧԇыԁ-ваӧн ԉібӧ лымјӧн кӧԇӧԁны. Гуԁыр-скіпіԁар-петігӧн колпаксӧ колӧ пӧԁсӧн віԇны, воԍтыны руԍалӧм-ԍір-петан-інті. Руԍалӧм-ԍірсӧ леԇӧны ԉібӧ сынӧԁӧ, ԉібӧ чукӧртӧны. Чукӧртӧны со кыԇі. Руԍалӧм-ԍірсӧ-војԁӧр леԇӧны пу-труба-пыр (7-ԁ ԍерп.). Сетыԍ сіјӧ петӧ кык ԉібӧ ԋоԉ-пеԉсаӧ. Пеԉсајассӧ гозјӧн-гозјӧн топыԁа вевԍӧԁӧма, ставнысӧ тыртӧма лыскӧн. Војԁӧр руԍалӧм-ԍірыс воԇԇа-пеԉса-гозјӧԁыс лыс-пырыс мунас, сеԍԍа петас мӧԁ-пеԉса-гозјас. Сы-бӧрын вӧԉіԍԏі сынӧԁӧ веԍкалас. Пеԉсајасті-мунігӧн руԍалӧм-ԍірыс пукԍӧ лыс-вылас, бӧрыннас сӧԇӧ пеԉса-пыԁӧсас. Скіпіԁар-вӧтлӧм-бӧрын пачас ӧԁсӧ выԉыԍ соԁтӧны ԁа кутӧны сіјӧс сіԇі кытчӧԇ ԍірыс помӧԇыс оз вӧтлыԍԍы. Ԍірыс чукӧрмӧ колоԁаас, олӧ сені ԍір-вӧтлӧм-бӧрӧԇыс. Секі сіјӧс леԇӧны пеԉсајасӧ. Ԍіра-мырјыԁ ԁа ԍірмӧԁӧм-пуыԁ, мі шуім-ԋін, абу ԇік-косӧԍ: сені пыр ещаԋік-ваыԁ ем. Ԍіртӧ-вӧтлігӧн сіјӧ-ваыс щӧщ петӧ ԍірыскӧԁ ԁа пеԉсаас воӧ, пукԍӧ сетчӧ пыԁӧсас. Міјанын сіјӧ-васӧ шуӧны ԍір-ваӧн. Сіјӧ абу колантор, сӧмын щыкӧԁӧ ԍіртӧ. Сыпонԁа ԍірыԍ сіјӧс јансӧԁӧны ԁа којӧны. Ԍір-вӧтлӧм-бӧрын пачсӧ кӧԇӧԁӧны, ректӧны. Ԍір-вӧтлігаԁ пачыс зев пӧԍ. Воԍтан-кӧ сіјӧс сещӧмӧн, шомыс ӧзјас, бара мӧԁас ломтыԍ-

7-ԁ-ԍер.

ны. Пӧԁлалӧмӧн-кӧԇӧԁны зев ԁыр лоӧ, уна-каԁ боԍтас. Сывӧсна, меԁым пачыс регыԁҗык кӧԇалас ԁа шомыс оз кут ломтыԍны, пачсӧ воԍтӧны ԁа кымынкӧ веԁра-лым којыштӧны сетчӧ. Сіԇі-вӧчӧмӧн шомыс оз ӧзјы. Сеԍԍа шомсӧ пачԍыс кыскалӧны кӧрт-куранӧн (нарманӧн) ԁа разӧԁӧны лым-вылӧ. Сы-бӧрын воԍтасны ӧшіԋсӧ, сӧстӧм-сынӧԁ меԁ сетчӧ пырас. Секі пӧԅас пырны сетчӧ мортлы. Пач-поԁсӧ мічаа чышкӧны корӧԍӧн. Тырӧма-кӧ ԍір-петан-роԅыс поԁјас, ве- салӧны сіјӧс. Сы-бӧрын выԉыԍ поԅӧ ԍіра-пестӧ шӧтны. Пач-шӧтӧмыс меԁ-ԍӧкыԁ-уҗ ԍірпуыԍыԁлӧн. Пачыс пӧԍ-на, чужӧмтӧ сотӧ. Сывӧсна пырӧны сетчӧ чышјанаԍӧмӧн. Вывті-на-кӧ јона сотӧ, оз поԅ уҗавны, секі пачас јешщӧ лымтӧ шыблалӧны, кӧԇӧԁӧны сіјӧс. Сеԍԍа шӧтчыныԁ ԍӧкыԁ і сывӧсна, мыј пыр копыртчӧмӧн лоӧ сені овны, сувтныс оз поԅ: пачыс ԉапкыԁ. Скіпіԁарыԁ ԁа ԍірыԁ оз быԁ-пескыԍ ӧтмынԁаӧн віјавны: ԍіраҗык-пескыԍ унҗык артмасны, ԍіртӧмыԍ — ещаҗык. Бура-кӧ пачтӧ вӧчан, најӧ унҗык-жӧ віјалӧны. Пачыԁ-кӧ абу топыԁа течӧма, потлаԍӧма, щеԉԉӧԍ, секі мыјкӧмынԁа — скіпіԁар ԁа ԍір вошӧны, петӧны ортсӧ. Бур пачын ԁӧԅӧрітӧмӧн-пуігӧн 10-к-метр. (1 кб. с.)-пескыԍ петӧ 65-кг. (4 пуԁ) скіпіԁар, 524-кг. (32 пуԁ.) ԍір ԁа 490-кг. (30 пуԁ.) шом. Ԍір-кӧ куш-ԍіра-мырјыԍ вӧтлӧны, секі скіпіԁарыс унҗык чукӧрмӧ, 115-кг. (7 пуԁ). Термаԍӧмӧн-вӧтлігӧн скіпіԁарыԁ ещаҗык-жӧ петӧ, ԉокҗык-ԁај. Сывӧсна скіпіԁар-вӧтлігӧн ӧԁсӧ чінтӧны, бісӧ ічӧтмӧԁӧны. Ԍіртӧ поԅӧ ӧԁјӧнҗык вӧтлыны, ыҗыԁ-біӧн. Сіјӧ сы-вӧсна оз чін. Ԍіра-пес шӧтны, ԍір-вӧтлыны ԁа пач-ректӧм-вылӧ мунӧ кык-кымын суткі. Ыҗыԁ-кӧ пачыԁ, кык-суткіыԁ тајӧ-уҗјас-вылӧ еща лоӧ. Ічӧт-пачыԁ-ӧԁ ӧԁјӧнҗык кӧԇалӧ, регыԁҗык сіјӧс тыртны ԁа ректыны-ԁа. Скіпіԁартӧ ԁа ԍіртӧ војнаӧԇ кустарјас вузавлісны арԏеԉ-пыр ԉібӧ асторјӧга (часнеј)-ԋӧбыԍлы. Најӧ вӧлі скіпіԁарсӧ кіԍтасны караԍін-бӧчкајасӧ ԁа ыстасны весавны завоԁӧ. Тыртӧм-бӧчкајассӧ сеԍаԋ бӧр бергӧԁлісны. Мукӧԁлаас креԍԏанаыс аԍныс бӧчкајассӧ вӧчалісны, ԍірсӧ вузалісны бӧчкајасын-ԋін. Сӧмын сіԇі-вузаԍігӧн најӧ муԃерітны понԁӧмаӧԍ: сорлавны ԍірсӧ ԍір-ванас. Вузӧсыԁ омӧԉ лоӧма, ԋӧбаԍыԍјасыԁ понԁӧмаӧԍ нораԍны, сеԍԍа і ԇікӧԇ ԋӧбаԍӧмыԍ ԁугԁӧмаӧԍ. Кык-кујім-морт щыкӧԁӧм-вузӧстӧ леԇасны-а, інмӧ ставыслы. Сывӧсна меԁ-лӧԍыԁ ԍіртӧ пуны ԁа вузавны арԏеԉӧн, ԉібӧ коопераԏів-пыр. Ԍекі еԍкӧ уна-пач поԅіс вӧчны ԁа вузӧссӧ чукӧрӧн ыстыны Карԁор-пыр (Архангельск) заграԋітсаӧ. Ԁона-ӧ сувтӧ ԍір-пачыс? Вермас-ӧ сіјӧс вӧчны креԍԏаԋін ас-выннас? Арԏеԉӧн еԍкӧ, ԃерт, ыҗыԁ-пач поԅіс вӧчны-ԁа, кущӧмӧс Поԉшаын вӧчӧны, сӧмын мі тані ічӧт-јылыԍ, вӧлӧгԁаса-пач-јылыԍ ԍорԋітам. Сещӧм-пачтӧ шӧр-коԃа-олыԍ-креԍԏаԋін-кустар ас-выннас вермас вӧчны. Војнаӧԇ сещӧм-пачыс вӧлӧм сув-тӧ со-мыјԁа. 3000-кірпіч 10-шајтӧн ԍурс .... 30 шајт. Сіјӧс-вајӧмыс ԁа пач-течӧмыс .... 25 „ Ыргӧн-труба .... 20 шајт. Пу-вор (кӧԇӧԁан-трубаыслы) .... 10 „ Колоԁа .... 3 „ Бока-вевт (пач-вылас ԁа бокас) .... 10 „ Пу-трубајас, колпак-ԁа .... 5 ,, 2-пеԉса .... 3 „ Кӧрт-пӧԁанјас, пӧвјас ԁа мук.-т. .... 5 „ Ставыс .... 111-шајт. Татыԍ унҗыксӧ креԍԏаԋіныԁ ачыс вермас вӧчны. Кӧвмас ԋӧбны сӧмын ыргӧн-труба ԁа кӧрт-пӧԁан. Сіԇ-кӧ, ԍір-пачтӧ сувтӧԁны абу зев рӧскоԁнӧ, а бурсӧ уна поԅӧ боԍтны.

