Пунктуаций правил

Ойлончо (предложений) мучашеш чарналтыш палым (знакым) шындымаш

Точко

1. Шонымашым кошартен каласыме увертарыше (повествовательный) ойлончо почеш точко шындалтеш: Эрэҥер ял – кугу ял. Тудо курыкчоҥга йымалан, эҥер вӱдын турарак сер воктенже, кум мучаш дене шуйнен возын. Эрэҥер вӱдын умбал сер воктенже лопка куп талген шинча. Куп шеҥгелне казна чодыра лӱшкен шога (М. Ш.).

2. Ик жапыште лийше але почела, писын вашталтше событийым ончыктышо кӱчык ойлончо почеш точко шындалтеш: Шокшо. Шырандара. Пыл коклаште коклан гына йывыжака пыл-влак коедат. Тулора гай йӱлен, кече поньыжеш (М. Ш.). Жап жапым покта. Кеҥеж эрта. Шыже толеш. Шыжым теле покта. Йӱштӧ телым сеҥенак, чечен шошо толдалеш. Пӱртӱс сывын гай чеверга (А. Бер.).

3. Кычкыралме деч посна каласыме таратыше (побудительный) ойлончо почеш точко шындалтеш: Пу кидетым, йолташ (С. В.). Чылан йӧратыза авам – эн лишыл пиалнам (В. Р.-Г.). Айста, ӱдыр-влак, ик мурым тӱшкан муралтена (г.). Тый, Клавий, мыйым шукак ит малте, кече уна тиде писте турашке шумеке кычкыре веле (С. Ч.).

4. Кычкыралме але йодмо деч посна каласыме лӱмдышӧ (номинативный, назывной) ойлончо почеш точко шындалтеш: Шошо. Кас (Онч.). Теве ковышта, кияр... Теве помидор, кешыр (М. Ш.). Теве тумо. Теве корно. Теве курык. Теве ер (И. О.).

5. Южгунам ойлончо кӱрылтешат, иктаж-могай членже посна ойлончо семын ешаралт ушалтеш. Кӱрылтмӧ верыште точко шындалтеш: Гриша изаже Николайлан ойла: «Эше ик йочам уло. Ӱдыр» (Ю. А.). Ӧршла койшет полан орлаҥге улмаш. Шуко-шуко, йошкарге-йошкарге (В. И.). Прокой Вӧдыр пурен шогале. Аҥысыр кужу чурийвылышан, кугу неран, сур пондашан, кужу кидан (Ю. А.). Изамлан серышым возышаш. Тачак (Онч.).

6. Нелемдыме ойлончо-влакым кылдыме годым да, а, но, туге гынат, ато, молан манаш гын, туге гын, уке гын, пуйто, сандене, садлан, садлан кӧра, садлан лийын, садлан верч(ын) точко ушем мут-влак ончылно шындалт кертеш: Мария Евсеева йоча-влаклан ятыр произведенийым савыктен луктын. Но «Шырчык-шамыч» гай чаткатам, ушаным, сылным возен огыл (В. Ст.). Тӱжвал койыш гычат, ӱдырамаш шот гычат Корий кува Маринан ойгыжым, очыни, шижынак шоген. Туге гынат але мартен ӱдыржылан нимомат ойлен огыл улмаш (Ш. О.). Ачай, айда вашкерак. Ато, корным йомдарен, пораныште кылмен колена (Н. Л.). Тыланда ала-кузе, а мыланем ты вер пеш шерге. Молан манаш гын мый тышакын шочын-кушкынам, тышан мый марий мутым, шочмо калыкем йӧратенам (Онч.). Но, кас шумешке, мыланна мом-гынат ышташ кӱлеш. Уке гын, калык манмыла, вара паша вара вуйыш кая (А. В.). Кугыжан власть годым тиде мотор кугу янлыкым чыла семынат да идалыкын кеч-могай жапыштыжат шотдымын пытареныт. Садланак шордо пеш шагал гына кодын (А. М.-А.). Ну, шонем, йочан ынде йылмыже рудылто. Сандене, тудлан мешаяш огыл манын, ойлымыжым шып гына колышт шинчем (В. Ю.). Чынак, йорлырак кресаньык-влакын вийышт шагал. Садлан верчын йорло-влак иктыш тӱшкан чумыргат гын веле, кеч-можымат ыштен кертыт (М. Ш.).

7. Рубрикын радамжым ончыктышо цифр почеш точко шындалтын гын, рубрике почешат точко шындалтеш. Рубрикын тӱҥалтыш шомакше кугу буква дене возалтеш:

Марий Эл Республикын Конституцийжын 2-шо ужашысе 26-шо лончыштыжо возымо:

1. Кажне еҥ могай наций гыч улмыжым рашемдаш да ончыкташ праван. Могай наций гыч улмым рашемдаш да ончыкташ нигӧмат ӧкымлаш ок лий.