Кущӧм-скіпіԁар петӧ пачыԍ.

Мі пыр-на ԍорԋітім вӧлӧгԁаса-ԍір-пач-јылыԍ. Тӧԁам, кыԇі сіјӧс вӧчӧны, кыԇі ԍірсӧ ԁа скіпіԁарсӧ вӧтлӧны. Емӧԍ-ӧԁ нӧшта мукӧԁ-пӧлӧс-пачјас, ԁа најӧ Комі-облаԍтын оз тујны. Јаткаса-пӧрт еԍкӧ абу ԁона, ԁа сетыԍ ԉок-скіпіԁар петӧ. Ветлугаса-пачыԍ бур-скіпіԁар петӧ, ԁа пачыс ԁона. Сеԍԍа сіјӧ зев-уна-каԁ боԍтӧ, зев ԁыр сіјӧн пуԍыны колӧ. Поԉшаса-пач вермасны сӧмын арԏеԉјас ԁа коопераԏівјас вӧчны. Ӧԏікӧ, сіјӧ зев ԁона, мӧԁкӧ, ыҗыԁ. Сещӧм-пачтӧ бур лӧԍӧԁны сӧмын кӧні уна ԍіра-пес. Комі-креԍԏаԋінлы меԁ-кокԋі ԁа меԁ лӧԍыԁ вӧчны вӧлӧгԁаса- -пач. Сіјӧс ԍір-пуігас поԅӧ ломтыны шомнас. Шомнас-ломтігӧн скіпіԁарыс јешщӧ бурҗык петӧ. Весавтӧм-скіпіԁартӧ омӧԉа боԍтӧны, колӧ сіјӧс весавны. Мыјыԍ-нӧ колӧ сіјӧс весавныс? Кыԇі сӧстӧммӧԁны? Кор шӧтӧм-ԍіра-пестӧ понԁан јашщікас ԁонӧԁны, меԁ-воԇ понԁас петны сетыԍ ва. Сіјӧ меԁ-регыԁ пуԅӧ (100°-ӧн) ԁа петӧ руӧн. Ваыскӧԁ щӧщ понԁас петны і скіпіԁарыс. Налы ыҗыԁ-ӧԁ (жар) оз ков. Сывӧсна скіпіԁар-петігас пачсӧ омӧԉа ломтӧны, бісӧ-кутны колӧ кужны. Пескыԁ јашщікаԁ оз быԁлаын ӧтмоза шонав: ԁорсајасыс, кытчӧ біыс јонҗыка інмӧ, регыԁҗык шоналӧны, шӧрсајасыс — ԁырҗык оз. Ԁоргӧгӧрса-песјасԍыс ԍір-ԋін петӧ-а, шӧрсајасыс скіпіԁар-на леԇӧны. Ԍірыс секі ӧтлааԍӧ скіпіԁарыскӧԁ, гуԁыртӧ сіјӧс, щыкӧԁӧ. Сыыԍ ԋекор он мын. Ещаԋіка-кӧԏ-а, ԍірыс пыр-ԋін понԁас сорлаԍны скіпіԁарыскӧԁ. Сіԇ-кӧ, віјавны завоԃітігас скіпіԁарыс сӧстӧмҗык, бӧрыннас сіјӧ гуԁыртчӧ. Сӧԇ-скіпіԁарсӧ гуԁырԍыс віјӧԁігас-ԋін-і торјӧԁӧны, кујім-сортӧ сіјӧс лӧԍӧԁӧны: нач-сӧԇ-скіпіԁар (скіпіԁар-нырыс), віж-скіпі-ԁар (шӧркос) ԁа гӧрԁ-скіпіԁар (бӧрја петӧмыс). Унҗык ԉібӧ ещаҗык скіпіԁар артмӧ нӧшта кӧԇӧԁан-труба-вӧсна. Куԅ-кӧ трубаыс, пӧшԏі став-скіпіԁар-руыс вевјалӧ сені кӧԇавны, оз пет сынӧԁӧ. Сӧмын вывті-куԅ-труба-вӧчны ԁона, уна-ыргӧн мунас. Кыԇкӧ, інӧ, колӧ лӧԍӧԁны җеԋыԁ-труба ԁа меԁ сіјӧ јона-кӧԇӧԁас. Сіԇі вермас лоны, кор ваыс пыр кӧԇыԁ лоӧ. Колӧ, інӧ, ворԍыс васӧ щӧкыԁа вежны, візув-ва сетчӧ нуӧԁны. Ӧԏі-ваӧн-кӧ кӧԇӧԁны, лым-соԁталӧмӧн, колӧ куԅ-труба. Меԁ-бур вајӧԁны ва кӧԇӧԁан-ворјӧ шорыԍ ԉібӧ кԉучыԍ, жӧлӧбӧн. Секі сӧмын пачтӧ ковмас шор-ԁорӧ вӧчны. Трубаыс ԁонтӧмҗык сувтас. Вӧлӧгԁаса-кустарјас кӧԇӧԁан-трубасӧ вӧчӧны 4-метр (5 — 6 арш.)-куԅа-кымын. Ічӧт-пачлы та-куԅа-трубаыԁ тырмас. Скіпіԁар-руыс помӧԇ сен вевјалас кӧԇавны. Ыҗыԁ-пачлы сы-куԅта-трубаыԁ җеԋыԁ лоӧ. Скіпіԁар-ру оз вермы сені ставнас кӧԇавны, мыјкӧ-мынԁа-јукӧн рунас петас сынӧԁӧ, веԍ вошас. Кӧԇӧԁан-трубасӧ ԁорӧны ыргӧн-ԉістјасыԍ. Сещӧм ԉістјасыс 2-м.-куԅаӧԍ ԁа 0,7-м. паԍтаӧԍ. Ічӧԏік-пач-вылӧ ковмас кык-ԉіст. Трубаыс куԅаногыс абу ӧтпаԍта. Бурҗык сіјӧс со-кыԇі вӧчны: ӧԏі-помыс меԁ вӧлі 18-см. (4 1/2 в.)-паԍта, мӧԁыс — 3-см. (3/4 — 1/2 в.)-паԍта. Унаӧн оз тӧԁны, мыјла кӧԇӧԁан-трубасӧ ԁона-торјыԍ, ыргӧныԍ колӧ вӧчны. Сіјӧ сывӧс-на, мыј скіпіԁар-руыскӧԁ ещаԋікӧн пыр петӧ уксуснеј кіслота, ԍојӧ кӧртсӧ, трубаыԁ-кӧ кӧртыԍ. Трубаыԁ роԅӧԍԍӧ, бырӧ. Сеԍԍа кӧр- тыԁ јешщӧ щыкӧԁӧ скіпіԁарсӧ: віж-рӧма сыыԍ лоӧ. Оз сеԍԍа ԋінӧмӧн весаԍԍы-ԋі, віжӧн-і коԉӧ. Скіпіԁарыԁ пачас-на вермас щыкны, сіјӧс-кӧ пыщкӧсԍаԋыс кӧртӧн ежӧма. Совԁорса (Сольвычегодские)-ԍірпуыԍјаслӧн сещӧм-пачјасыс ԁа скіпіԁарыс ԉокҗык петӧ. Сывӧсна-жӧ јатскеј-пӧртыԍ ԁа поԉԍкеј ретортаыԍ ԉок-скіпіԁар петӧ. Пач-ломтыԍігас кӧртыс јона ԁоналӧ. Скіпіԁар-руыс кӧрт-берԁас сотчӧ ԁа щыкӧ. Вӧлӧгԁаса пачсӧ кӧртнас оз ежны. Кірпічыԁ кӧртыԁ-моз оз ԁонав. Сывӧсна скіпіԁарыс сені оз сотчы. Поԅӧ віԍтавны нӧшта-ӧԏітор мыјыԍ скіпіԁарыԁ щыкӧ. Вӧлӧгԁаса-пачыԍ скіпіԁар-ру петӧ колоԁа-пыр. Сеті-жӧ бӧрыннас петӧ ԍірыс. Колоԁаас ещаԋік-ԍірыԁ пыр коԉӧ. Скіпіԁар-руыс сы-пыр-мунігӧн сораԍԍӧ ԍірыскӧԁ ԁај щыкӧ. Скіпіԁарыслы петны-кӧ еԍкӧ мӧԁ-роԅ вӧчӧма, сіјӧ ез щык, сӧԇӧн ԁа бурӧн петіс. Сещӧм-тујсӧ сылы со-кыԇі вӧчӧны: пач-мышкас јашщіксӧ ԁа кышсӧ ӧтвеԍтӧ гӧгрӧса (4-в. паԍта) роԅӧԁӧны, ԍујӧны сеті (роԅ-ыжԁаыс) ыргӧн-труба. Сіјӧс ӧтлаалӧны пу-трубакӧԁ, а пу-трубасӧ — кӧԇӧԁан-трубакӧԁ. Пу-труба-пыԃԃіыс поԅӧ пыр ыргӧн-труба нуӧԁны, сӧмын ԁона сіјӧ сувтас-а. Скіпіԁарыс секі понԁас торјӧн ԍірыԍ петны: ԍірыс петас колоԁа-пыр, а скіпіԁарыс выԉ-тујӧԁыс. Скіпіԁарыс таԇі-віјӧԁігӧн зев сӧԇ ԁа бур. Воԇын јешщӧ лоӧ віԍталӧма, кыԇі ԍір-пачыԍ нӧшта бур-ԍкіпіԁар боԍтны, меԁ весавтӧг поԅіс сіјӧс вузавны.