2. Кажныже шочмо йылмыж дене пайдаланаш, мутланыме, ончен куштымо, тунемме да творчествым вияҥдыме йылмым эрык дене ойырен налаш праван.

3. Марий Эл Республикыште калык-влаклан национальный культурым, йылмым да йӱлам вияҥдаш права гарантироватлалтеш.

Рубрикын радамжым ончыктышо цифр почеш точко шындалтын огыл гын, рубрике изи буква дене тӱҥалеш да туддеч вара точкан запятой (южгунам запятой) шындалтеш:

Марий лексикым кок кугу тӱшкалан шелаш лиеш:

1) шочынак марий мут-влак;

2) йот йылмыла гыч пурышо мут-влак.

Шочынак марий мут-влак эше кок тӱшкалан шелалтыт:

1) родо-тукым йылме-влаклан икгай улшо мут-влак,

2) марий йылме негызеш лийше мут-влак (З. У.).

П а л е м д ы м а ш. 1. Рубрике кӧргыштӧ буква але тире дене палемдыме тыгыде рубрике-влак почеш точкан запятой але запятой шындалтеш:

1. Йылме икмыняр сомылым шуктен шога:

а) еҥ коклаште кылым кучаш полша;

б) икте-весылан мом-гынат каласаш йӧным ышта;

в) весын кумылжым тарата (Е. М.).

2. Тыгыде рубрике-влак кок ойлончо дене каласалтыт гын, икымше ойлончо почеш точко шындалтеш. Кокымшо ойлончын тӱҥалтыш мутшо кугу буква дене возалтеш, а мучаштыже точкан запятой шындалтеш:

Кеч-могай писательын илыш корныжо да творчествыж дене палдарыме годым воспитатель тидым шотыш налшаш:

– писательын илышыж гыч налме факт чын лийшаш. Тудо литературоведенийыште улшо материал дене келшен толшаш;

– воспитатель чылажымат, икшывын ийготшым шотыш налын, умылаш лийшын каласкалышаш. Изи ньога хронологийым але ок умыло, сандене каласкалыме годым тиде шукерте ожно лийме нерген палемден кодышаш... (З. И.).

8. Умбакыже кужун каласкалаш тӱҥалшашым шижтарыше ойлончо почеш точко шындалтеш:

Марий калыкын ик йомакше тыге каласкала. (Умбакыже – йомакын содержанийже).

9. Вуймут почеш точко ок шындалт.

Йодыш пале

10. Йодышан тыглай (простой) ойлончо почеш йодыш пале шындалтеш: Молан, шарныктен куан ден ойгынам, илыш корно конча, вӱдылалт пургыжеш? (М. К.). Молан тудо шӱвырым тынар келанен шокта? Молан куанен? Моло пашаже уке мо? Ала иктаж-могай пайрем шуын? Эй, Кождемыржат! Кушеч тыгай тале шочын? Кушто муын тыгай мурыжым? (К. В.).

11. Ушем мутдымо кыдежан (сложный) ойлончын чыла ужашыжат але пытартышыже гына йодышан гын, ойлончо мучашеш йодыш пале шындалтеш: Эре, ужамат, тыгак лийын (кокланже шонет да ӧрат): ава-влак могай юзо вийым шке ӱдыр йочаштлан пуат? (В. А.-Э.). Нимомат ом умыло: молан мый дечем куржат? Мый чыла палынем: мо лийынат, молан ожсо гай отыл? (М. Р.). Шыже кече, сылне кече, ну, каласе: тый кӧ дечын шӧртньым, чинчым налынат? (М. К.).

12. Мужырлалтше кыдежан (сложносочинённый) ойлончын чыла ужашыжат але пытартышыже гына йодышан гын, ойлончо мучашеш йодыш пале шындалтеш: Мо тугай моторлык да молан еҥ-влак тудым юмын шергакан пӧлекшылан шотлат? (Н. З.). Кече ончыш йывыртен, но кушечын лекте пыл? (В. К.). Ушкалым ужален колтет, да мыйже мом ышташ тӱҥалам, рвезе-влакым мом пукшаш-йӱкташ тӱҥалам? (Д. О.). Тӱҥалтышыже сай, да мучашыже могай лиеш? (к.).