Скіпіԁар-весалан-завоԁ.

Мі унаыԍ-ԋін шуім, мыј весавтӧм-скіпіԁартӧ оз ԋӧбны. Сещӧм-скіпіԁарыԁ гӧрԁ ԁа віж-рӧма. Бурыс, нырыс, југыԁҗык. Ԇік-југыԁӧн (сӧԇӧн) пачыԍ ԉібӧ пӧртјыԍ сіјӧ оз пет. Скіпіԁартӧ весалӧны мӧԁыԍ-вӧтлӧмӧн. Скіпіԁар-весавны колӧ ԋоԉ-тор: парӧвеј-пӧрт, куб, отстојԋік — пырҗык кыкӧс вӧԃітӧны, ԁа кӧԇӧԁан-труба. Пӧртсӧ вӧчӧны 1,5-м. (2 арш.)-куԅта ԁа 0,7-м. (1 арш.)-паԍта-кӧрт-ԉістјасыԍ. Сещӧм-ԉістыс кыскӧ 16-кг. (1 пуԁ). Пӧртсӧ пуктӧны кірпіч-поԁувтас-вылӧ ԁа гӧгӧрыс ԍојалӧны. Кӧкјамысӧԁ-ԍерпас-вылын пӧртсӧ пасјӧма „а“-шыпасӧн. Пӧрт-вылас ем колпак „в“. Сеті петӧ руыс (парыс) ԁа мунӧ трубаӧԁ воԇӧ. Пӧрт-вылысас нӧшта вӧчӧма пӧԁлаԍԍана-роԅ — ӧшіԋ. Сы-пыр кіԍталӧны пӧртјӧ ва ԁа, кор ковмас, пӧртсӧ весалӧны. Нӧшта вывԍаԋыс пӧртјас ԍујӧны кык-труба. Ӧԏі-трубаыс „г“ 88,9-мм. (3,5-ԃујм) -кыза ԁа 3,5-м. (5 арш.)-куԅа; кајӧ вевт-вылысӧԇыс. Сіјӧс поԅӧ шуны „віԇыԍ-трубаӧн“: віԇӧ пӧртсӧ потӧмыԍ (жугалӧмыԍ). Улыс-помыс сіјӧ-трубалӧн пӧрт-пыԁӧсӧԇыс оз во 8-кымын-см.-мынԁа (кык-кымын-вершӧк). Мукӧԁ-ԁырјі пӧртас руыс зев уна чукӧрмас, тащӧм-трубаыс-кӧ абу, вермас пӧртсӧ поткӧԁны. Трубаыс віԇӧ пӧртсӧ-поткӧԁӧмыԍ: кор руыс уна чукӧрмас ԁа јона понԁас ԉічкыны пӧртас ва-вылас, ваыс сетыԍ кајас трубаӧԁыс

8-ԁ-ԍер.

ԁа ортсӧ петас. Секі пӧрт-увԍыс бісӧ чінтӧны, оз леԇны ыҗыԁ-ӧԁӧн ломтыԍны. Пӧртјыԁ-і оз пот. Мӧԁ-трубаыс 2 — 2 1/2-ԃујм-паԍтаа. Улыс-помыс сылӧн пӧрт-җынԍыс тӧкӧԏӧ улынҗык. Мӧԁ-помыс 50 — 60-см. (12 — 14 в.)-мынԁа петӧма пӧрт-вылас. Кор ваыс пӧртас пакталас, оз понԁы інмыны труба-помас, секі руыс трубаӧԁыс шыбытчас ортсӧ. Сіјӧ петкӧԁлӧ, мыј пӧртјын ваыс јона чінӧма, колӧ соԁтыны. Порт-колпакԍаԋыс руыс труба-пыр мунӧ скіпіԁар-бакӧ. Сіјӧ-трубаыс бакӧԇыс кӧртыԍ, бакас ыргӧныԍ. Кӧртыԍ-кӧ бакас вӧчан, ӧԁјӧ бырас, нӧшта — скіпіԁарсӧ щыкӧԁас. Ру-мунан-трубаыс скіпіԁар-бакас пырӧ вылітіыс, летчӧ сеԍԍа пыԁӧсӧԇыс. Руыс шонтӧ скіпіԁарсӧ, пӧртӧ руӧ. Бурҗык-ру-ветлан-ыргӧн-трубалыԍ улыспомсӧ гартӧны пружіна-моз, кыԇ-тај петкӧԁлӧма 9-ԁ ԍерпас-вылын. Вылыс-

9-ԁ-ԍер.

-боксӧ трубаыслыԍ роԅӧԁлӧны. Секі трубаԍыс руыс роԅјасӧԁыс чукӧрӧн понԁас петны, гуԁравны скіпіԁарсӧ. Скіпіԁар-баксӧ вӧчӧны кык-мм.-кызтаа-ыргӧн-ԉістыԍ. Вылілаԁорпомсӧ бакыслыԍ ԁоралӧны (кромкаалӧны) ԁа роԅӧԁӧны болтјас ԍујны, бок-вевтсӧ гајкајасӧн зелыԁа топӧԁӧны бак-берԁас. Вевта-ԁора-костсӧ нӧшта лакалӧны-на, меԁ бакԍыс скіпіԁарыс ԋекыті-ԋін ез пет. Бак-вевтас вӧчӧны колпак, сетчӧ сувтӧԁӧны труба. Колпак-ԁінтіыс трубаыс 26 — 31-см. (6 — 7 в.)-кызта, јылыс векԋі, сӧмын 8-см. (2 в.)-кызта. Скіпіԁар-баксӧ гартӧны гынјӧн ԉібӧ костјассӧ лакалӧны ԁа зелыԁа асыкалӧны кӧрт-сутугаӧн. Сіԇ бакыс омӧԉҗыка кӧԇалӧ. Скіпіԁіар-куб-вевтԍаԋыс мунӧ ыргӧн-труба кык колонкаӧ. Ԍерпас-вылас тыԁалӧ ӧԏі-колонкаыс. Мӧԁыс ԇік-жӧ сещӧм. Колонкаыс пуыԍ, пеԉса-коԃ, сӧмын җуҗыԁ сыыԍ ԁа кыкнан-помыс пыԁӧса. Сіјӧс вӧчӧны 1,4-м. (2 арш.)-җуҗԁа ԁа 0,7 — 0,8-м. (1 ар. — 1 ар. 2 в.) -паԍта. Пыщкӧсԍаԋыс колонкасӧ гӧгӧр-бок ежӧны 1-мм.-кызтаа-ыргӧн-ԉістӧн. Колонкасӧ ԋеуна выліті пыԁӧсԍаԋыс роԅӧԁӧны. Сеті леԇӧны пукԍӧм-торсӧ. Кор оз ков віјӧԁны, тупкӧны пу-тувјӧн. Скіпіԁар-бакԍаԋыс трубаыс пырӧ воԇԇа-колонкаас выліӧԁыс, вевт-берԁтіыс, сеԍԍа летчӧ увлаԋ. Пыԁӧсӧԇыс оз во 9 (2 в.)-кымын-см. Сещӧм-жӧ мӧԁ-труба петӧ воԇԇа-колонкаԍыс вылілаԁор-помӧԁыс ԁа пырӧ мӧԁ-колонкаас. Мӧԁ-колонкаԍыс трубаыс нуӧԁӧ кӧԇӧԁан-трубаӧ. Сіјӧс вӧчӧны гартлӧмӧн, ԅмеј-моз, рочӧн ԅмејевікӧн і шуӧны. Скіпіԁар-бакԍаԋ-колонкаӧ-мунан-труба, кык-колонкаӧс ӧтлаалан-труба ԁа мӧԁ-колонкаын-ԅмејевіккӧԁ -ӧтлаалан-труба, — ставныс најӧ 9 — 11-см.-кызаӧԍ, вӧчԍӧны ыргӧныԍ. Завоԁјасын скіпіԁартӧ со-кыԇі весалӧны. Скіпіԁарсӧ кіԍтӧны кубӧ, соԁтӧны сетчо кіԅертӧм-іԅвеска. Сіјӧс лӧԍӧԁӧны сотӧм-іԅвескаыԍ. Сы-вылӧ кіԍтӧны ва, јона-бура (меԁ ӧԏі-комок оз коԉ) гуԁралӧны сіјӧс зырјӧн, меԁ сук-нӧк-коԃ лоас. 16-кг. (1 п.) скіпіԁар-вылӧ колӧ боԍтны кілограмҗын (1 — 2 ф.) кос-іԅвеска. Сӧԇжык-кӧ скіпіԁарыс, іԅвескасӧ поԅӧ ещаҗык боԍтны; гуԁыр-кӧ, — унҗык, Скіпіԁарсӧ кубас оз тырӧԇ кіԍтны. Колӧ артавны, меԁ іԅвесканас сорлалӧм-бӧрын лоас кубҗыныԍ ԋеуна унҗык, 2/3-јукӧныс-кымын. Іԅвескасӧ скіпіԁарас оз ԁругӧн кіԍтны, а ічӧԏікаӧн, сорӧссӧ гуԁраліг-моз. Сіԇі-вӧчӧмӧн сорӧсыс бурҗыка гуԁраԍԍас. Сеԍԍа кубсӧ топыԁа вевԏԏӧны, зелӧԁӧны болтјасӧн. Сы-бӧрын поԅӧ пӧртјыԍ русӧ леԇны кубӧ. Кор ваыс пуԅас, руыс трубаӧԁыс пырас скіпіԁар-кубӧ, шонтас сені скіпіԁарсӧ, руӧ пӧртас. Ва-руыс ԁа скіпіԁар-руыс сеԍԍа петӧны сетыԍ руыскӧԁ труба-пырыс. Војԁӧр најӧ веԍкалӧны колонкајасӧ, сеԍԍа кӧԇӧԁан-трубаӧ. Сені најӧ кіԅермӧны. Ва-руыскӧԁ ԁа скіпіԁар-руыскӧԁ ещаԋік-іԅвеска ԁа ԍір щӧщ мунӧны. Најӧ пукԍӧны колонкајасӧ. Колонкајассӧ ԉок-торјассӧ кыјавны вӧчӧма (рочӧн „ловушкаӧн“-і шуӧны). Сіԇ, колонкајасӧԁ-мунігӧн скіпіԁарыс весаԍԍӧ, лоӧ сӧԇҗык. Мӧԁ-колонкаыԍ сіјӧ пырӧ ԁӧԇӧԁан-трубаӧ, а сетыԍ петӧ пеԉсаӧ. Скіпікар-пеԉсаыс& тајӧ-завоԁын ԍір-пачса-пеԉса- -коԃ-жӧ: пыԁӧсԍаԋыс ваыслы-петны труба нуӧԁӧма. Скіпіԁар-пеԉсаас ваыс чукӧрмӧ уліас, скіпіԁарыс — выліас. Војԁӧр скіпіԁарыс ԁа ваыс петӧны ӧтмынԁаӧн-кымын (стӧкан-тыр-кӧ віјӧԁам ԁа сулӧԁыштам, стӧканҗынјас выліас лоӧ скіпіԁарыс, уліас — ваыс), сеԍԍа ваыс пыр унҗык ԁа унҗык понԁас лоны. Бӧрыннас скіпіԁарыс ва-вылас војтӧн-војтӧн сӧмын лоӧ. Секі ԁугԁӧны скіпіԁар вӧтлыны. Ӧԏіпӧрјӧ-весалӧмӧн пачса-скіпіԁарыԁ оз ԇікӧԇ весаԍԍы, кіԅер-чај-коԃ віж-рӧма лоӧ. Сещӧм-скіпіԁарсӧ рочӧн шуӧны „ԉімоннеј“--скіпіԁарӧн. Сіјӧс мӧԁпӧв вӧтлӧны. Секі скіпіԁарыԁ сӧстӧм, ԇік сӧԇ лоӧ. Скіпіԁар-вӧтлӧм-бӧрын кубсӧ ректӧны, весалӧны. Колонка-пу-тувјас воԍтӧны, леԇӧны колонкајасԍыс пукԍӧм-торјассӧ. Сіԇі-івесалӧм-бӧрын& выԉ-скіпіԁар-вӧтлыны завоԃтӧны. Тащӧм-скіпіԁар-куб вермӧ весавны во-гӧгӧрӧн (сезон) 80000-кгр. (5000 н.)-скіпіԁар. Мӧԁ-ног-кӧ шуны, ӧԏі-кубыс весалӧ 80 — 85-ԍір-пачын-віјӧԁӧм-скіпіԁар. Ӧԏі-креԍԏаԋін аскежас тащӧм-куб оз вермы лӧԍӧԁны ԁај бурыс сыыԍ еща; унҗык-каԁсӧ веԍ понԁас сулавны, уҗавтӧг. Колӧ кымынкӧ-ԍірпуыԍлы ӧтувтчыны ԁа ӧтувја-куб лӧԍӧԁны (ещаҗык-скіпіԁарлы ічӧтҗык-куб колӧ). Нӧшта-бур, ԍірпуыԍјасыс-кӧ коопераԏів воԍтасны. Секі арԏеԉыслы поԅӧ уна-ԍір-завоԁ вӧчны ԁа ӧԏі - скішԁар-весалан-ін воԍтыны. Воԇын мі віԍталам нӧшта, кыԇі ԍірыԍ каԋіпоԉ вӧчӧны. Сіԇ-кӧ гашкӧ ӧԏілы ԉібӧ кык-кујім-креԍԏаԋінлы оз і сулав кутчісны ԍірсӧ-пуны-ԁа? Мі віԍталім-ԋін, мыј сір-пуӧмыс ыҗыԁ-бурыс воӧ скіпіԁарыԍ. Пачыԍ петӧ ԉок-ԍкіпіԁар, ԋеоԁ сіјӧс оз боԍт, ԉібӧ інас-кӧ, зев еща. Скіпіԁар-весалан-завоԁ ԁона, ещаӧн он вермы сіјӧс лӧԍӧԁны. „Мыј ԉібӧ сы-јылыԍ і ԍорԋітны?“ коԁкӧ гашкӧ шуас. Абу сіԇ, јортјас! Коркӧ, тӧԁӧмыс, Комі-ԍірпуыԍјас ӧтувтчасны коонераԏівјасӧ&, ковмас тащӧм, руӧн-вӧтлан - завоԁыԁ, а ӧні ԁонтӧмҗык-јылыԍ колӧ ԁумајтны, прӧстӧјҗык скіпіԁар-вӧтлан-завоԁ вӧчны. Нарӧвеј& пӧртјыԁ сетчӧ оз-ков. Вӧчӧны сіјӧс со кыԇі. Парӧвеј пӧрт, шуам, міјан абу. Васӧ кіԍтӧны скіпіԁар-бакас, скіпіԁарыскӧԁ ӧтлаӧ. Војԁӧр васӧ кіԍтӧны, сеԍԍа скіпіԁарсӧ ԁа іԅвес-ка. Најӧс војԁӧр торјӧн, кіԍттӧԇыс-на јешщӧ, јона гуԁралӧны, сеԍԍа, кіԍтасны-ԁа, бара пу-зырјӧн бура-гуԁралӧны. Сы-бӧрын скіпіԁар-кубсӧ шонтӧны, кытчӧԇ сорӧсыс оз пуԅы. Пуігас скіпіԁар-руыс ԁа ва-руыс ӧтлаын колонкајас-пыр петӧны кӧԇӧԁан-трубаӧ. Колон-кајасыс ԁа кӧԇӧԁан-трубаыс воԇԇа-завоԁын-коԃӧԍ-жӧ. Тані сӧмын пӧртјыс абу. Тащӧм-скіпіԁар-весалан-завоԁыс скіпіԁарыс воԇԇа-ԍерԏіыԍ ԉокҗык петӧ. Сеԍԍа воԇԇа-завоԁас пуԅӧԁіг-мозыс пӧртјас пыр ноԅӧ& васӧ соԁтавны, а тащӧм-завоԁын сіјӧс он вӧч. Пуԅӧԁны-пуктігас і лоӧ кіԍтны васӧ, мыјԁа колӧ. Шуӧны, 16-кгр. (1 п.)-скіпіԁар-вӧтлыны-пӧ колӧ 32-48-кгр. (2-3 п.)-ва. Сіԇ-кӧ, кубаԁ-кӧ кіԍтан 800-кгр. (50 п.)-скіпіԁар, сетчӧ колӧ соԁтыны 1600 — 2400-кгр. (100 — 150 п.)-ва: ыргӧн-кубтӧ ыҗыԁҗыкӧс ковмас лӧԍӧԁны. Сеԍԍа пӧрттӧм-завоԁын ԉокҗык-скіпіԁар-петӧ. Мукӧԁ-ԁырјі кыкыԍ-вӧтлӧмӧн оз і весаԍԍы сіјӧ, пыр гуԁыр, лоӧ којмӧԁыԍ вӧтлыны. Сывӧсна бурҗык вӧчны воԇԇа-віԍталӧм-коԃ-завоԁ, пӧрта-завоԁ. Пӧрттӧм - завоԁыԁ сӧмын сіјӧн лӧԍыԁ, мыј ічӧԏікӧс поԅӧ лӧԍӧԁны-ԁа. Швеԁјас со-кыԇі скіпіԁарсӧ вӧтлӧны (налӧн сіјӧ бур петӧ): ԍір-пача кӧԇӧԁан-труба-костас сувтӧԁӧны кымынкӧ-колонка; скіпіԁарыс пачԍыс војԁӧр колонкајасас веԍкалӧ, весаԍԍӧ сені, сеԍԍа петӧ кӧԇӧԁан-трубаас. Колонкајасыс скіпіԁар-весалан-завоԁын-моз-жӧ „кыјӧны“ ԍірсӧ ԁа мукӧԁ-щыкӧԁан-торјас. 10-ԁ-ԍерпас-вылын петкӧԁлӧма сещӧм-колонкајассӧ. Воԇԇа-колонкаыс (пасјӧма ,,а“-шыпасӧн) прӧстӧј-ва-тыра-пеԉса. Сетчӧ леԇӧма мегыр-моз-чукыԉтӧм-ыргӧн-труба (,,в“). Сіјӧ-трубаас ӧтарԍаԋыс пачыԍ воӧ скіпіԁарыс, мӧԁар-помыс мунӧ ыҗыԁҗык колонкаӧ (ԍерпас-вылас пасјӧма ,,г“-ӧн). Трубасӧ вӧчӧны 1-мм-кызта-ыргӧн-ԉістыԍ. Труба паԍтаыс 13-см.-а (3-в.-гӧгӧр). Чукыԉас труба-берԁас пајајтӧма векԋіԃік (1-ԃујм-кызтаа) мӧԁ-ыргӧн-труба. Меԁ скіпіԁар-руыс сеті оз пет, мӧԁ-помсӧ трубаыслыԍ ԍујӧны ва-веԁраӧ. Васӧ пеԉсаԍыс пыр вежлалӧны ԉібӧ лым соԁталӧны, меԁ пыр сіјӧ кӧԇыԁ вӧлі. Трубаас ԍірыс понԁас пукԍыны ԁа петны ва-