13. Ушалтше кыдежан (сложноподчинённый) ойлончын тӱҥ ден кӱдынь (придаточный) ужашыже-влак коктынат але нунын кокла гыч иктыже гына йодышан гын, ойлончо мучашеш йодыш пале шындалтеш: Паледа мо, могай тӱсан моторлык? (г.). Каласен моштет мо, мо верчын сарыште орланен коштат? (М. Ш.). Романтик улыда манын, мемнам воштылаш огыт тӱҥал? (А. А.). Ужар ломбыжо ок пелед гын, мо дене олыкна пеледеш? Мемнан мурына огеш лий гын, мо дене илышна сылнештеш? (С. Ч.). Тый каласе, пӧртдажым кузе ачалаш тӱҥалыда?(А. А.). Тунам вара кычал, кушто шоя, кушто чын? (Й. Я.).

Ушалтше кыдежан ойлончо йодышан огыл тӱҥ ужаш дене пыта гын, ойлончо мучашеш йодыш пале ок шындалт: Лӱмет кузе, каласе, йолташем (Онч.). Кузе тыге лийын кертеш, ом пале (Ю.А.). Но кӧм кидпӱанже гыч кучен, тудо умылен ыш шукто (П. К.).

Кычкыралтыш пале

14. Кугу кумыл дене, кычкыралын але пеш чот ӧрын каласыме увертарыше ойлончо мучашеш кычкыралтыш пале шындалтеш: Ах! Могай куштылго южшо! Могай тамле ӱпш солымо шудо гыч лектеш! Мыняр тамле ӱпшан пеледыш-влак солымо кият! Пеш мотор, пеш сай, куштылго чонлан шудылыкышто! (С. Ч.). Марий чодыраште могай гына шудо ок куш! Теве канде-канде пеледыш – оҥгырвуй! Йошкар шовыншудо! Ош висвис! Коракшинча! Кишкышинча! Мераҥлашка! (К. В.).

15. Кычкырал каласыме таратыше ойлончо мучашеш кычкыралтыш пале шындалтеш: Йӧратыза шочмо йылмым, тудым ӧрканыде тунемза! Тендан илышыштыда, кушмаш корныштыда шочмо йылме шке вержым налын шогыжо! Тудлан эре шӱман лийза! (Т. О.). Противогазым чияш! Мыйын почеш! Иктыланат кодман огыл! (В. И.). Вашкерак! Ончыко! Калинин, ротышко курж, носилкам кондо! (В. Ю.).

16. Кычкырал каласыме йодышан ойлончо мучашеш йодыш да кычкыралтыш пале-влак шындалтыт: Чынак, муро куатым, усталыкым Кождемырлан кӧ пуэн?! Кӧ тудлан сылне, ямле семым эн сай саскала сӱвызен коден?! Могай юзо вий нигунам тӱгатыдыме шомакым тудлан ончылгочак кычал ямдылен?! Кушеч толын лектын ужар вуян рвезын лывырге кидышкыже, нӧргӧ йылмышкыже ош мыжеран калыкым ӧрыктарыше чевер муро?! Кушечын?! (К. В.).

Шукыточко

17. Кӱрылтын каласкалымым але ойлен шуктыдымым ончыкташ ойлончо мучашеш шукыточко шындалтеш: «Коштын-коштын, Астрахань марте шуна, – шокта воктенак, яшлык ӱмбалне, шинчыше еҥын йӱкшӧ. – Промыселыш колым шинчалташ тарлалтна... Эр ӱжара гыч тӱҥалын кас пычкемыш лиймеш пашам ыштышна... Эре шинчал дене пашам ыштен, кидемат йораҥ пытыш... А пашам пытарышымат, кидышкем витлыкогыр веле лекте... Мый оза дек, а тудо...» (К. В.).

18. Йодышан але кычкыралтышан ойлончо кӱрылтеш гын, йодыш але кычкыралтыш пале-влак почеш йыгыре кок точко шындалтеш: Эх, тыят, ош куэ, ӱмыр лугыч лийыч... Молан кӱдырчӧ лач тыйым солалтен ала?.. (З. В.). Алал еш!.. Ужат, Акпарслан мо кӱлеш!.. Алал еш кӱлеш (С. Ч.). Йодыш ден кычкыралтыш пале-влак пырля кучылталтыныт гын, ик точко шындалтеш: – Акпай?!. – Эшплат куаныш. – Шымат пале (К. В.). Куржаш?!. Шылаш?!. Кузерак?!. Керек-куштат тӱняжат икгае гын, мом ыштет? (Г.Мик.).

19. Ойлончо кӧргыштӧ шомак-влак кӱрылт каласалтыт гын, кӱрылтмӧ верыште шукыточко шындалтеш: – Шешкым, – пыкшерак йӱкшӧ лектеш шоҥгын, – иктым каласынем, – манеш тудо, вара ойлаш тӧча: – Йоча-шамычым сайын... сайын ончо... Оса... осалыш ит колто... Нуно ончык... ончыкылык айдеме улыт... (Н. Л.).