10-ԁ-ԍер.

-веԁраас. Сіјӧ-сірсӧ шуӧны „ԍір-выјӧн". Мегыр-коԃ трубаԍыс скіпіԁарыс мунӧ воԇӧ, мӧԁ-колонкаӧ. Сені бара ковтӧмторјасыс коԉӧны, пыԁӧсас пукԍӧны. Швеԁјас колонкасӧ вӧчӧны кірпічыԍ, рочјас — ԋоԉ-віт-бӧчкаыԍ. Колонка-пыщкас вӧчӧны җаҗјас. Җаҗԍаԋ-җаҗјӧԇ коԉӧны 35-кымын-см. (1/2 арш.)-паԍтаа коласјас. Җаҗјассӧ оз ӧԏі-ԍтен-бокӧ вӧчны, а ӧтарас-мӧԁарас. Шуам, улыса-җаҗјыс шујгалаԁорас вӧчӧма, веԍкыԁ ԍтенӧԇыс 8 — 13-см. (2 — 4 в.) оз во. Мӧԁ-җаҗсӧ веԍкыԁлаԁорас-ԋін вӧчӧны, шујга-ԍтенӧԇыс 9 — 13-см. оз во, с. в., пыр ӧтарас мӧԁарас течӧны. Скіпіԁар-руыс пырӧ колонкаӧ пыԁӧс-берԁтіыс, җаҗјас-костӧԁыс кајӧ вывлаԋ ԁа петӧ ыргӧн-кӧԇӧԁан-трубаӧ. Сы-бӧрын петӧ кіԅер скіпіԁар. Скіпіԁар-ру-мунан-туј ԍерпас-вылын петкӧԁлӧма ԋӧвјӧн. Колонкаын скіпіԁар-ру кӧԇалӧ, колонка-пыԁӧсӧ пукԍӧны скіпіԁар-щыкӧԁан-торјас (ԍір-выј). Пыԁӧслаԋас воԇԇа-колонкаас-моз-жӧ труба нуӧԁӧма, помыс ва-веԁраӧ пырӧ. Сетчӧ, веԁраас, трубочкаӧԁыс летчӧ ԍір-выјыс. Колонкајасыԍ кык-пӧлӧс-бур: ӧԏікӧ, на-пыр-мунӧм-бӧрын скіпіԁарыԁ бурҗык ԁа сӧԇҗык петӧ; мӧԁкӧ, ԍір-выј коԉӧ. Сіјӧ мунӧ ԉекарство-пыԃԃі: бурԁӧԁӧны скӧтӧс луԁӧмыԍ. Ԍір-выј-сорӧн мавтӧны пу-керка-вевтјас, меԁ оз сіԍмыны најӧ. Мі віԍталім, скіпіԁар-петан-роԅсӧ-кӧ ԍір-петан-роԅыԍ пач-бӧрас торјӧн вӧчан, скіпіԁарыԁ сӧԇҗык петас. Колонкајас-кӧ сувтӧԁан, скіпіԁарыԁ нӧшта сӧԇ лоӧ. Секі кык-кујім-ԍір-пачыԁ скіпіԁар-весалан-завоԁтӧг вермасны уҗавны. Сещӧм-скіпіԁарыԁ понԁас інны. Нӧшта бур лоӧ, сувтӧԁан-кӧ јешщӧ ӧԏі-колонка, іԅвескаӧн, ԁа сы-пыр леԇан скіпіԁар-русӧ. Меԁ-бур скіпіԁар, ԃерт, артмӧ скіпіԁар-весалан-завоԁын. Секі сӧмын колӧ, меԁ скіпіԁарыԁ пыр уна вӧлі. Еща-скіпіԁарӧн сіјӧ аԍсӧ оз вешты. Колонкајасӧн скіпіԁартӧ колӧ весавны сӧмын секі, кор ԇік-ԋін ԋекыԇі он вермы лӧԍӧԁны скіпіԁар-весалан-завоԁтӧ.

Каԋіпоԉ-пуӧм.

Ԍірмӧԁӧм-пуыԍ кос-ԍірсӧ чукӧртӧны ԁа торјӧн пуӧны. Сеԍ петӧны скіпіԁар ԁа каԋіпоԉ. Кос-ԍірсӧ вуштӧны пуыԍ, течӧны ԁозјасӧ, кӧтӧԁӧны ваӧн, меԁ сіјӧ ӧтлааԍас ыҗыԁ-комокӧ. Сещӧм-комокјасыс 16-кгр. (1 п.) овлӧны. Бӧрыннас најӧс течӧны кубӧ, ԍірыԁ-моз-жӧ пуӧны. Каԋіпоԉ-пуан-куб вӧчӧны 4-мм.-кызтаа ыргӧн-ԉістјасыԍ. Сіјӧ зев-ыҗыԁ: 1600-кгр. (100 пуԁ)-ԍір тӧрӧ. Пачыс ԁа кубыс помԍаӧԍ: кубыс җынвыјаыс пырӧ пачас выліӧԁыс. Кубыс мыԉкја-вевта. Вевтас пу-колпак: вылілаԁорыс паԍкыԁ, уліыс векԋі. Колпаксӧ вӧчӧны пожӧм-пуыԍ, топыԁа асыкалӧны. Колпакас вылыс-асык-улас піԍкӧԁӧны 18-см. (4 в.)-пастаа роԅ ԁа ԍујӧны сетчӧ пу-труба. Сіјӧ ӧтлааԍӧ ватыра-пу-ԁозјыԍ-петан-ыргӧн-трубакӧԁ (ворјӧ). Трубаыс овлӧ 3,5 — 4,2-см. (5 — 6 в.)-куԅта. Сені скіпіԁарыс кӧԇалӧ. Куб-пыԁӧсас пуктӧны 13 — 18-см. (3 — 4 в.)-кызтаа-кымын - кык-җек. Җекјас-вылас течӧны 1-вершӧк-кызта-кымын паԉічјас (беԃјас), сӧмын меԁ помјасыс налӧн куб-бокас оз інмыны. Беԃјас-вылас воԉсалӧны іԇас. Каԋіпоԉыс іԇас-пырыс - мунігӧн став-јогсӧ іԇасас коԉӧ. Іԇас-вылас пукталӧны ԍір-кӧрышјассӧ (комокјас), костјасас — ԁрӧбінјассӧ. Сіԇі-кубсӧ-тыртӧм-бӧрын кіԍтӧны сетчӧ ва: 5 — 6-пуԁ-ԍір-вылӧ кіԍтӧны 12-ԉітр (1 веԁра)-ва. Сеԍԍа ломтӧны пачсӧ. Кор ԍірыс сылӧ ԁа пуксас, кубас бара тырӧԇыс ԍірсӧ соԁтӧны. Сы-бӧрын кубсӧ топыԁа вевԏԏӧны, завоԃітӧны каԋіпоԉ пуны. 5-час-кымын-мыԍԏі пач-ломтӧмԍаԋыс понԁас петны скіпіԁар. Петӧ помала суткіӧн-җынјӧн, ԉібӧ ԁажӧ кык-суткіӧԇ. Куб-шонтӧмыԍ ваыс руалӧ. Ва-руыскӧԁ-щӧщ скіпіԁар-руыс кајӧ вывлаԋӧ, нырӧ& кӧԇӧԁан-трубаӧ. Сеԍаԋ сеԍԍа віјалӧ пеԉсаӧ. Тащӧм-ԍір-скіпіԁарыс меԁ-бур-скіпіԁарӧн шуԍӧ, зев чӧскыԁ-ԁука-ԁај. Воԇті скіпіԁарыс (ныр-скшіԁар) петӧ сӧԇҗык, бурҗык-ԁа. Віјӧԁам-кӧ стӧканӧ ныр-скіпіԁарсӧ ԁа сулӧԁам, җынјыс (пыԁӧсас) сені лоӧ ва, мӧԁ-җынјыс — скіпіԁар. Бӧрынҗык скіпіԁарыс пыр ещаммӧ, ваыс соԁӧ. Бісӧ куб-улас пыр ыҗԁӧԁӧны, кытчӧԇ став-ваыс кубас оз коԍмы. Скіпіԁартӧм-ԍірыԍ регыԁӧн пуԍӧ каԋіпоԉ. Кор кубас аслысԍама шкува-шкова-потлаԍӧм понԁас кывны, секі колӧ ԁугԁыны каԋіпоԉ пуны. Вӧлӧгԁаса-кустарјас став-скіпіԁарсӧ ӧтлаӧ, ӧԏі-сорт-пыԃԃі віјӧԁӧны. Налӧн став-скіпіԁарыс лоӧ ӧткоԃ, сӧмын ԁонтӧмҗык: веса- лӧм-скіпіԁарыс 3-шајт ԁа җынјыԍ ԁонаҗык оз овлы. Ныр-скіпіԁартӧ бурҗык торјӧн віјӧԁны. Скіпіԁар-вӧтлӧм-бӧрас кубас коԉӧ каԋіпоԉ. Сіјӧс војԁӧр леԇӧны јашщікӧ, сеԍԍа кӧԇалыштас-ԁа — пеԉсајасӧ (бӧчкаӧ) кіԍталӧны. 1600-кгр. (100 п.)-ԍірыԍ петӧ: Каԋіпоԉыс 650-кгр. (40-п.-гӧгӧр). Скіпіԁарыс 130 „ ( 8 „ ). Рочын, заграԋічаын-ԍерԏі, омӧԉ-каԋіпоԉ вӧчӧны. Сіјӧ міјанын артмӧ пемыԁ, гӧрԁоват-рӧма; мунӧ меԁ-јонасӧ мајтӧг ԁа ԏеԉега-маԅ вӧчны. Гумага-вӧчны сещӧм каԋіпоԉыԁ оз-ԋін туј. Міјан каԋіпоԉтӧ оз сӧстӧм-ԍірыԍ пуны, сені пыр ем чаг ԁа мукӧԁ-тор. Најӧ пуігас сотчӧны, шомыс ӧтлааԍӧ каԋіпоԉыскӧԁ, ԍӧԁӧԁӧ сіјӧс. Сеԍԍа рочјаслӧн еща скіпіԁар петӧ, 8% сӧмын; заграԋітсаын — 18 — 20%. Роч-муын каԋіпоԉтӧ пуӧны коԍмӧм-ԍірыԍ, жівітсаыԍ, кыԇі мі сіјӧс воԇті шуім. Сещӧм-ԍіраԁ скіпіԁарыс уна, сывӧсна і унҗык віјалӧ налӧн. Міјанлы заграԋічан-моз-жӧ путӧ колӧ ԍірмӧԁны, кіԅер-ԍір боԍтны каԋіпоԉ-вылӧ. Сіԇі-вӧчӧмыԍ вӧрыс оз щык ԁај бурыс унҗык ԁа ыҗыԁҗык лоӧ. Вар-пуӧм

Ԍір-пуігӧн ԍірыскӧԁ-щӧщ песԍыс петӧ ва. Сіјӧ гуԁраԍӧ ԍірыскӧԁ, кіԅертӧ сіјӧс. Ԁыр-сулалӧм-мыԍԏі ваыс торјалӧ, ԁоз-пыԁӧсас пукԍӧ. Сещӧм-васӧ понԁам ԍір-ваӧн шуны. Мукӧԁ-ԁырјі ԍір-пеԉсааԁ лымјалас ԉібӧ кыԇкӧ мукӧԁ-ногӧн ва воас. Сіјӧ бара-жӧ кіԅертӧ ԍіртӧ. Лым-ва ԉібӧ зер-ва оз пыԁӧсас пукԍыны, а ԍір-вылас лоӧны. Сіјӧ-васӧ ԍір-выв-ваӧн нонԁам& шуны. Ԍірӧн-вузаԍігӧн ԍір-ваԍыс ԁа ԍір-выв-ваԍыс ԍірсӧ колӧ јансӧԁны: ва-соратӧ оз ԋӧбны. Ԍір-васӧ поԅӧ леԇны пеԉса-пыԁӧссӧ роԅӧԁны-ԁа, сӧмын сыӧԇ ԍіртӧ ԁыр колӧ сулӧԁны, уна каԁ сы-вылӧ вошас. Регыԁҗык торјӧԁӧны ԍіртӧ мӧԁ-ногӧн-пуӧмӧн. Ԍір-сукмӧԁны поԅӧ кык-ногӧн: ԉібӧ пуны сіјӧс кытчӧԇ став-ваыс оз коԍмы ԁа сукҗык ԍір оз коԉ, ԉібӧ пуны сіјӧс варӧԇ. Ԍір сукмӧԁӧны тӧлын. Сукмӧԁтӧԇыс-војԁӧр колӧ сіјӧс сывԁыны: кын-ӧԁ сіјӧ. Кык-суткі-војԁӧр сукмӧԁны-завоԃіттӧԇыс ԍір-пеԉсасӧ пыртӧны керкаӧ (быԁ-вар-пуан-завоԁ-ԁорын меԁ вӧлі керка). Керкасӧ сек-кежлӧ јона ломтӧны. Ԍірыс сылас ԁа кісталӧны сіјӧс чугун-пӧртјасӧ, пуӧны сукмытӧԇыс. Вој-губерԋајасын ԍірсӧ пуӧны ну-самӧварын&: ԁонтӧмҗык сувтӧ ԁај вӧчныс кокԋіԁҗык. Самӧварсӧ (11-ӧԁ ԍерпас) вӧчӧны 1.4-м. (2-арш.) суԁтаа ԁа 1,1-м. (1-арш.)-паԍтаа јон, кӧрт-асыкјаса ԁа кӧрт-пыԁӧса ԁуб-пу-бӧчкаыԍ. Пыԁӧсыс кык-пӧвса-8-кгр.-кызтаа-кӧрт-ԉістыԍ. Најӧс мӧԁа-мӧԁ-берԁас топӧԁӧма кӧрт-тувјасӧн, сеԍԍа бӧчка-ԍерԏіыс і вунԁӧма. Пыԁӧсшӧрсӧ 44-см. (10 в.)-паԍта-кымын роԅӧԁӧны. Сы-берԁӧ тувјалӧны трубасӧ. Сылӧн улі-помыс паԍкыԁ, выліыс векԋі. Паԍкыԁлаԁорпомсӧ шуӧны кувшінӧн, вӧчӧны бӧчка-пыԁӧсыс-коԃ кӧртыԍ. Кувшін-вылас бурещ ӧԏі кӧрт-ԉіст мунӧ. Сіјӧ лоӧ 44-см. (10 в.)-паԍта ԃа 0,7-м. (1 арш.)-суԁта. Вылыспомсӧ трубаыслыԍ ӧԏі-кӧрт-ԉістыԍ-жӧ вӧчӧны, сӧмын сіјӧс мӧԁ-ногыс-ԋін кусіԋтӧны-а, куԅала-ногыс. Секі сіјӧ лоӧ 1,4-м. (2 арш.)-суԁта ԁа 22-см. (5 в.)-паԍта. Тајӧ-кык-трубасӧ мӧԁа-мӧԁыскӧԁ 13 — 18-см. (3 — 4 в.)-суԁтаа којмӧԁ-трубаӧн ӧтлаалӧны. Јона топыԁа колӧ ӧтлаавны, меԁ ԋекущӧм-кост оз коԉ. Труба-вӧрӧмԍыс бӧчка-ԁор-веԍтас трубаас ԍујӧны кӧрт-кыщ ԁа кӧрталӧны сіјӧс бӧчка-берԁас сутугајасӧн. 11-ԁ-ԍер. Ԍір-васӧ-леԇны бӧчкасӧ пыԁӧс-берԁтіыс роԅӧԁӧны. Ԍір-пуігас сіјӧс тупкӧны пу-тувјӧн. Самӧвар-трубаыс пыԁӧстӧм. Сы-веԍтті мусӧ коԁјыштӧны, выліас пуктӧны решӧтка, ломтыԍанторсӧ-течны. Ломтыԍігас решӧтка-пырыс пӧјімыс летчӧ гуас, сынӧԁыс пӧԉтӧ бісӧ. Меԁ самӧвар-трубаыс бурҗыка кыскас, труба-помас јешщӧ-труба лӧԍӧԁӧны, вевтаӧс. Бокас ԍујӧны 2,8 — 3,5-м. (4 — 5 арш.)-җуҗԁаа ԁа 13 — 15-см. (3 — 3 1/2 в.)-паԍтаа чукԉа-труба. Самӧварын ԍіртӧ пӧртјын-моз-жӧ пуӧны, ԍірсӧ бӧчкаас җынԍыс унҗык (2/3 јукӧныс) кіԍтӧны. Труба-вевтсӧ воԍтӧны ԁа пес ԉібӧ шом трубаас сӧвтӧны, ломԇӧԁӧны самӧварӧс-моз. Војԁӧр сіјӧ ыҗыԁ-біӧн ломтыԍас, сеԍԍа лӧԋыштас. Ԍірыс јона пуас, пӧртјын-моз-жӧ. Ештас-ԁа, самӧварсӧ кӧԇӧԁӧны. Ԍір-ваыс пукԍас пыԁӧсас ԁа леԇӧны сіјӧс. Ԍірсӧ лоӧ гумлавны, кіԍтны оз-н-ін поԅ. Вар-пуны ԍӧкыԁҗык. Вар-пуігӧн ԍірԍыс вӧтлӧны кіԅерторсӧ. Вар-пуӧм каԋіпоԉ-пуӧм-коԃ-жӧ. Каԋіпоԉ-пуігӧн вӧтлӧны скіпіԁар, пӧртјӧ коԉӧ каԋіпоԉ. Вар-пуігӧн скіпіԁар ԁај нӧшта-на мукӧԁ-кіԅертор вӧтлӧны. Коԉасыс лоӧ вар. Вартӧ поԅӧ чорыԁӧс ԉібӧ ԋебыԁҗыкӧс боԍтны. Унҗык-кӧ кіԅерторсӧ вӧтлан, варыԁ лоӧ чорыԁ, рӧшкыԁ; ещаҗык-кӧ — ԋебыԁ, воск-коԃ. Варыԁ мунӧ пыжјас, баржајас ԁа карабјас ԍіравны. Сіјӧн-жӧ ԍіралӧны пу-ԍурјајас ԁа мукӧԁ-тор, меԁым віԇны најӧс сіԍмӧмыԍ. Уна-вар мунӧ ԍір-піӧ сорӧс-вылӧ. Ԍірыԁ-ӧԁ со аскежас кіԅер, варыԁ сук, — најӧс-сорлалӧмӧн кущӧм колӧ (сук-ԍерԏіыс) ԍіртӧ поԅӧ вӧчны. Варыԁ сір-мозыс-жӧ мунӧ. Сывӧсна ԍірӧн-кӧ кӧсјан вузаԍны, колӧ щӧщ лӧԍӧԁны вар-пуан-завоԁ. Веԉск-кар-улын војнаӧԇ којмӧԁ-пајсӧ став-ԍірыслыԍ варӧ вӧлі пуӧны. Вартӧ пуӧны каԋіпоԉ-пуан-кубын. Сіјӧс кіԍтӧны кубҗынԍыс унҗык (2/3-јукӧныԍ-кымын). Кор ԍірыс пуԅас, 3 — 4-час-мыԍԏі пач-ломтӧм-бӧрас кубсӧ ԍірнас тыртӧны, вевԏԏӧны сіјӧс. Пачас ӧԁсӧ соԁтӧны. Кӧԇӧԁан-трубаыԍ војԁӧр петӧ сӧмын ва. Сеԍԍа понԁас петны і „вар-скіпіԁар“, унҗыкыс скіпіԁарас ԍір-выј. Кор вар-скіпіԁарыс војтӧн-војтӧн понԁас петны, бісӧ кусӧԁӧны: вар-вӧтлӧм, інӧ, ештӧма. 8 — 10-час-кӧԇӧԁӧм-бӧрын варсӧ кубԍыс јашщікӧ леԇӧны. Јашщіксӧ ԍујӧма муас, куб-улас. Јашщікԍыс сеԍԍа 10 — 15-час-мыԍԏі варсӧ кіԍталӧны пеԉсајасӧ. 1600-кгр. (100 п.)-ԍірыс вар-пуігӧн петӧ: варыс 1146-кгр. (70-п.-гӧгӧр) вар-скіпіԁарыс 80 — 112-кгр. (5 — 7-п.-г.) Вартӧ пуны колӧ кужны. Воԇҗык-кӧ пачԍыс бісӧ кусӧԁан, варыԁ лоӧ кіԅер, ԋебыԁ. Мӧԁарӧ, ԉішнеј-пуӧмыԍ сіјӧ лоӧ зев чорыԁ, рӧшкыԁ. Бур-варыԁ ԇік ԍӧԁ. Поткӧԁан-кӧ сіјӧс, потӧмӧԁыс нач-шыԉыԁ, воԉалӧ. Кіын еԍкӧ сіјӧ ԋебԅӧ, ԁа кітӧ оз ԍӧԁӧԁ. Јона-рӧшкыԁ-варыԁ абу бур, віԁчыԍны колӧ сыыԍ. Пуктан-кӧ ԍірас вар-пуԅытӧԇыс іԅвеска, варыԁ оз ло сещӧм-рӧшкыԁ. 1600-кгр. (100 п.)-ԍір-вылӧ боԍтӧны 24 — 32-кгр. (1,5 — 2 п.)-іԅвеска. Путӧԇыс сіјӧс зев-бура гуԁралӧны ԍірыскӧԁ. Сорлавтӧԇыс іԅвескасӧ пожналӧны. Вар-скіпіԁарыԍ весалігас бур-скіпіԁарыс сӧмын 10 — 15% петӧ. Мукӧԁыс вошӧ. Вар-скіпіԁарӧн, ԍір-выјӧн-моз-жӧ, креԍԏана скӧтсӧ бурԁӧԁӧны.

Са-вӧчӧм.

Ԍір, каԋіпоԉ ԁа вар-пуігӧн уна овлӧны чагјас, піԉнеј-пыԅ, стружкіјас ԁа м.-т. Став-сещӧм-јогсӧ чукӧртӧны ԁа којӧны ԍір-кіԍталан-інас: ԍір-кіԍталігаԁ-ӧԁ пыр-ԋін ещаԋік-ԍірыԁ кіԍкаԍӧ, резԍӧ-ԁа. Сіјӧ јогаԁ ԍібԁӧ, сетыԍ сеԍԍа перјӧны са. Каԋіпоԉ-пуігӧн каԋіпоԉ-кышӧԁсӧ ставнас боԍтӧны, са-жӧ сетыԍ вӧчӧны. Сатӧ перјыны аслысԍама са-вӧчан-пачјаԍ емӧԍ. Ԍіра-јогтӧ-сотігӧн пачас еща-сынӧԁ меԁ вӧлі. Быԁӧн-ӧԁ кӧнкӧ каԅавліԁ, лампаӧ-кӧ вывті-ыҗыԁ-бі леԇан, піԏіԉыс понԁас саӧн сотчыны. Сіјӧ сывӧсна, мыј ыҗыԁ-бінас ԍԏеклӧас еща-сынӧԁ лоӧ, оз во сіјӧ піԏіԉ-берԁӧԇыс, став-караԍіныс оз сотчы. Ԁыр- җык-кӧ лампасӧ сіԇі віԇан, керкаыԁ тырӧ санас, пӧтӧлӧкаԁ ԁа ԍтенјасаԁ ӧшавны понԁас. Са-пачын сіԇі-жӧ. Ԍіра-чагјастӧ ломтасны ԁа сынӧԁсӧ сетчӧ еща леԇӧны. Ԍірыс сӧмын саӧԇ і сотчас. Са-завоԁтӧ вӧчӧны пӧвјасыԍ: ԍурјајас-берԁӧ пӧвјас тувјалӧны, пӧв-керка лоӧ. Керкаыс куԅ, кык-вежӧса: ӧԏіыс куԅҗык, мӧԁыс җеԋыԁ. Вежӧссӧ пӧвјасыԍ-жӧ вӧчӧны (12-ԁ ԍерпас). Куԅ-вежӧсас лоӧ пачыс (шыпас „А“ ԍерпас-вылас) ԁа щын-петан-трубаыс (В). Ічӧт-жырас (шыпас веԍкыԁлаԁорас) пукԍӧ са. Пачсӧ кыкӧс вӧчӧны, щын-петан-трубаыс кык-жӧ. Пачјассӧ ломтӧны переменаӧн. Щын-петан-трубасӧ вӧчӧны куԅа, ԁажӧ чукыԉтӧны сіјӧс, меԁ јешщӧ куԅҗык лоӧ. Труба-помјасыс петӧны ічӧт-жырас. Веԍкыԁ-трубајасыс пачԍаԋыс вывлаԋӧ кајыштӧны. Җын-выјаас-кымын емӧԍ пӧԁанјас. Ічӧт-жырас ԍтен-пӧлӧныс вӧчӧны җаҗјас. Поскӧн поԅӧ кајны сетчӧ ԁа гӧгӧр кыщлавны. Ічӧт-жырас-жӧ лӧԍӧԁӧны ԋоԉ-кујімпеԉӧса-ԁӧраыԍ-вурӧм-вевт. Шӧрӧԁыс сіјӧс кӧрталӧны јірк-берԁас, помјассӧ зелтӧны җаҗјас-берԁас. Вевт-улас җоҗсӧ вӧчӧны ԉібӧ шыԉыԁа-стружітӧмӧн пӧвјасыԍ, ԉібӧ бура-топӧԁӧмӧн ԍојыԍ, шыԉыԁ-жӧ меԁ вӧлі. Вевт-веԍтас сарај-вевтсӧ унҗыкыԍсӧ вӧчӧны іԇасыԍ. Поԅӧ вӧчны і пӧвјыԍ, сӧмын секі щыныслы-петны бӧр-ԍтенсӧ роԅӧԁӧны. Щын-петан-трубасӧ меԁ-җеԋыԁа поԅӧ вӧчны 7 — 8,5-м. (10 — 12 арш.). Мукӧԁыс зе- лӧԁчӧм-куԅа сіјӧс вӧчӧны җеԋыԁа, 4-кымын-метр-куԅа сӧмын. Сещӧм-трубаыԁ абу бур: саыс еща петӧ ԁај омӧԉҗык лоӧ сіјӧ. Вермас і пӧжар лоны-ԁај. Воԍса-інын-сотігӧн ԍіра-јогыԍ сук ԍӧԁ-щын петӧ, зев уна са сені-ԁа. Тупкӧса-інын-кӧ понԁан сотны, кӧні еща-сынӧԁ, саыс нӧшта уна лоӧ. Са-перјан-пачыԍ щыныс куԅ-труба-ныр& мунӧ ічӧт-жырас (ԁ). Ԍӧкыԁҗык-са-чірјас муніг-мозыс трубаас пукԍӧны, кокԋіԁҗыкјасыс — ічӧт-жырас җоҗас, меԁ-кокԋіјасыс — ԁӧра-вевт-вылӧ. Кымын-уна-са вевт-вылӧ нукԍас&, сымын омӧԉа пачԍыс щынсӧ понԁас кыскыны. Секі пырӧны жырас, кајӧны-җаҗјӧ ԁа куԅ-беԃԃӧн ԁӧра-вевт-вылыԍ пыркӧԁӧны сасӧ җоҗас. Сіԇі-весалӧм-бӧрын щынсӧ бара понԁас кыскыны. Сіԇі вӧчӧны щын-петан-труба шонавтӧԇыс, кытчӧԇ саыс оз ԁугԁы пукԍыны. Мыјӧн саыс ԁугԁас пукԍыны, сіјӧ-пачсӧ пӧԁлалӧны, завоԃітӧны сотны мӧԁ-пачас. Вітыԍ-квајтыԍ-ломтылӧм-бӧрын пачјассӧ щук колӧ кӧԇӧԁлыны. Он-кӧ кӧԇӧԁлы, саыс ещаҗык понԁас петны, ԁај вермас ӧзјыны. Пач-пӧԁлалӧм-бӧрас уҗалыԍјасыс пырӧны жырас ԁа сӧвтӧны сасӧ бӧчкајасӧ. Нароԍнӧ са-улӧ вӧчалӧны 32-кгр. (2 п.)-бӧчкајас. Таԇі-перјӧм-са рочјас шуӧны ,,голланԁскеј-саӧн", сіјӧн краԍітчӧны. Вевтув-са ԇік ԍӧԁ. Сіјӧ меԁ-бур саыс. Трубајасын саыс руԁоват-рӧма, сіјӧ ԁонтӧмҗык-ԋін. Сіјӧ саыԍ бур-са поԅӧ вӧчны. Гырԋічын топыԁа-вевԏԏӧмон-кӧ сотан сіјӧс, воԇԇа-сорт-коԃыс-жӧ лоӧ. Сӧмын сіԇ-сотӧмӧн 15 — 20%-са вошӧ. Лыԃԃыԍыԍјаслы-шыӧԁчӧм. СССР-са-јӧзјаслӧн Шӧрса-ԋіга-леԇан-ін ле-ԇӧ тајӧ-ԋігасӧ ԁа корӧ креԍԏанаӧс ԁа креԍԏана-пӧвсын-уҗалыԍјасӧс гіжны Шорса-ԋі-га-леԇан-інӧ: 1) Кущӧм-ԋіга теныԁ меԁ-јона кежітчӧ ԁа мыјвӧсна? 2) Ставыс-ӧ ԋігаас гӧгӧрвоана? 3) Ԋіга-коркаыс ԁа мортјасыс-ԋігаас бурӧԍ абу? 4) Кущӧм-ԋігајас, еԍкӧ, јешщӧ лыԃԃан? 5) Бурӧԍ абу тіјан-ногӧн Шӧрса-ԋіга-леԇан-інӧн-леԇӧм мукӧԁ-ԋігајас. Гіжыштӧј щӧщ на-јылыԍ: мыј бурыс сені, мыј омӧԉыс, ковтӧмыс. Кымын унҗык шыӧԁчӧм ԋігајас-јылыԍ тіјанԍаԋ лоӧ, сымын бура поԅӧ лӧԍӧԁны тані уҗсӧ, бурҗык-ԋігајас леԇны. Секі мі понԁам тӧԁны, мыјҗык колӧ креԍԏаналы, мыј-јылыԍ гіжны налы. Піԍмӧјастӧ поԅӧ ыстыны маркатӧг, со-кущӧм-аԁресӧн: Москва, Никольская 10. Центральное Издательство народов СССР. Крестьянский отдел. Јурінԁалыԍ. Ԉістбок. 1. Кыввоԇ............................ 3 2. Пожӧм-мырјыԍ-ԍір-пуӧм............. 7 3. Пу-ԍірмӧԁӧм....................... 8 4. Вӧлӧгԁаса-ԍір-пач................ 12 5. Кущӧм-скіпіԁар петӧ пачыԍ ... 28 6. Скіпіԁар-весалан-завоԁ........... 32 7. Каԋіпоԉ-пуӧм..................... 42 8. Вар-пуӧм......................... 45 9. Са-вӧчӧм......................... 39 — 56 = Пасјӧгјас: