Пос

П. ОԈЕШІНСКІЈ МАШІНА ԎЕXԊIКА ПАԌКАЛӦМ КОМІ ГОСІЗԁАТ СЫКТЫВКАР 1932 А. Киселев. ВОԆКЫВ

Ԋеважӧн вӧлі арталӧма, мехаԋіческӧј ԃвігаԏеԉјаслӧн выныс 30-ыԍ унҗык став му паԍталаас олыԍ (уҗавны вермыԍ) јӧз выныԍ. Тајӧ ӧԏі торјыс-ԋін петкӧԁлӧ, кущӧм ыҗыԁ бур ԍетӧ машіннӧј ԏехԋіка ӧніја овмӧслы. Асԍыс оласногсӧ ԁа став колӧмјассӧ бурмӧԁӧм могыԍ морт боԍтӧ пріроԁалыԍ вынсӧ машінајасӧн. Пріроԁалыԍ вынсӧ боԍтны кутісны уна ногјасӧн: парӧвӧј, еԉектріческӧј, газӧвӧј ԁа мукӧԁ пӧлӧс машінајасӧн. Мортлыԍ уҗсӧ најӧ јона кокԋӧԁӧны: бергӧԁлӧны станокјас, лепталӧны грузјас, новлӧԁлӧны појезԁјас ԁа парокоԁјас. Став мехаԋіческӧј выныс му вылас лоӧ сымынԁа, быԁ мортлы-кӧ ԍетам комын мехаԋіческӧј „рабӧс“, најӧ вермасны вӧчны уҗсӧ машінајас мынԁа-жӧ. Машінајасӧн морт вермӧ ветлыны косвывті, ваӧԁ, уна ԍо пӧв ӧԁјӧнжыка ԁа кокԋіԁҗыка. Мукӧԁ машінајасыс вӧчӧны сещӧм уҗ, кущӧмӧс еԍкӧ мортыԁ кі помԍыс ԋекор ез вермыв вӧчны: гырыԍ кранјас кокԋіԁа лепталӧны паровозјасӧс ԁа с. в. Ӧні мортыԁ машінајасӧн понԁіс вермыны му пыщкыԍ перјыны кӧрт руԁа; машінајасӧн-жӧ руԁајасыԍ вӧчӧ быԁԍама уҗалан кӧлујјас. Машінајасӧн-жӧ морт уҗалӧ му. Машінајасӧн-жӧ морт вӧчӧ кӧртыԍ, пуыԍ, ватаыԍ, вуруныԍ ԁа мукӧԁ торјасыԍ быԁԍама торсӧ, мыј сылы колӧ. Машінајасӧн-жӧ вајӧны фабрікајасӧ сырјо, робочӧјјаслы ԍојан ԁа мукӧԁ торјас. Бӧрја ԍо воӧ машіннӧј ԏехԋіка вӧчіс ыҗыԁ воԍков воԇӧ. Машінајасӧн уҗалӧм соԁӧмкӧԁ щӧщ соԁіс уҗ проізвоԃіԏеԉноԍт, мӧԁногӧн-кӧ шуны, сіјӧ-жӧ выннас проԁукціјасӧ понԁісны вӧчны машіна помыԍ јона унҗык, мыјԁта верман вӧчны тајӧ-жӧ выннас кі помыԍ. Боԍтам кымын кӧ тӧԁчанаҗык петкӧԁласјас. 150 воӧн (18-ԁ нем җынԍаԋ імперіаԉіԍԏіческӧј војнаӧԇ) 400 грамм печкӧм вылӧ мыјԁта пӧраыс мунліс, сіјӧ чініс 700 пӧв. Кіӧн вурԍігӧн ӧԏі мінутӧ верман 50-ыԍ вурыштны, а машінаӧн 1500-ыԍ, ԉібӧ 30 пӧв унҗык. Ӧні суԉԉа вӧчан машіна ԁорын уҗалӧны 4 робочӧј ԁа вӧчӧны сымынԁа-жӧ суԉԉа, мыјԁта 90 уҗалыԍ вӧчлісны кіӧн уҗалігӧн. Тащӧм-жӧ тор тыԁалӧ мукӧԁ уҗ отраԍԉјасын. Сӧмын машіннӧј ԏехԋіка поԁвылын вермісны быԁмыны ыҗыԁ уҗ проізвоԃіԏеԉноԍта гырыԍ преԁпріјаԏԏӧјас. Боԍтам кӧԏ Форԁовскӧј завоԁ, сіјӧ ӧԏі уҗалан лунӧн леԇӧ 10 ԍурс автомобіԉ. Тащӧм преԁпріјаԏԏӧјас вермісны быԁмыны сӧмын машіннӧј ԏехԋіка панас вылын. Тајӧ немыс шуԍӧ машіна немӧн. Ӧніја пӧраӧ он вермы інԁыны ԋекущӧм отраԍԉ, кӧні еԍкӧ ез уҗавны машінајасӧн: кінокарԏіна вӧчӧмԍаԋ мӧс лыԍтӧмӧԇ ԁа картупеԉ керӧмӧԇ — ставсӧ вӧчӧны машінаӧн. Ԍӧкыԁ аԁԇыны кӧԏ кущӧмкӧ вӧчӧм тор, коԁӧс вӧчігӧн еԍкӧн ез ужавны машінаӧн. Боԍтам кӧԏ асԍыным паԍкӧмнымӧс, мӧлӧт, ԍԏеклӧ ԉібӧ ԋіга, — ставсӧ вӧчӧма машінаӧн ԉібӧ вӧчӧма машінаӧн вӧчӧм маԏеріјалјасыԍ. Машіннӧј ԏехԋікакӧԁ ӧтщӧщ быԁмӧ ԁа јонмӧ мортлӧн ас олан условіјӧјас вылас ыҗыԁалӧмыс, сіјӧ ещаҗык понԁӧ повны ывлавыв јавԉеԋԋӧјасыԍ. Машіна быԁмӧмкӧԁ чінӧ кіпомса уҗлӧн ԁа морт вынлӧн тӧԁчаналуныс. Ӧніја робочӧјлӧн уҗыс век јонҗыка ԁа јонҗыка мунӧ машінајасӧн ԁа мукӧԁ ԏехԋіческӧј пріспособԉеԋԋӧјасӧн веԍкӧԁлӧм гӧгӧр. Тащӧмӧԇ ԏехԋіка быԁмытӧԇыс мортлы лоіс мунны зев куԅ туј. Машіна меԁвоԇыԍ вӧчӧмлӧн ԁа сіјӧ паԍкалӧмлӧн історіјаыс зев куԅ. 1. РОԀӦВӦЈ ОБШЩЕСТВОЛӦН ТЕХԊІКА

Первобытнӧј морт

Первобытнӧј морт олӧма ԇік пемӧсјас моз-жӧ, ставнас сіјӧ вӧлӧма ԇік ывлавыв вын улын. Оліс мукӧԁ пемӧсјас моз-жӧ: піԋјас, кіјас ԁа кокјас кыԋԇі ԋекущӧм тор ез вӧв. Омӧԉ торјасыԍ ԁа гырыԍҗык врагјасыԍ најӧ мезԁыԍлісны сӧмын пышјалӧмӧн; ԉок ԅверјас уԍкӧԁчылігӧн воԇсаԍісны куш кіјасӧн ԁа піԋјасӧн. Куш кіјасӧн најӧ ветлывлісны ԍојанла, кыјавлісны лебачјасӧс ԁа ԅверјасӧс. Куш кіјасӧн-жӧ перјавлісны вужјас, кӧјԁысјас ԁа плоԁјас. Воԇԇа јӧз, пемӧсјас моз-жӧ овлісны бітӧг, сы понԁа асԍыныс перјӧм ԍојансӧ ԍојлісны уԉӧн (путӧг). Ывлавывкӧԁ тышкаԍӧмын меԁвоԇԇа јӧз зев омӧла вӧлі вооружітчӧмаӧԍ. Секі унҗык ԅверјасыс морт ԁорыԍ вӧлісны вынаӧԍҗык. Налӧн јоԍҗыкӧԍ ԁај јонҗыкӧԍ вӧлісны піԋјасныс ԁа гыжјасныс. Ӧԁјӧ пышјалӧм вӧснаныс ԁа шоныԁ кучікјас вӧснаныс вермісны овны ыҗыԁҗык кӧԇыԁјас вылын. Зев омӧԉа овԍіс важ олыԍјаслы, најӧ ԋӧԏі ез вӧвны „пріроԁа сарјас“-коԃӧԍ. Но морт торјаліс пемӧсјасыԍ ԁа воіс сещӧм ыҗыԁӧԇ, лӧԍӧԁіс аслыс сещӧм олӧм, кущӧмӧс ԋекущӧм ԅвер оз тӧԁ.

Мукӧԁ пемӧсјасыԍ мортлӧн торјалӧмыс

Пріроԁаын асԍыс ыҗыԁтујсӧ морт шеԁӧԁіс уҗалан кӧлујӧн, уна ԍікас уҗалан торјасӧн, інструментјасӧн, машінајасӧн ԁа мукӧԁ торјасӧн уҗалӧмӧн. Ас олӧмас ԁа уҗас морт лӧԍӧԁӧ ԁа прімеԋајтӧ быԁԍама ԍікас ԏехԋіческӧј пріспособԉеԋԋӧјас, меԁԍа прӧстӧјԍаԋыс ԁа меԁԍа сложнӧјӧԇыс. Уҗалан кӧлуј вӧчӧмыс ԁа најӧс іспоԉзујтӧмыс меԁԍа јона торјӧԁӧ мортсӧ мукӧԁ пемӧсјасыԍ. Уҗалан кӧлуј вӧчны оз вермыны ԋекущӧм ԅверјас-ԋі, лебачјас. Мі тӧԁам, лебачјас аслыныс вӧчалӧны позјас, мазіјас позјасаныс ԍуԍа чукӧртӧны ма; коԇувјас новлӧԁлӧны јона ԍӧкыԁ торјас ԁа лӧԍӧԁӧны аслыныс паԍкыԁ ԁа лӧԍыԁ оланінјас; ӧбԉеԅанајас мукӧԁ ԁырјіыс тышкаԍӧны ізјасӧн, сіјӧн-жӧ поткӧԁлӧны ӧрӧжкі туԍјассӧ ԍојан вылӧ. Но ԋекоԁ-на ез аԁԇыв, мыј коԇувјас коԁјӧны мусӧ кӧрт зырјасӧн ԁа новлӧны ԍӧкыԁ торјассӧ ԏеԉежкајасӧн, мыј ӧбԉеԅана кужӧ вӧчны аслас кіјӧн кущӧмкӧ уҗалан кӧлуј, мӧлӧт ԉібӧ кокан. Став пемӧсјасыс перјӧны ԍојан-јуаннысӧ ас выннаныс: піԋјасӧн, лапајасӧн, нырӧн-ԁа. Морт уҗалӧ аслас вӧчӧм ԁа ԏехԋіческӧј оруԃіјӧјас отсӧгӧн. Аслас уҗас ԁа олӧмас сіјӧ век корԍӧ ԁа лӧоӧԁалӧ выԉҗык ԁа бурҗык усовершенствованнӧј ӧруԃіјӧјас, інструментјас ԁа машінајас. Со мыј понԁа і мортӧс муӧны ӧруԃіјӧ вӧчыԍ пемӧсӧн. Мортлӧн мукӧԁ пемӧсјасыԍ торјавны завоԃітчӧмыс ԉібӧ ӧруԃіјӧсӧ вӧчавны боԍтԍӧмыс ԋужаліс уна ԍурс во чӧж. Тајӧ пӧраԍаԋыс морт олӧмын уҗалан кӧлуј бурмӧм ԁа паԍкалӧмлӧн тӧԁчанлуныс век јонҗыка понԁіс паԍкавны. I ӧні быԁ пӧлӧс јӧзлӧн муԍар паԍтаас, кущӧм-кӧԏ улын најӧ ез сулавны, став іскусственнӧја вӧчалӧм торјас ӧні боԍтӧны решајушщӧј значеԋԋӧ уҗалан кӧлуј паԍкӧԁӧмын. Вӧра местајасын јӧзлӧн олӧмыс меԁԍасӧ черӧн уҗалӧм сајын. Ӧԁ абу прӧста војвыв рајонјасын паԍкалӧма зев уна пӧслӧвічајас ԁа поговоркајас. „Чернаԁ став му паԍталаӧԁыс мунан, — чер быԁ уҗын меԁколана тор“. „Чер кӧмӧԁӧ ԁа паԍтӧԁӧ“. „Чертӧг абу плӧтԋік“. Міјан ӧніја каԁын став јӧзыслӧн олӧмыс топыԁа јітчӧма машіннӧј ԏехԋікакӧԁ.

Меԁвоԇԇа уҗалан кӧлуј вӧчавны боԍтԍӧм

Кущӧмӧԍҗык вӧлісны меԁвоԇԇа уҗалан кӧлујјасыс? Меԁвоԇԇа уҗалан кӧлујыс вӧлі прӧстӧј беԃ ԁа лӧԍӧԁыштӧм із. Тајӧ оруԃіјӧјасыс мортыԁлы ԍурӧ вӧлі быԁлаыԍ ԁа сіјӧн мортыԁ соԁтӧ вынсӧ мукӧԁ пемӧсјас ԁорыԍ. Ізјӧн ԁа паԉічӧн морт мезԁыԍліс ԉок ԅверјасыԍ ԁа сіјӧн-жӧ ветлывліс кыјԍыны, корԍны аслыс ԍојан. Бӧрвылас тајӧ беԃԃыс ԁа паԉічыс понԁісны ӧтувтчыны, беԃ помас понԁісны крепітавны лечыԁ ԁорыша ізјас, беԃԃыслыԍ ӧтар помсӧ вӧчны кызӧсҗык, вӧчавны шыблалан ԁубінкајас, јоԍ пома паԉічјас, лечыԁ ԁорыша ізјас ԁа с. в. Тащӧм ӧружјӧјасыс міјанлы ӧні кажітчӧны зев прӧстӧјӧн, но важ олӧмас вӧлісны зев колана торјасӧн. Меԁвоԇԇа тащӧм ӧружіјӧ вӧчӧмыс вајӧԁіс јӧзсӧ ӧніја ыҗыԁ сложнӧј машінајас вӧчӧмӧԇ. Меԁвоԇын морт велаліс корԍны аслыс ӧруԃіјӧсӧ пріроԁаын артмӧм ԁаԍ ӧруԃԃӧјасыԍ, шуам із ԉібӧ беԃ. Бӧрвылас сіјӧ велаліс најӧс лӧԍӧԁыштавны, вӧчны буржыкӧн. Тӧԁӧмыԍ, выԉ тор вӧчалӧмјас тані ез вӧвны, шуам, јоԍ пома беԃ ԉібӧ воча ізјӧн жугӧԁӧмыԍ артмӧм лечыԁ ԁорыша із тор. Ставыс најӧ артмывлісны ԇік прӧста мӧвпыштлытӧг. Но тајӧ гӧгӧрвотӧм уҗԍаԋыс бӧрвылас понԁісны вӧчны тащӧм прӧстӧј ӧружјӧјассӧ тӧԁӧмӧн. Тӧԁӧмыԍ, меԁвоԇԇа ӧруԃіјӧјастӧ ез вӧчавлыны кӧртыԍ ԉібӧ алуміԋіјыԍ. Вӧчавлісны сещӧм маԏерјалјасыԍ, коԁјас шеԁісны мортыслы пріроԁаԍыс ԁаԍӧн: ӧткымынлаын із, мукӧԁлаас пу, лы, пріроԁаса ԍԏеклӧ ԁа мукӧԁ торјас. Тајӧ маԏерјалјасыԍ морт велаліс аслыс вӧчавны іскусственнӧј ӧружјӧјас: пуртјас, черјас, мӧлӧтјас ԁа с. в. Тащӧм меԁвоԇ- ԇа ӧруԃіјӧ коԉасјассӧ поԅӧ аԁԇыны му пыщкыԍ, мыјјас зев бура віԍталӧны важ јӧзлыԍ олӧмсӧ. Тӧԁӧмыԍ коԉӧма-ԋін уна ԍурс војас, коԁыр морт меԁвоԇ-ԇаыԍ ӧԏілаӧԁіс пу воропсӧ ізјыԍ вӧчӧм тувкӧԁ ԁа таԇнас вӧчіс аслыс меԁвоԇԇа із чер. Коԉіс уна нем меԁвоԇԇа прӧстӧј ӧружјӧӧс

1-ја ԍерпас. Зев важ черјас — резакјас ԁа пу воропа із чер.

усовершенствујтӧм вылӧ, сіјӧс бурмӧԁӧм ԁа торја ужјасӧ інԁӧм вылӧ. Із торјыԍ, сіјӧс ԋеуна лӧԍӧԁыштӧмӧн, понԁісны вӧчавны пуртјас, канԁрасјас, шылајас, напілӧкјас; пу беԃ помӧ із ԉібӧ лы саԃітӧмӧн вӧчлывлісны шыјас, ԁроԏікјас, стрелајас, мӧлӧтјас, черјас ԁа коканјас; вӧчавлісны кӧрԅінајас, рӧгӧжајас. Меԁԍа ыҗыԁ вермӧмторјӧн первобытнӧј мортлӧн лоӧ біӧн вӧԃітчыны завоԃітӧм.

Бі шеԁӧԁӧм

Іскусственнӧја бі шеԁӧԁӧм ӧніја каԁӧ ԋӧԏі оз кажітчы ԍӧкыԁ торјӧн. Ӧні веԍіг быԁ велӧԁчыԍ вермӧ віԍтавны, мыј сотчігӧн артман шоныԁ ԁа југыԁ лоӧ сотчан тор сынӧԁса кіслороԁкӧԁ ӧԁјӧн ӧтувтчӧм раԃі. Но сіјӧ, коԁӧс ӧні тӧԁӧны чеԉаԃ, ԋеважӧн-на став јӧзыслы вӧлі „ԍіԅім печаԏа ԋіга піын“. Зев тырмана лоӧ віԍтыштны, мыј істӧгӧн понԁісны вӧԃітчыны сӧмын-на ԍо во сајын. Кущӧм бур ԍетӧ јӧз олӧм пӧвсӧ бі, тӧԁӧны быԁсӧн. Ԁумыштлӧј сӧмын сещӧм тор, мыј му вылас біыс оз ло. Секі бура гӧгӧрвоан сылыԍ коланлунсӧ ӧніја ԏехԋікаын, керкајас шонтӧмын ԁа југԁӧԁӧмын, ԍојанјас пуӧԁӧмым ԁа с. в. Важ ԍурӧм торјас віԍталӧны, мыј јӧзыс кужісны шеԁӧԁны бісӧ зев-ԋін важӧн ԁа ӧні му ԍар паԍталаас он вермы аԁԇыны веԍіг ӧԏі места кӧні еԍкӧ ез вӧԃітчыны ԁа ез тӧԁны бі. Оз поԅ бура шуны, важӧн-ӧ ԁа кущӧм условіјӧјасын меԁвоԇԇа мортыс ез понԁы пышјыны біԍыс, кыԇі і мукӧԁ пемӧсјас, а боԍтіс бісӧ аслыс колӧм вылӧ. Поԅӧ сӧмын гӧгӧрвоны, мыј бісӧ јӧзыс меԁвоԇнас боԍтлісны ԁаԍӧс, чарԁбіӧн ӧзјӧм пујасыԍ, вӧр сотчанінјасыԍ ԁа с. в. Бӧрвылас најӧ велалісны бісӧ віԇны кусӧԁлытӧг, сеԍԍа ԁыр мыԍԏі понԁісны перјыны бісӧ аԍныс быԁԍама пӧлӧс бі шеԁӧԁан торјасӧн. Бі шеԁӧԁан способјасыс вӧлісны уна пӧлӧс јӧзлӧн уна ногаӧԍ, но ставсӧ најӧс поԅӧ вӧлі јукны кык пеԉӧ: ӧԏіыс — бісӧ перјӧны кык пу воча ԋіртӧмӧн, мӧԁыс — воча кык із кералӧмӧн (кучкалігӧн). Кыкнан бі перјан ногјасыс лоісны уҗалігӧн.

2. РЕМЕԌԈЕННӦЈ ԎЕХԊІКА

Морт лоӧ сещӧм пемӧсӧн, коԁі вӧчӧ уҗалан кӧлуј. Сіјӧ век вӧлі ԁај лоӧ ыҗыԁ обшществојасӧн олыԍ пемӧсӧн. Ачыс мортыс-ԋі, сылӧн пӧԉјасыс-ԋі ԋекоԁыр ез овлыны ӧткӧн, а овмӧԁчавлісны пырҗык гырыԍ арԏелјасӧн. Кыԇі ӧтка морт, сіԇ-жӧ ԋекымын морта јӧзчукӧр, пріроԁа вынкӧԁ вермаԍны оз вермыны. Ӧтувјӧн олігӧн јӧзыс ӧтвылыԍ тышкаԍӧны пріроԁа выныскӧԁ, ӧтвылыԍ бурмӧԁӧны асԍыныс олӧмсӧ ԁа быԁногӧн отсалӧны ӧта-мӧԁныслы. Ԏехԋіка меԁвоԇ чужігӧн јӧзыс овлісны ӧта-мӧԁԍыныс торјӧн, торја чукӧрјасӧн. Чукӧр пыщкас торја јӧзлӧн ез вӧв ԋекущӧм собственноԍт, ставнас уҗавлісны ӧԏі пӧлӧс уҗ. Ӧтвылыԍ ветлывлісны кыјԍыны, сіԇ-жӧ ӧтвылыԍ кыјісны чері, віԇісны аԍнысӧ гырыԍ ԉок ԅверјасыԍ, лӧԍӧԁавлісны аслыныс оланінјас улӧ пешщерајас ԁа с. в. Тајӧ вӧлі секԍа овмӧс стројса јӧзлӧн ӧтувја отсаԍӧм. Тајӧс шуӧны роԁӧвӧј коммуԋізмӧн. Уҗалан кӧлуј бурмӧԁӧмкӧԁ щӧщ кокԋаліс мортлӧн олӧмыс. Обшщественнӧј группајаслӧн ыҗԁаыс паԍкаліс. Унҗык уҗсӧ важмозыс-жӧ уҗавлісны век ставӧн ӧтвылыԍ, но на піыԍ кокԋіԁҗык уҗјассӧ — кучік вӧчӧм ԁа ԁозмукјас вӧчавны вермісны ԋекымын морта чукӧрӧн. Роԁӧвӧј обшщінаын таԇӧн чужіс уҗ јуклӧм ԁа панԍіс роԁӧвӧј обшщінајас костын обмен (вежлаԍӧм).

Ремеслӧлӧн паԍкалӧм

Таԇікӧн мі аԁԇам, пріроԁа вынкӧԁ тышкаԍӧ оз ӧԏі морт, а ԇоԋ обшщество. Уҗалан кӧлујјаслӧн тӧԁчаналуныс паԍкалӧ став обшществоас. Та понԁа, уҗалан кӧлујјаслӧн вежԍӧмыс нуӧԁӧ ас бӧрԍаыс став обшщественнӧј олӧм вежԍӧмӧ. Воԇӧ вылӧ ԏехԋіка быԁмӧм ԁа уҗ јуклӧм патріархаԉнӧј обшщіна пыщкын вајӧԁісны інструментјас ԁа посԋі станокјас (мӧлӧт, піла, чер, пӧԉтчан мехјас, кіпомԍа печканјас ԁа меԉԋічајас) вӧчалӧмӧԇ. Тащӧм уҗалан кӧлујнас оз-ԋін став уҗалыԍ јӧз чукӧрјасыслы щӧщ ков уҗавны, вермӧ уҗавны сӧмын ӧԏі морт ԁа вӧчны уна уҗ. Уҗ јуклӧм нӧшта јонҗыка понԁіс паԍкавны. Ԋӧжјӧԋікӧн понԁісны лоавны ремеԍԉеԋԋікјас — кущӧмкӧ тор бура вӧчавны кужыԍјас. Кӧрта уҗ вылын уҗалыԍјас пӧвсын лоісны тащӧм ремеслӧјас: руԁа перјыԍјас, ԁортчыԍјас, сԉесарјас; пуа уҗын лоісны: стоԉарјас, плӧԏԋікјас; лоалісны — печкан, кыан, вурԍан ԁа мукӧԁ пӧлӧс ремеслӧјас. Тащӧм уж јукԍӧм завоԃітчӧм раԃі ԁа обмен завоԃітчӧм раԃі роԁӧвӧј обшщінаыс воші, лоіс частнӧј собственноԍт, лоісны озырјас ԁа гӧԉјас (классјас): уна му аскіаныс кутыԍјас, креԍԏана, ремеԍԉеԋԋікјас, купечјас ԁа с. в. Ԁревԋеј Роԍԍіјаын меԁвоԇԇа ремеԍԉеԋԋікјас понԁісны лоавны X — XI немјасын. Новгороԁса ԉетопіԍецлӧн ем гіжӧԁ, кӧні інԁӧма, мыј 995-ԁ војасӧ Новгороԁ карын вузаԍӧмны гырԋічјасӧн. Тајӧ гіжӧԁԍыс поԅӧ аԁԇыны, мыі Новгороԁын тајӧ пӧраас уҗалӧмаӧԍ-ԋін гырԋіч вӧчыԍјас (гончарјас). Кіјевса мӧԁ гіжыԍ гіжӧԁыԍ тыԁалӧ, мыј Кіјевын-жӧ ХІ-ԁ немын уҗалӧмаӧԍ ремеԍԉеԋԋікјас горт вӧчалыԍјас. 1092-ԁ воын Кіјевын вӧлӧма зев поваԉнӧј віԍӧм. Горт вӧчыԍјас јуӧртӧмаӧԍ ԉетопіԍецлы, мыј најӧ 3 тӧлыԍӧн вузалӧмаӧԍ 7 ԍурс горт (гроб). Тајӧ інԁӧԁ ԍерԏіыс поԅӧ бура гӧгӧрвоны, мыј горт вӧчыԍ ремеԍԉеԋԋікјаслӧн уҗыс јона-ԋін вӧлі паԍкалӧма, ремеԍԉеԋԋікјас уҗалӧмаӧԍ ԋӧбӧм маԏеріал вылын ԁа вузавлӧмаӧԍ асԍыныс вӧчӧм торнысӧ. XVI- ХVІІ-ԁ немјасӧԇ Московскӧј госуԁарствоын ремеслӧ јона-ԋін паԍкаліс. Москва карын ӧні-на емӧԍ уԉіча кресталанінјас, коԁјасӧс шуӧны секԍа ремеслӧ ԋімнас, мыјјасӧн вузаԍлывлісны тајӧ местајасас сіјӧ каԁӧ. Шуам: Гончарнӧј уԉіча, Рогожскӧј, Овчіԋіковскӧј, Холшщевӧј ԁа мукӧԁ. Тӧԁӧны вӧлі сіԇ-жӧ калужскӧј ԁа гороховецкӧј пуа кӧлујјас, волгасајса шԉапајас ԁа гынкӧмјас, јарославскӧј ԁа костромскӧј ԁӧрајас, ԋжегороԁскӧј, новгороԁскӧј ԁа ԏверскӧј ԁӧрӧм ԁа сԉесарнӧј вӧчӧм торјас.

Ремеԍԉеԋԋікјаслӧн інструментјас

Уна пӧлӧс спеціаԉноԍта ремеԍԉеԋԋікјас лоӧм јона отсаліс інструментјас паԍкалӧмлы, усовершенствујтӧмлы, бурмӧмлы. Кужыԍ маԍԏерјас — спеціаԉістјас лӧԍӧԁалісны асԍыныс уҗалан кӧлујнысӧ сіјӧ уҗ ԁорас, кӧні најӧ јонҗыкасӧ ужалісны. Сіԇ-кӧ ремеԍлеԋԋікјаслӧн уҗавны велалӧмкӧԁ щӧщ бурмісны налӧн шструментјасыс. Воԇԇа прӧстӧј полајасӧс& пуа уҗын уҗалыԍјас, стоԉарјас, камеԋшщікјас ԁа сԉесарјас понԁісны лӧԍӧԁавны торја уҗјас вылӧ. Сапӧг вурыԍ орԁын јемӧн уҗалӧм лоіс ԇікӧԇ мӧԁ нога кі помыԍ кыыԍ ԁа паԍкӧм вурыԍ уҗ ԁорыԍ. Сіԇ-жӧ вежлаԍісны мукӧԁ інструментјас, шуам шыран, пурт, мӧлӧт, кԉӧшщі ԁа с. в. Тајӧ каԁнас, кор став уҗыс муніс кі помыԍ, јона паԍкалісны уҗалан посԋі станокјас — печкан, кыан, тӧчітчан ԁа мукӧԁ. Тајӧ-жӧ каԁас вӧлі лӧԍӧԁӧма машінајаслыԍ меԁтӧԁчана чаԍԏјассӧ. Быԁ пӧлӧс ужјас вылын ԁа быԁ каԁӧ уҗалігӧн ремеԍԉеԋԋікјас велалісны пӧԉзујтчыны рычагӧн, кырја плоскоԍԏјасӧн, тувјасӧн вінтјасӧн, шеԍԏерԋајасӧн, блокјасӧн-ԁа. Машіна вӧчӧмӧԇ таԍаԋ-коліс зев-ԋін еща, сӧмын коліс вӧчны ӧԏі шаг. Прӧстӧј машінајасӧн уҗалӧм

Ремеԍԉеԋԋіклӧн інструментјасыс кӧԏ і уна пӧлӧсӧԍ вӧлісны, сӧмын најӧӧн уҗавныс век-на лоіс кі помыԍ. Ремеԍԉеԋԋіклӧн уҗыс век коԉі кі помса уҗӧн. Став уҗсӧ проізвоԁствоас нуӧԁіс мортыс ачыс ԁа уҗсӧ бура вӧчӧмыс ставнас вӧлі кужӧмлун, ӧԁӧб ԁа вын сајын. Машінаӧн уҗалан проізвоԁствоын став тајӧ уҗсӧ вӧчӧ машіна, пріроԁа вын отсӧгӧн. Мортлы сӧмын колӧ веԍкӧԁлыны машінанас, віԇӧԁны машіна уж бӧрԍаыс. Машінајасӧн уҗалӧмыс завоԃітчіс ремеслӧ јонҗыка паԍкалӧм бӧрын. Меԁвоԇԇа машіна вӧліс прімеԋітӧма горнӧј ԃелӧын. Горнӧј ԃелӧ тајӧ каԁын-ԋін вӧліс ыҗыԁ проізвоԁствоӧн, паԍкавнысӧ понԁіс меԁвоԇын. Горнӧј ԃелӧын машіналӧн коланалуныс торја-ԋін ыҗыԁ. Меԁым нуӧԁны уҗ пыԁын му пыщкын колӧ сетчӧ уна јӧз: колӧны руԁа новлыԍјас, руԁа перјалыԍјас, ԏехԋіческӧј сооружеԋԋӧјас, ва качајтанјас ԁа с. в. Горнӧј преԁпріјаԏԏӧјас сіԇ-жӧ зев воԇ завоԃітісны ӧԏілаӧԁны сырјо перјӧмсӧ ԁа сырјо обработајтӧмсӧ. Шахтајасыԍ ва лептан уҗын, руԁа ԁрӧбітӧмын ԁа посԋӧԁлӧмын вӧлі прімеԋітӧма машінајас. Меԁвоԇыԍ волі вӧчӧма прокатнӧј станјас. Ремеслӧ јона паԍкалігӧн-жӧ лоісны ваӧн ԁа тӧлӧн уҗалан меԉԋічајас. Машіннӧј проізвоԁстволӧн тӧԁчаналуныс ремеслӧ быԁмігӧн вӧліс зев ічӧт. Сӧмын ремеԍԉеннӧј проізвоԁство пыщкас быԁмісны сіјӧ условіјӧјасыс, коԁјас бӧрвылас вајӧԁісны став овмӧсас машіннӧј ревоԉуціјаӧ.

3. КАПІТАԈІԌԎІЧЕСКӦЈ ОБШЩЕСТВОСА ТЕХԊІКА

Меԁым гӧгӧрвоны, кущӧм условјӧјасын чужіс ԁа ӧԁјӧ понԁіс быԁмыны машіннӧј ԏехԋіка, колӧ віԇӧԁлыны XVI — ХVІІІ-ԁ немјасса олӧм вылӧ. Тајӧ каԁнас ремеԍԉеннӧј проізвоԁство кыптіс јона вылӧԇ. Карса ремеԍԉеннӧј проізвоԁство кыптіс сещӧм вылӧԇ, мыј тӧварыс тајӧ проізвоԁствоԍыс ез сӧмым понԁы паԍкавны меставывса рынокјасын, но јона понԁіс паԍкавны ылыс рајонса рынокјасӧ-і. Кор вӧлі аԁԇӧма Амеріка, Іԋԃіја ԁа Лунвыв Афріка, секі вузаԍӧмыс нӧшта-ԋін кыптіс, паԍкӧԁіс асԍыс мірӧвӧј значеԋԋӧсӧ. Уна страна, кыԇі Ангԉіја, Франціја ԁа Ԋіԃерланԁы, лоісны зев јона вузаԍыԍ ԁа промышԉеннӧј странајасӧн. Зев ӧԁјӧ быԁмісны карјас. Кыкԍо воӧн Јевропаын јӧзыс соԁіс кык мынԁаӧԇ. Ԋӧԏі абу ԃівӧ, мыј рынок паԍкалӧм раԃі понԁіс ковны тӧварыс јона уна. Тајӧ тӧварсӧ, кытчӧԇ верміс, ԍетлісны карса ремеԍԉеԋԋікјас. Сӧмын тајӧ ԁыр ԋужавны ез вермы. Воіс сещӧм каԁ, колана мынԁа тӧварсӧ посԋі ремеԍԉеннӧј проізвоԁство вӧчны ез понԁы вермыны. Ачыс економіческӧј обстановкаыс јона понԁіс корны карса промышԉенноԍтлы уҗ проізвоԃіԏеԉноԍт кыпалӧмсӧ, тајӧ промышленноԍтыслыԍ ковміс лӧԍӧԁны выԉ ԏехԋіка. Тајӧ колӧмсӧ уԁовԉетворітіс машіна лоӧм. Машінаӧн уҗалан условјӧјас лоісны-ԋін

Машіна јылыԍ меԁвоԇ ԁаннӧјјасыс воӧны ХІ-ԁ немын, коԁыр вӧлі вӧчӧма ваԉаԉнӧј машіна. Тајӧ машінаыс вӧлі уҗсӧ вежӧ 24 мортлыԍ. ХVІІ-ԁ немын меԁвоԇыԍ вӧчісны ленточнӧј машіна — мелԋіча. Зев воԇ вӧлі сіԇ-жӧ ізобреԏітӧма парӧвӧј машіна. Став тајӧ машінајасыс коԉлісны ԋекоԁлы тӧԁтӧмӧн, ез паԍкавны секԍа јӧз пӧвстӧ лібӧ лӧԍӧԁӧм торсӧ ізобретаԏеԉыслыԍ пазӧԁлісны, ез леԇны тајӧ уҗсӧ нуӧԁны воԇӧ, вӧтлавлісны ізобретаԏеԉјассӧ асланыс ізобреԏеԋԋӧе понԁаныс карјасыԍ (кӧні сіјӧ оліс). Меԁвоԇԇа ізобреԏеԋԋӧјас ԋекытчӧ паԍкавтӧг коԉавлісны ԇік сіјӧн, мыј тајӧ каԁас машінајасыс ез-на сещӧм јона ковны. Мукӧԁ ізобреԏеԋԋӧјасыс коԉлісны бумага вылын. Секԍа ԏехԋікаыс ез вермы вӧчны черԏеж вылын вӧчалӧм машінајассӧ. ХVІІІ-ԁ нем кежлӧ, кор ремеслӧлӧн ԏехԋікаыс понԁіс јона кыптыны, коԁыр выԉ мехаԋізмјаслӧн коланлуныс паԍкаліс, сӧмын сек вӧԉыԍ машіналӧн значеԋԋӧыс паԍкаліс. ХVІІІ-ԁ немын ез сӧмын быԁмы машіналӧн коланлуныс, кыптіс щӧщ машіна вӧчны поԅанлуныс-і. Опыт ԁа наука вајӧԁісны, мыј сложнӧј мехаԋізмјас вӧчӧм лоіс верманаӧн. Ремеслӧ лӧԍӧԁіс колана опытнӧј маԍԏерјаслы каԁр, коԁјас вермісны вӧчавны јона сложнӧј машінајас. Вузаԍӧмыԍ, колоԋіјајасӧс грабітӧмыԍ ԁа креԍԏанаӧс експлоаԏірујтӧмыԍ пыр шеԁӧԁісны аслыныс ыҗыԁ капіталјас, озырлун, а машінајасӧн уҗавны боԍтԍӧмӧн најӧ вермісны боԍтны нӧшта ыҗыԁ прібыԉ. Вузаԍыԍјас кі улӧ шеԁӧм гӧԉмӧм креԍԏана ԁа ремеԍԉеԋԋікјас вӧлісны сіјӧ ловја пемӧсјасӧн, коԁјасӧс капітаԉістјас кыԇ гажныс вермісны уҗӧԁны асланыс фабрікјасын ԁа завоԁјасын.

Мануфактуралӧн коланлуныс

Кіӧн уҗалан посԋіԃік проізвоԁствоԍаԋ машіннӧј уҗӧ вуҗігӧн зев ыҗыԁ роԉ ворсіс мануфактура. Мануфактураӧн вӧлі шуӧны гырыԍ капітаԉіԍԏіческӧј преԁпріјаԏԏӧјас, кӧні уҗыс мунліс меԁалӧм јӧз вынӧн ԁа кіпомԍа уҗӧн. Проізвоԁствоса среԁствојасыс, шуам, ԍтрӧјбајас, інструментјас ԁа маԏерјалјас, мануфактураын вӧлісны кӧԅаін — капітаԉіст кі улын, но уҗыс ԇоԋнас-на муніс кі помыԍ. Ԏехԋіка бокԍаԋ-кӧ, мануфактура вӧлі ремеслӧкӧԁ ӧтвылнаын: мануфактураын уҗалыԍ робочӧјјас ремеԍԉеԋԋікјас моз-жӧ уҗалісны кі помыԍ. Мануфактуралӧн бурлуныс ремеслӧ ԁорын сӧмын сіјӧ, мыј мануфактураын інструментјассӧ ԁа уҗалан вынсӧ іспоԉзујтісны мӧԁ ногӧн. Ремеԍԉеԋԋікјас-кӧ уҗалісны ӧтнаныс ԉібӧ ӧԏі-кык морта отсаԍыԍјасӧн, мануфактураын уҗалісны уна ԁас ԁа ԍо морт. Та понԁа мануфактура кыптіс зев јона, ремеԍԉеԋԋікјаслы вӧтчыны мануфактура бӧрԍа ез ло вын ԍерԏі. Зԁаԋԋӧыԍ, інструментјасыԍ, ломтӧмыԍ ԁа југыԁыԍ мануфактураса кӧԅаінлӧн понԁісны лоны ыҗыԁ вічмӧмјас. Мануфактураын-жӧ уҗсӧ вӧлі ԏехԋіческӧја јуклӧма торја уҗјас вылӧ: быԁ уҗалыԍ вӧчӧ торја уҗ. Быԁ торја уҗалыԍ таԇнас ез бырӧԁ пӧрасӧ веԍшӧрӧ ӧԏі інструмент ԁінԍаԋ мӧԁ інструмент ԁорӧ ветлӧм вылӧ ԁа таԇӧн кыпӧԁіс асԍыс уҗ проԁукԏівноԍтсӧ. Тащӧм ногӧн уҗ котыртӧмыс тӧԁчымӧн кыпӧԁіс проізвоԁстволыԍ уҗ проізвоԃіԏеԉноԍтсӧ. Мануфактураын уҗ јуклӧмыс вајӧԁіс робочӧјјасӧс меԁпрӧстӧј мехаԋіческӧј ԃејствіјӧјасӧ; топӧԁны ԁа паԍкӧԁны шыран, лептыны ԁа леԇны мӧлӧт, кучкавны ӧԏі местаӧ, шӧравны, вунԁавны ӧԏі пӧлӧс форма ԁа с. в. ӧні колӧ сӧмын мехаԋізм ԁінас лӧԍӧԁны інструмент ԁа сылы щӧктыны вӧчны ӧткоԃ ԁвіжеԋԋӧјас, коԁӧс војԁӧр вӧчлывлісны кі помыԍ уҗілыԍјас.

Мыјӧн торјалӧ машіна інструментыԍ?

Маркс шуӧм ԍерԏі, машіна торјалӧ інструментыԍ сіјӧн, мыј машіна „аслас інструментјасӧн вӧчӧ сещӧм-жӧ уж, мыј вӧчӧ сещӧм-жӧ інструментјасӧн кіпомыԍ уҗалыԍ робочӧј“. Боԍтам кӧԏ вурԍан машіна. Мі аԁԇам, тајӧ машінајасыс быԁӧн боԍтісны уҗалан інструментсӧ робочӧј кіыԍ (јем, коса, вартан чап ԁа 2-ԁ ԍерпас. Кіӧн печкан станок.

мукӧԁ). Војԁӧр тајӧ інструментјаснас уҗавлісны робочӧјјас, а ӧні уҗалӧ машіна. Машінаӧн шуӧны оз ԁвігаԏеԉјас понԁаыс ԁај ԃелӧыс абу інструментјас лыԁ сајын: ԁвігаԏеԉӧн вермас лоны веԍіг морт, а машінаыԁлӧн інструментыс вермас лоны ӧԏі лібӧ ԍурс мынԁаӧԇ. Колӧ тӧԁны, кӧні тајӧ інструментыс — уҗалыԍ кіын ԉібӧ лӧԍӧԁӧма мехаԋізмӧ. Мыј тајӧ збыԉ вылӧ таԇі, бурҗык лоас віԇӧԁлан-кӧ печкан машіналыԍ історіјасӧ.

ПЕЧКАН МАШІНАЛӦН ԀА КЫАН СТАНОКЛӦН ІСТОРІЈА ПРОМЫШԈЕННӦЈ ПЕРЕВОРОТ

Важ ԁырԍа печкӧм ԁа кыӧм

Паԍкӧм лӧԍӧԁӧмын меԁвоԇԇа ԏехԋікалӧн воԇӧ мӧԁӧԁчӧмыс завоԃітчӧ первобытнӧј мортԍаԋ-на. Тајӧ-ӧԁ і гӧгӧрвоана: мортыԁлӧн вылысса куыс зев омӧԉ. Паԍкӧмӧн, оланінјас лӧԍӧԁалӧмӧн ԁа мукӧԁ торјасӧн јӧзыс важԍаԋ-ԋін зев јона вермаԍісны віԇны аԍнысӧ кӧԇыԁыԍ ԁа пріроԁаса мукӧԁ вԉіјаԋԋӧјасыԍ. Мортлӧн меԁвоԇԇа паԍкӧмыс вӧлі ԅвер куыԍ ԁа гырыԍ пу корјасыԍ. Јона бӧрӧ коԉӧм јӧзлӧн ӧні-на јешщӧ емӧԍ паскӧмјасыс ԅвер кујасыԍ. Коԁыр јӧзыс велалісны кыны турун іԇасјасыԍ ԁа ԋӧрјасыԍ кӧрԅінајас, ԍеԏјас ԁа мукӧԁ тор, сек-жӧ завоԃітчісны кыны ԁӧрајас. Кыԇі јӧзыс воісны чӧрсӧн печкӧмӧԇ — оз тӧԁны. Ԁумајтӧны, мыј меԁвоԇынсӧ печкылӧмаӧԍ чуԋ вылӧ каԏԏӧмӧн, а бӧрвылас понԁӧмаӧԍ каԏԏыны беԃ тор вылӧ. Кӧԏ кыԇі сіјӧ ез ло, а му пыщкыԍ мі аԁԇалам меԁвоԇԇа чӧрсјассӧ важ јӧзлыԍ Аԅіјаыԍ, Афрікаыԍ ԁа Амерікаыԍ. VІІІ-ІХ-ӧԁ немјасын кымын Іԋԃіјаын печкісны-ԋін самопралкаӧн. Печкан ԏехԋіка кыптӧмын тајӧ вӧлі јона ыҗыԁ воԍков. Самопралкаӧн печкігӧн чӧрссӧ бергӧԁлӧ кӧԉӧса, а оз кі. Тащӧм кіпомса станокнас печкігӧн печкыԍыс ӧԏі кінас веԍкӧԁлӧ шӧртсӧ, а мӧԁ кінас (лібӧ кокнас) бергӧԁлӧ машіналыԍ кӧԉӧсасӧ. ХІV-ӧԁ нем гӧгӧрын Іԋԃіјаыԍ самопралкасӧ нуӧмаӧԍ ітаԉјаԋечјас, а 100 — 150 во бӧрын тащӧм машінаыс паԍкыԁа паԍкаліс став Јевропа паԍталаас. Нӧшта воԇҗык-на кіпомса печкан ԁорыԍ вӧлі тӧԁӧны кі-помса кыан станок. Тајӧ станокыс вӧлі јона-ԋін паԍкалӧма јӧз пӧвсӧ 3-4 ԍурс во сајын ӧніја каԁӧԇ-на. Сіјӧ каԁԍаԋыс, кор волі меԁвоԇыԍ прімеԋітӧма уҗ вылын чӧрс, бӧрвылас — кыан станок ԁа самопралка, јӧзыс велалісны уҗавныс ԁа вӧчавны ткаԋјассӧ быԁԍама маԏерјалјасыԍ: вуруныԍ, хлопокыԍ, шабԁіыԍ, шӧвкыԍ. Кыӧм лоі зев ыҗыԁ іскусствоӧн. ІХ-ԁ немын Іԋԃіјаӧ волісны арабскӧј пуԏешествеԋԋікјас. Најӧ віԍтавлӧны, мыј тајӧ каԁнас сені печкывлӧмаӧԍ-ԋін сещӧм вӧсԋіа, тајӧ ткаԋԍыс вӧчӧм плаԏԏӧыс тӧрӧ вӧлӧм веԋчајтчан чуԋкыщ пыр. XIV — ХVІІ-ӧԁ немын зев јона паԍкаліс печкан ԁа кыан ремеслӧ. Вузӧс вылӧ уҗавлісны ԇоԋ карјас ԁа рајонјас. Тајӧ ткаԋјассӧ вӧчалан інструментјасыс XVIII-ԁ немӧԇ коԉлісны век важ коԃӧԍ, кущӧмӧс вӧлі боԍтӧма аԅіјаса важ јӧзлыԍ — кітајецјаслыԍ, інԁусјаслыԍ, арабјаслыԍ-ԁа. Меԁвоԇԇа мехаԋіческӧј станок лӧԍӧԁыԍјас

Кіӧн уҗалан станокӧс мехаԋіческӧј станокӧн вежны меԁвоԇԇаыԍ боԍтԍылісны ХVІІІ-ԁ немын. 1630-ӧԁ војасӧ Гермаԋіјаын, Ԁанціг карын вӧлі вӧчӧма машіна, коԁі ӧтпырјӧн леԇӧ 4-6 ԉента. Тајӧ машінасӧ вӧлі шуӧны ԉенточнӧј меԉԋічаӧн. Маркс шуӧм ԍерԏі тајӧ ԉенточнӧј меԉԋічаыс вӧлі печкан ԁа кыан машінајаслы преԁшествеԋԋікӧн. Но купечјас ԁа ремеԍԉеԋԋікјас јона повԅісны выԉ машіна лӧԍӧԁӧмыԍ, тајӧ машінаыс рӧзӧрітас кіпомыԍ кыыԍјасӧс. Тащӧм ленточнӧј машіна — меԉԋічаӧн уҗалӧмсӧ купечјас ԁа ремеԍԉеԋԋікјас щӧктӧм ԍерԏі карса сӧвет ԁугӧԁіс ԁа ԉенточнӧј машіна ізобреԏітыԍӧс шуісны гуԍӧԋікӧн җагӧԁны ԁа шыбытны ваӧ. Тајӧ-жӧ пӧраас Ԉејԃеԋ карын (Гермаԋіјаын) вӧчісны нӧшта бур кыан машіна. Тајӧ машінасӧ нӧшта бура вӧліс усовершенствујтӧма ԁа ӧтпырјӧн вӧлі леԇӧ 40-50 ԉентаӧԇ. Позументшщікјас кыпӧԁісны бунт ԁа карса управԉеԋԋӧыс ԁугӧԁіс тајӧ машінанас уҗалӧмсӧ. Тајӧ машінасӧ нӧшта-на кӧсјылісны пыртны уҗӧ мукӧԁ карјасын, но паԍкавны вӧԉаыс ԋекӧн ез вӧв ԁа лоіс еновтчыны. Боԍтам-кӧ, зев бура ԍінмӧ шыбітчана тор: Гамбург карын (Гермаԋіјаын) тащӧм машінасӧ сотісны јӧз ԍін воԇын, а 1685-ԁ воын вӧлі гермаԋіјаса імператорлӧн леԇӧма торја пріказ, мыјӧн вӧліс ԁугӧԁӧма машінаӧн уҗалӧмсӧ став Гермаԋіја паԍталаыс. Секі машінатӧгыс уҗалыԍјасыслӧн вӧчӧм тӧварыс вӧлі тырмымӧн ԁа сы понԁа јонҗыкасӧ шӧрт печкан машіна вӧчӧм вылас колӧмыс ез вӧв. Вӧлісны сещӧм јӧз, коԁјас корԍісны туј сложнӧјҗык ԏехԋікаӧ, сӧмын налӧн кӧсјыԍӧмјасыс коԉісны веԍшӧрӧ. Крутӧја вежԍӧмыс тані лоіс ХVІІІ-ԁ нем завоԃітчӧмԍаԋ.

Кыыԍјаслы ез тырмы шӧрт

ХVІІІ-ԁ немын 60-ԁ војасӧ став сырјо вӧчӧмыс, шуам, зуалӧм ԁа сыналӧм, печкӧм, кыӧм ԁа краԍітчӧм — быԁлаын нуӧԁԍывліс сӧмын кі помыԍ. Уҗалан інструментјас вӧлісны зев прӧстӧјӧԍ, ставсӧ вӧлі вӧчӧма пуыԍ. Кыыԍјас ԁа печкыԍјас інструментјассӧ вӧчавлісны аԍныс. Печкан ԁа кыан промышԉенноԍт паԍкалӧмкӧԁ щӧщ паԍкаліс ткаԋӧн ԁа шӧртӧн вузаԍӧм. Ԋемецкӧј, голланԁскӧј ԁа меԁԍа-ԋін ангԉіјскӧј кыыԍјаслӧн тӧварыс муніс меԁԍа ылыс странајасӧ, меԁԍа ылыԍ местајасӧԇ. Коԁыр ХVІІІ-ԁ немнаԁ зев јона кыптіс ԍіԏеча ткаԋјас вылӧ колӧмыс, кіпомса кыан станокӧ лӧԍӧԁісны лебалыԍ (ԉетучӧј) чӧлнӧк. Тајӧ чӧлнӧксӧ лӧԍӧԁӧмыс тӧԁчымӧн кыпӧԁіс кыԍыԍјаслыԍ уҗсӧ. Кыӧм ԁа печкӧм костас лоіс зев ыҗыԁ кост: печкыԍјасыс ез понԁыны вермыны печкыны шӧртсӧ тырмӧмӧн усовер. шенструјтӧм станок вылын кыԍыԍјаслы. Быԁ кыԍыԍ вылӧ вӧлі воӧ 8-10 печкыԍӧн, а век-на зев уна вӧлі оз тырмы шӧртыс. Зев щӧкыԁа уҗалӧм пыԃԃіыс кыԍыԍ робочӧјлы ковмывліс котравны печкыԍјас ԁорӧ, корԍны печкӧм шӧрт. Печкӧм вӧлі мунӧ зев ԋӧжјӧ. Печкан уҗыс аслас ԋӧжмыԁлуннас наԇмӧԁіс став ԏекԍԏіԉнӧј промышԉенноԍтсӧ воԇӧ мунӧмԍыс. Кӧсјылісны лӧԍӧԀны печкыны кык ручнӧј станокӧн ӧԏі мортлы, сӧмын таыԍ ԋінӧм ез артмыв: ез вӧв сещӧм морт, коԁі еԍкӧ верміс веԍкӧԁлыны торјӧн кыкнан кінас кык станокын шӧрт печкӧмӧн. Вот тані і ковміс сещӧм машіна, коԁі верміс еԍкӧ веԍкӧԁлыны ԁа гартны унҗык шӧрт ӧтпырјӧн. Печкан машінаыԁ ковны понԁіс сещӧма, мыј 1761-ԁ воын ангԉіјаса ремеслӧлӧн ԁа іскусстволӧн обществоыс воԍтіс конкурс меԁбур печкан машіна вӧчӧм вылӧ. Обшщество кӧсјыԍіс меԁбур машіна вӧчыԍлы ԍетны 50 фунт ԍԏерԉінг (500 шајт гӧгӧр) премја, "коԁі вӧчас буржык машіна, коԁі еԍкӧ печкіс шабԁі куԃеԉԍыс, пышкыԍ, хлопокыԍ ԉібӧ вуруныԍ ӧтпырјӧн 6 шӧртӧԇ ԁа меԁ тајӧ уҗыс муніс квајт морт отсӧгӧн." Конкурс воԍтыԍјас ез вермыны артыштны сіјӧс, кущӧм переворот верміс вӧчны став проізвоԁствоас ԁа обшщественнӧј овмӧс пӧвсас печкан машіна вӧчӧмыс. Најӧ ез тӧԁны і сіјӧс, мыј кујімԍо во сајын најӧ конкурс воԍтытӧԇ-на печкан машінасӧ вӧліс вӧчӧма-ԋін.

Печкан машіна

Ԏехԋіка кыптӧмлӧн історіјаыс ез-ԋін ӧтчыԁ петкӧԁлы, мыј веԍіг ӧԏі ыҗыԁ ізобреԏеԋԋӧ ез вӧв аԁԇӧма сӧмын ӧԏі морт уҗӧн. Мӧԁарӧ, став ыҗыԁ ізобреԏеԋԋӧјассӧ вӧчісны уна јӧз уҗӧн ԁа ԁыр каԁӧн (немјасӧн). Тащӧм-жӧ вӧлі ԃелӧыс печкан машіна вӧчӧмкӧԁ. Тајӧ ез пет ԇік ԁаԍӧн кущӧмкӧ ӧԏі морт јурыԍ, а тајӧ вӧлі уна јӧз ԁа уна воԍа уҗ резуԉтатӧн. Бӧрвылас аԁԇісны інжеԋер, ԁоктор, гіжыԍ, хуԁожԋік — ітаԉјаԋеч Ԉеонарԁо ԁа Віԋчі бумагајасыԍ ԇікӧԇ ештӧԁӧм пројект ԋоԉ чӧрсӧн печкан машіналыԍ. Тајӧс сылӧн вӧлі лӧԍӧԁӧма ХV-ӧԁ немын. Ужавлӧмаӧԍ-ӧ тащӧм машінанас — оз тӧԁны. 1730 — 1740-ӧԁ војасӧ печкан машіна ізобреԏітӧм вылын уҗаліс ангԉічаԋін Ԁжон Ујотт. Сылы уԁајтчіс вӧчны кымынкӧ чӧрса станок; тајӧ станокас шӧртыс кыскыԍԍіс кујім пара ціԉінԁр коԃ ваԉікјасӧн, коԁјас вежісны мортлыԍ кіпомса уҗсӧ. Ачыс Ујоттыс кувԍыс ԇік тӧԁтӧмӧн, но сылыԍ вӧчӧм торјассӧ боԍтісны мукӧԁјас ԁа бӧрвылас Ујотт уҗлӧн тыԁаланлуныс вӧліс зев ыжыԁ. Ујотт кулӧм бӧрын печкан машіна усовершенствујтӧм вылын уҗалісны Пуԉ Ԉеві ԁа Томас Гејс (ангԉічаԋінјас). Но печкан машіна вӧчӧмыԍ кывԍан славаыс веԍкаліс Ԁжемслы, Харгрівслы, Аркрајтлы ԁа Кромптонлы. Меԁвоԇԇа машінаӧн, мыјӧн меԁвоԇыԍ понԁісны печкыны, вӧлі ангԉіјаса кыыԍ Ԁжемс Хагрівслӧн машіна. Тајӧ машінасӧ сіјӧ вӧчіс 1764-ӧԁ воӧ ԁа ԋімтіс аслас Ԁжеԋԋі ныв ԋімнас. „Ԁжеԋԋі“ машіна вӧлі вӧчӧма 8 чӧрс, а уҗавны машіна ԁінас колӧ вӧлі сӧмын ӧԏі мортлы. Тащӧм машіна ԁінас печкыԍыс веԍкыԁ кінас бергӧԁлӧ махӧвӧј кӧԉӧсасӧ, а шујга кінас веԍкӧԁлӧ машіна уҗнас, шӧрт мунӧмнас-ԁа. Ԁжеԋԋі" машіна-вылын печкыны вӧлі кокԋіԁҗык кіпомса самопралка ԁорыԍ. Тајӧ машіна вылас шӧртыс гартчіс ԁај веԍкӧԁлыԍсыс ачыс, ӧԏі чӧрсԍаԋ мӧԁ чӧрсӧ каԏԏысӧмӧн. Кор кіпомса станок вылын печкігӧн шӧртсӧ ковміс веԍкӧԁлыны аслыс печкыԍыслы, Харгрівс машіна вылын вӧлі вежӧма сіјӧс воропа вешјаԍана пу плаԍԏінкаӧн. Бӧрвылас Харгрівс аслас машінаас вајӧԁіс чӧрс лыԁсӧ 16-ӧԇ. „Ԁжеԋԋі“ машіна зев ӧԁјӧ понԁіс паԍкавны печкан уҗын. Мӧԁ ногӧн олӧмыс мӧԁіс Харгрівслӧн. Харгрівс машіна вӧчӧм бӧрын печкыԍјас шыԅісны, выԉ машінаыԁ повԅӧԁіс најӧс, мырԃԃіс налыԍ печкан уҗсӧ. Печкыԍјас жугӧԁлісны Харгрівслыԍ став керкасӧ, жугӧԁлісны печкан машінасӧ, а аслыс Харгрівслы лоіс пышјыны карԍыс. Харгрівс куліс кущӧмкӧ боԉԋічаын, корыԍӧн. Первојјассӧ кажітчӧ, мыј Харгрівслӧн лӧԍӧԁӧм машінаын вежԍӧмыс зев ічӧт вӧліс. Збыԉ вылассӧ абу таԇі. Харгрівслӧн „Ԁжеԋԋі“ машіна зев јона вӧлі торјалӧ самопралка ԁорыԍ. Самопралка вӧчтӧԇ печкывлісны чӧрсӧн. Тані чӧрсыс вӧлі робочӧј кіын ԁа став уҗыс налӧн муніс кіпомыԍ. Сы бӧрын печкыԍ кіыԍ чӧрсыс вуҗіс самопралкаӧн гартӧм вылӧ, но җын уҗыс, шуам шӧрт веԍкӧԁлӧм ԁа куԃеԉсӧ кыскалӧм, важ мозыс-на век коԉісны печкыԍ кіјӧ. Харгрівслӧн ізобреԏеԋԋӧыс став тајӧ кіпомса уҗсӧ ԍетіс машіналы. Тајӧн став печкан уҗсӧ вӧлі мехаԋіԅірујтӧма. Харгрівс бӧрын коԉлі сӧмын бурмӧԁыштны ԁа соԁтыны інструмент лыԁсӧ, мыјјасӧн уҗаліс сылӧн машінаыс. Кујім во бӧрын, 1767-ԁ воын, мехаԋікаӧн заԋімајтчыԍ парікмахер Аркрајт (ангԉічаԋін) вӧчіс печкан машіна, коԁӧс ԋімтіс ваԏернаӧн. Аркрајтлӧн машінасӧ вӧлі бурмӧԁӧма Ујотт машіна ԁорыԍ бур-

3-ԁ ԍерпас. Печкан машіна — „Ԁжеԋԋі" җыка ԁа уҗаліс сылӧн машінаыс ваӧн бергалана кӧԉӧсаӧн (сы-понԁа і ԋімсӧ ԍетіс сылы „ваԏерн”, ваԏерн кывјыс міјан ногӧн лоӧ „ва“). Аркрајт машінаын тырмытӧм торјыс вӧлі сіјӧ, мыј машінаыс шӧртсӧ печкӧ кӧԏ јонӧс, сӧмын шӧртыс артміс зев кыз. Тащӧм кыз шӧртԍыԁ вӧсԋі ԁӧратӧ кыны ԋекыԇ он вермы. Харгівслӧн& машінаыс еԍкӧ печкіс шӧрттӧ вӧсԋіӧс, но ез вӧв сещӧм јон. Кыкнан машінаыслыԍ тырмытӧм торсӧ бырӧԁіс аслас ізобреԏеԋԋӧӧн Кромптон (ангԉічаԋін). Самуеԉ Кронптон ӧтувтіс Харгрівс ԁа Аркрајт машінајаслыԍ каретајассӧ ԁа ԋімтіс асԍыс выԉ ізобреԏеԋԋӧсӧ мјуԉ-машінаӧн („мул“ лоӧ „сорас“). Мјуԉ машіна шӧртсӧ гартіс вӧсԋіӧс ԁај јонӧс. Кущӧм вӧлі тајӧ машінаыслӧн проізвоԃіԏеԉноԍтыс, поԅӧ аԁԇыны сыыԍ, мыј ӧԏі ыҗыԁ ужалыԍ морт аслас отсаԍыԍкӧԁ мјуԉ-машіна воԇсаԍіс 100-200 кіпомса печкыԍјаскӧԁ. 1792-ӧԁ воын мјуԉ-машіна вӧлі уҗалӧ 900 чӧрсӧн.

Мехаԋіческӧј кыан станок

Печкан уҗӧ машінаӧс сувтӧԁӧм јона чінтіс проізвоԁстволыԍ шӧрт тырмытӧмсӧ. Шӧртлӧн ԁоныс та понԁа понԁіс чінны. Кыӧм ԁӧраыс лоіс ԁонтӧмҗык јӧзыслы боԍтнысӧ. Ԁӧрасӧ ԋӧбавны понԁісны јонҗыка. „Печкӧм тырмытӧмлӧн“ ез коԉ ԋекущӧм ԍԉеԁ. Мјуԉ-машіна верміс печкыны 200 пӧв унҗык кіпомса самопралкаӧн печкӧм ԁорыԍ. Но кыан уҗлӧн ԏехԋікаыс век-на коԉіс важ коԃыс. Кыԇі вӧлі „Ԁжеԋԋі“ машіна ԁырјі, ԍіԇ-жӧ і мјуԉ-машіна ԁырјі, кыыԍјас век-на кыісны кіпомса станокјас вылын. Воԇвыв-кӧ кыан промышԉенноԍтыс сулавліс печкӧм шӧрт абутӧм вӧсна, ӧні сіјӧ понԁіс сулавны кыӧм ԋӧжјӧ мунӧм вӧсна. Кіјӧн кыан станокјас ез понԁыны вермыны кыныс машінаӧн печкӧм шӧртсӧ ԁа тајӧ јона сулӧԁіс, ԋӧжмӧԁіс ԁӧра кыӧмсӧ. Кыан ԏехԋікаӧс усовершенствујтӧмлӧн коланлуныс сувтіс меԁԍа-ԋін јоԍа. Кыан машіналӧн вӧчасногыс печкан машіна ԁорыԍ вӧлі јона ԍӧкыԁҗык, сложнӧјҗык. Тані колӧ вӧлі мехаԋіԅірујтны зев уна пӧлӧс уҗ. Уна ізобретаԏеԉјас ужавлісны тајӧ кыан машінасӧ ізобреԏітӧм вылын, но ԋекоԁлӧн ԋемтор ез артмыв. Ӧԏілӧн, шуам, машінаыс уҗаліс ԋӧжјӧн, мӧԁлӧн чӧлнӧкыс җӧмԁаліс, којмӧԁлӧн шӧрт орігӧн машінаыс ез сувтлы ԁа с. в. Но бӧрвылас 1787-ӧԁ воӧ тащӧм машінасӧ вӧлі вӧчӧма, Сіјӧс вӧчіс ангԉіјаса поп Каркрајт. 1804 ӧԁ воӧԇ тајӧ кыан машінасӧ вӧлі сещӧма бурмӧԁӧма, мыј сіјӧ вермӧ вӧлі вежны ас уҗнас 40 кіпомса кыыԍӧс. Кыан машінаӧс Хоррексӧн ԁа Робертсӧн (ангԉічана) бурмӧԁӧм бӧрын, кыан уҗ мехаԋіԅірујтӧм зев јона понԁіс паԍкавны. 1813-ӧԁ воын Ангԉіјаын уҗаліс 2400 кыан машіна, а кыԅ во бӧрын кыан машіналӧн лыԁыс воіс 180 ԍурс. Ӧніја пӧраын муԍар паԍтаас уҗалӧ уна міԉԉон кыан станок ԁа уна ԍо міԉԉон мехаԋіческӧј чӧрс. Фабрічнӧј ԍісԏема лоӧм

Машіннӧј выԉ ԏехԋікаӧс пырыԍтӧм-пыр боԍтісны ас кіаныс купечјас, мануфактураӧн влаԃејтыԍјас ԁа озыр ремеԍԉеԋԋікјас. Најӧ лӧԍӧԁалісны кыан машінајассӧ ыҗыԁ зԁаԋԋӧјасӧ, а бергӧԁлан вын пыԃԃі ужӧԁісны пемӧсјасӧс ԉібӧ уҗалісны ва кӧԉӧсајасӧн. Шӧркоԃа ӧтка ремеԍԉеԋԋікјас ԋӧбны тащӧм ԁона машінајассӧ ԁа сырјосӧ ез вермыны. А коԁјас вӧліны озырӧԍ, најӧ машіналыԍ бурлунсӧ іспоԉзујтісны меԁвоԇ ԁа ставнас. Машінаӧн печкан проізвоԁство уна пӧв соԁтіс уҗ проізвоԃіԏеԉноԍтсӧ ԁа чінтіс шӧртлыԍ асшӧр ԁонсӧ. Боԍтам-кӧԏ, 1788-ӧԁ воын 400 грамм шӧрт печкӧм вӧлі сувтӧ 12 шіԉԉінг (6 шајт гӧгӧр), а 1830-ӧԁ воӧԇ тајӧ чініс ӧԏі шіԉԉінгӧԇ (50 урӧԇ). Проізвоԁство вылын зев ічӧт рӧскоԁ вӧчӧмӧн ԁа робочӧјјасӧс ԁыр уҗӧԁӧмӧн (14-16 часӧԇ), рабочӧјјаслы зев ічӧт уҗԁон мынтӧмӧн фабрікантјаслы воіс зев ыҗыԁ прібыԉ. Гырыԍ преԁпріјаԏԏӧјас быԁмісны, кыпалісны зев ӧԁјӧ. Важӧн-кӧ печкывлісны сӧмын кіпомыԍ, ӧні тајӧ уҗыс јонҗыкасӧ нуӧԁԍӧ машінаӧн. Машіналӧн уҗыс понԁіс вештыны кіпомса уҗӧс, станок вылын кыыԍјасӧс ԁа печкыԍјасӧс, пӧртіс најӧс проԉетаріјјасӧ. Фабрікаса проізвоԁстволы кыптыны јона отсаліс парӧвӧј машінаӧс ԃвігаԏеԉ пыԃԃі лӧԍӧԁӧм. Парӧвӧј машінаӧн ԁвігаԏеԉ пыԃԃі уҗавны боԍтԍӧм нӧшта-на јона отсаліс кіпомса уҗӧс машінаӧн вежӧмлы. Парӧвӧј машінаӧн уҗавны бӧԍтԍӧм кіпомса уҗ вылын мащіналыԍ вермӧмсӧ ԇікӧԇ закрепітіс.

Промышԉеннӧј переворот

ХVІІІ-ӧԁ немын печкан машіна вӧчӧмԍаԋ промышԉенноԍтын лоіс ԇоԋ переворот. Промышԉенноԍтын машінаӧн уҗалӧм быԁ уҗын лоіс госпоԁствујушщӧјӧн, коԁі вајӧԁіс бӧрнас обшщественнӧј строј вежԍӧмӧԇ. Кыԇі вӧлі віԍталӧма воԇынҗык, печкан машіна ԁа мехаԋіческӧј кыан станок лоӧм бӧрын мануфактура тӧвар вылӧ ԁоныс зев јона понԁіс уԍны. Тӧвар вылӧ ічӧт ԁон лӧԍӧԁӧмӧн капітаԉістјас паԍкӧԁісны важ рынокјассӧ ԁа лӧԍӧԁалісны выԉ рынокјас. Промышԉенноԍт вузаԍӧм ԁа капітал ӧԁјӧ быԁмӧмкӧԁ сещӧм-жӧ ӧԁјӧ быԁміс проԉетаріатлӧн каԁрјас. Ремеԍԉеԋԋікјас ԁа робочӧјјас машіна вылӧ віԇӧԁісны зев лока. Машіннӧј проізвоԁство јона гӧԉмӧԁіс најӧс ԁа чорԅӧԁіс експлоатаціја. Сыпонԁа уна во чӧж ӧԏілаын ԁа мӧԁлаын вӧчавлісны бунтјас, жуглавлісны ԇоԋ фабріка корпусјас, машінајас-ԁа. Ԉенточнӧј машіна вӧчӧмлы паныԁ позументшщікјас бунт јылыԍ віԍтавлім ԋін. Тащӧм бунтјасыс вӧвлісны і мукӧԁлаын. ХVІІ-ӧԁ нем завоԃітчігӧн голлаԋԃіјаса ӧԏі морт вӧчӧма Лонԁон кар ԁорӧ тӧлӧн уҗалан вӧрпіԉітан установка. Чернорабочӧјјас ԁа піԉшщікјас кыпӧԁӧмны бунт ԁа жугӧԁлӧмны тајӧ установкасӧ (машінасӧ). 1758-ӧԁ воӧ вӧліс вӧчӧма ыж шыран машіна. Тајӧ машінаыс уҗалӧ вӧлі ва вынӧн. Ԍурсјасӧн јӧзыс коԉісны уҗтӧмӧԍ. Најӧ кыпӧԁісны бунт ԁа тајӧ машінајассӧ сотісны. Ангԉіјаын тащӧм нога бунтјасыс тајӧ каԁас јона паԍкавлісны. ХІХ-ӧԁ немын кыпӧԁчігјас ԁырјі жугӧԁлывлісны меԁԍасӧ парӧвӧј кыан станокјас, веԍіг тајӧ пыріс історіјаӧ „луԃԃітјас“ ԁвіжеԋԋӧ ԋімӧн (Луԁԁа робочӧј ԋімӧн). Бунтјас ԁорыԍ-на унҗыкыԍ вӧлісны ӧтувја шыаԍӧмјас машінајасӧн уҗалӧм ԁугӧԁӧм јылыԍ. 1789-ӧԁ воӧ ԍетӧм ӧԏі проԏестын волі гіжӧма: „...Печкан машінајас раԃі олӧмыс омӧԉтчіс. Најӧ бырӧԁісны помӧԇ печкыԍјаслыԍ уҗсӧ, печкыԍјаслыԍ уҗсӧ мырԃԃісны. Збыԉыԍ-ӧԁ, сіјӧ јӧзыслыԍ, коԁјаслӧн тајӧ уҗԍыс кыԋԇі ԋемтор абу, лоіс налыԍ мырԃԃӧма ставсӧ, мыјӧн олісны најӧ ӧнӧԇ“. Робочӧјјас ез тӧԁны кӧн тані збыԉ помкаыс. Најӧ пыр чајтісны мыжаӧн машінаӧс, а ез сіјӧ јӧзсӧ, коԁјас кіјын тајӧ машінаыс. Тајӧ мӧвпсӧ гӧгӧрвоісны јона бӧрын. Промышԉенноԍтлӧн ӧԁјӧ паԍкалӧмыс ез помаԍ сӧмын ԏекԍԏіԉнӧј промышԉенноԍтын. Мі аԁԇылім-ԋін печкан машінаыԍ ԁа кыан станокыԍ, кыԇі најӧ ӧта-мӧԁсӧ ӧԁԇӧԁісны, отсалісны мукӧԁ проізвоԁство отраԍԉјаслы. Ԏекԍԏіԉнӧј промышԉенноԍтын машінаа уҗ паԍкалӧмыс отсаліс став проізвоԁствоыслы ԁа та пыр став обшщественнӧј оласногыслы. Печкан машіна ԁа мехаԋіческӧј кыан станокјас паԍкалӧм понԁа ковмісны мехаԋіческӧј ԁвігаԏеԉјас ԁа выԉ нога машінајас. Тајӧ машінајассӧ вӧчалӧм вылӧ ковміс уна кӧрт ԁа ыргӧн. Кӧрт ԁа ыргӧн руԃԋікјас паԍкалісны 100 пӧв. Металлургіјалы ԁа парӧвӧј машіналы ковміс зев уна ломтыԍан, пескӧн ломтыԍӧмыԍ лоіс вуҗны ізшом перјӧмӧ. Промышԉенноԍтлӧн ԁа вузаԍӧмлӧн быԁмӧмыс тӧԁчымӧн паԍкӧԁіс грузјас новлӧм ԁа воԍтіс туј транспорт мехаԋіԅірујтӧмлы. Машіннӧј ԏехԋікаын выԉ ԁоԍԏіжеԋԋӧјас паԍкалісны став овмӧс паԍталаас. Тащӧмӧԍ вӧлісны сіјӧ лоӧм торјасыс, коԁјас лоісны печкан машіна лӧԍӧԁӧм понԁа.

5. КЫԆІ АРТМІС МЕХАԊІЧЕСКӦЈ ԀВІГАԎЕԈ

Ловја ԁвігаԏеԉјас

Морт кіын ӧні ем зев-ԋін уна пӧлӧс быԁԍама мехаԋіческӧј ԁвігаԏеԉјас. Кыԇі віԍталӧма-ԋін вӧлі, тајӧ ԁвігаԏелјасыслӧн ӧтувја выныс муԍар паԍтаас лоӧ 30 пӧв унҗык јӧз уҗалан вын ԁорыԍ. Вӧвлі сещӧм пӧра, кор ԁвігаԏеԉ пыԃԃі мортыс уҗавліс ачыс. Шуам сещӧм уҗјас: новлісны ԁа лептавлісны ԍӧкыԁ груз, кыскавлісны суԁнојас ԁа мукӧԁ ԍӧкыԁ ужјас вӧчԍывлісны морт вынӧн. Раммӧԁӧм пемӧсјаслыԍ вынсӧ меԁвоԇын вӧлі іспоԉзујтӧма ԍӧкыԁ торјас ԁа мууҗалан кӧлуј кыскалӧмын. Ез-на сещӧм важӧн Волга ју куԅа баржајас кыскавлыны бурлакјас. А Јапоԋіјаын ԁа Кітајын ӧні на карјасӧԁ екіпажјассӧ кыскалӧны јӧз вынӧн. Ԁревԋӧј Јегіпетын ԁа Греціјаын нӧшта шӧр нем гӧгӧрын-на моревывса суԁнӧјас ветлывлісны сӧмын веслӧјасӧн уна ԁас лібӧ ԍо мортӧн сынӧмӧн. Ԁревԋӧј Рімын кужлісны лептавны јујасыԍ васӧ ва лепталан кӧԉӧсајасӧн. Васӧ најӧ кыпӧԁлісны мујас кіԍкалӧм вылӧ. Кӧԉӧсајассӧ бергӧԁлісны рабјас вынӧн. Рабјас бергӧԁлісны асланыс туша ԍӧкԏананыс щупӧԁыԍ щупӧԁӧ тувтчалӧмӧн. Ԋеуна вежԍыштӧмӧн ХІХ-ӧԁ немӧԇ оліс тащӧм кӧԉӧсаыс горнӧј уҗын.

4-ԁ ԍерпас. Кӧԉӧса-топчак.

Зев ыҗыԁ пу барабан пыщкӧ ԁасјасӧн јӧртавлісны меԁалӧм уҗалыԍјасӧс ԉібӧ мыж понԁа ԍурӧм јӧзӧс. Најӧ урјас моз котравлісны тајӧ барабан пыщкас. Пышјалӧмӧн сетісны ԁвігаԏеԉнӧ вынсӧ барабанлы руԃԋікјасыԍ ва лепталӧм вылӧ.

Вавына ԁвігаԏеԉ

Техԋікалӧн паԍкалӧмыс ԁа ыжыԁ вына ԁвігаԏеԉ колӧм раԃј јона понԁісны ковны мехаԋіческӧј ԁвігаԏеԉјас. Ловја „моторӧс" вежан меԁвоԇԇа ԁвігаԏеԉӧн вӧлі ва кӧԉӧса. Ва кӧԉӧсајасӧн кужісны уҗавны Аԅіјаын ԁа Ԁревԋӧј Греціјаын уна во міјанӧн во лыԁ арталӧмӧԇ. Меԁвоԇын тајӧ кӧԉӧсаыс уҗаліс ва ԍетӧм вылын: пуыԍ вӧчӧм кӧԉӧсаыс бергалӧ ва візувтан выныскӧԁ щӧщ ԁа кыпӧԁӧ васӧ вылӧ кӧш-коԃјасӧн. Тащӧм ва кӧԉӧсанас уҗалӧмыԍ вуҗісны воԁоԃвігаԏеԉнӧј кӧԉӧсаӧ. Тајӧ кӧԉӧсаыс вермӧ ԍетны вынсӧ быԁԍама пӧлӧс уҗ вылӧ. 5-ԁ ԍерпас. ԁеревнерімскӧј ва коԉӧса „ԏімпан". Меԁым петкӧԁлыны пыщкӧсса вӧчасногсӧ (устројствосӧ), рісујтӧма бок ԍтенкатӧгыс ԁа шујга поԁшіпніктӧгыс. Тащӧм кӧԉӧсаыс уҗаліс візывтан ва вынӧн. Ваыс гумлаԍԍіԍ кыщӧн гартчӧм трубкајасӧн ԁа чӧрс (оԍ) выланнас кіԍԍіс жӧлӧбӧ.

Пошвеннӧј среԁобојнӧј ԁа поԁԉівнӧј кӧԉӧсајасӧн јӧзыс велӧԁчісны іспоԉзујтны візывтан ԁа щупӧԁӧн уԍан валыԍ вынсӧ. Тащӧм ԁвігаԏелтјаслыԍ вынсӧ мукӧԁ ԁырјіыс вајӧԁлывлісны 100 лібӧ унҗык вӧв вынӧԇ. Уҗалан вын ԁонтӧмлун раԃі ва ԁвігаԏеԉјасӧн уҗалӧмыс паԍкавліс зев ԋӧжјӧ, пыԅ ізан меԉԋічајасыԍ кыԋԇі воԇӧ ԋіӧԏі ез мун. Ремеслӧ бурҗыка паԍкалӧм бӧрын ва вынӧн бергалан кӧԉӧсајасӧн уҗалісны быԁ уҗ вылын. ХІV-ХV-ӧԁ немын вӧлісны-ԋін ва вынӧн уҗалан вӧрпіԉітан установкајас, ва вынӧн уҗалан молотобојкајас, металл вунԁалан пуртјас, токарнӧј ԁа піԍкӧԁчан меԉԋічајас, пӧԉтчанјас ԁа мукӧԁ торјас.

Тӧв вынӧн уҗалан ԁвігаԏеԉ

Тӧв вынӧн уҗалан ԁвігаԏеԉӧс вӧлі вӧчӧма јона ԍорӧн ва вынӧн уҗалан кӧԉӧса ԁорыԍ. Тӧлӧн уҗалан меԉԋіча вӧчӧмсӧ јевропаса јӧзӧн вӧлі боԍтӧма асыввывса јӧзјас орԁыԍ, сӧмын ХІІІ-ӧԁ ԉібӧ ХІV-ӧԁ немын. Тајӧ пӧраас тӧлӧн уҗалан ԁвігаԏеԉјасӧс уж вылӧ пуктӧмыԁ вӧлі зев ыжыԁ воԍколӧн. Тӧв вынӧн уҗалан меԉԋічајаслы ез ковны јујаслӧн візывтан вајас, шорјас, ԋекущӧм сложнӧј сооружеԋԋӧјас ԁа мукӧԁ гырыԍ уҗјас нуӧԁӧм. Сіјӧс поԅӧ вӧлі стрӧітны быԁ ерԁа местаӧ. Тӧв меԉԋіча зев ӧԁјӧ понԁіс паԍкавны, јонҗыкасӧ пыԅ ізан уҗын, граԁвыв пуктасјас вӧԃітӧмын-ԁа. 1917-ӧԁ воын Роԍԍіја паԍтаын вӧлі лыԃԃыссӧ тӧв вынӧн ужалан меԉԋічаыс 170 ԍурс гӧгӧр. Унаыԍ тӧв вына ԁвігаԏелјасӧн уҗавлісны мукӧԁ ужјас вылын: піԉітавлісны керјас, качајтлісны ојԁӧмінјасыԍ ва (Голлаԋԃіјаын) ԁа мукӧԁтор. ХV-ХVІІІ-ӧԁ немјасын зев јона уҗавлісны тӧв вынӧн кос вывті ветлан ԁвігаԏеԉ, меԁԍа-ԋін му уҗалан ԁвігаԏеԉ, лӧԍӧԁӧм вылын. Сӧмын став тајӧ кӧсјысӧмјасыс коԉлісны веԍшӧрӧ, тӧв вынӧн ветлан „автомобіԉјас" ԁа „тракторјас" бурсӧ ԍетны ез вермыны.

Меԁвоԇԇа парӧвӧј пріспособԉеԋԋӧјас

ХVІІІ-ӧԁ нем завоԃітчытӧԇ промышԉенноԍт кыптіс зев-ԋін јона. Ловја, вавынӧн ужалан ԁа тӧв вынӧн уҗалан ԁвігаԏеԉјас ез понԁыны вермыны сетны овмӧслы тырмымӧн колана вынсӧ. Ԍорԋітны-кӧ вавывса ԁвігаԏеԉјас јылыԍ, најӧс поԅӧ лӧԍӧԁавны сӧмын јујас ԁа шорјас ԁорӧ. Та понԁа мукӧԁ ԁырјіыс абу выгӧԁнӧ лӧԍӧԁны преԁпріјаԏԏӧјаслы најӧс. Мӧԁ-кӧ, ыҗыԁҗык ԁвігаԏеԉ лӧԍӧԁӧм сувтӧ вӧлі зев ԁонӧн. Ва вынӧн ԁа тӧв вынӧн уҗалыԍ ԁвігаԏеԉјас ез пыр ӧтмоза вермывны уҗавны: кор вежлаԍӧ тӧлыс, кор лӧԋ, ԋӧԏі тӧв руыс абу, јујасыԁ коԍмӧны ԁа кынмӧны. Но коԁыр промышԉенноԍтыс вӧлі посԋі-на, став тащӧм тырмытӧм торјассӧ поԅӧ вӧлі ԏерпітны. Мехаԋіческӧј ԁвігаԏеԉыс-кӧ ԁугԁас уҗавны, секі уҗалыԍ јӧзыс венӧны ас выннаныс ԉібӧ пемӧсјас вынӧн, ԉібӧ вуҗлывлісны ԇік кіпомса уҗ вылӧ, кӧні ԁвігаԏеԉыс ԋӧԏі оз ков. Посԋіԃік овмӧсјасын гырыԍ ԁвігаԏеԉјас ез јона ковны. Кымынкӧ ԁас во чӧж быԁміс ԁа паԍкаліс ва кӧԉӧса вынӧн ԁа тӧв вынӧн уҗалӧм, кытчӧԇ ачыс мехаԋіческӧј ԁвігаԏеԉыс ез вајӧԁ гырыԍ преԁпріјаԏԏӧјас паԍкалӧмӧ. Гырыԍ преԁпріјаԏԏӧјаслы колӧны вӧлі ыҗыԁ вына ԁвігаԏеԉјас, коԁјас еԍкӧн уҗалісны ԁугԁывтӧг. Ва кӧԉӧса јона отсаліс гырыԍ проізвоԁстволы ԁа машіннӧј ԏехԋіка кок јылӧ сувтӧмлы, а ва вынӧн уҗалыԍ ԁвігаԏеԉјас вын поԁвылын быԁмӧм гырыԍ проізвоԁство „орԃԃіс“ ва вынӧн уҗалыԍ ԁвігаԏеԉјасӧс. Та понԁа колӧны вӧлі вынажык ԁа ыҗыԁҗык выгӧԁаа ԁвігаԏеԉјас, коԁі еԍкӧ верміс паԍкӧԁны проізвоԁствосӧ воԇӧ. Выԉ ԁвігаԏеԉјас меԁвоԇ понԁісны ковны горнӧј промышԉенноԍтын. Горнӧј промышԉенноԍтын-жӧ меԁвоԇын понԁіс уҗавны парӧвӧј машіна. Кыԇі тӧԁам-ԋін, руԃԋікјасын ԁа шахтајасын ужавны поԅӧ сӧмын секі, кор шахтајасыԍ грунтӧвӧј васӧ качај-

тӧны (лепталӧны). Кымын пыԁын шахтаыс, сымын јонҗыка сетчӧ воӧ ва ԁа сымын сӧкыԁ сыкӧԁ вермаԍны. Тајӧ уҗыс вӧлі зев ԍӧкыԁ торјӧн. Тајӧс поԅӧ аԁԇыны сыыԍ, мыј XIV — ХVІІ-ӧԁ немјасын уна ԁас морт ԁа уна 100 вӧв быԁ шахтаын уҗавлісны тајӧ уҗ вылас. Тӧԁӧмыԍ, тајӧ јона ԁонԍӧԁіс проізвоԁствосӧ. Меԁԍа ԍӧкыԁ торјӧн вӧлі сіјӧ, мыј тащӧм ԏехԋіканас поԅӧ вӧлі нуӧԁны уҗсӧ шахтајасаԁ сӧмын сыпыԁаын, кытыԍ вермісны лептавны васӧ тащӧм жеб вына ԁвігаԏеԉјаснаԁ. Ԇік та понԁа уна руԁԋікјас ԁа шахтајас лоі еновтавны. Горнӧј ԃелӧын парӧвӧј машінаӧс понԁісны уҗӧԁны ва лептан насос пыԃԃі. Парӧвӧј машіна ізобреԏітӧмыс муніс зев куԅа, мукӧԁ гырыԍ ізобреԏеԋԋӧјас моз-жӧ. Парӧвӧј машіна ізобреԏітӧм вылын уҗалісны зев уна ԁас јӧз мехаԋікјас. Тӧԁӧны, міјанӧн каԁ арталӧмӧԇ 212 во сајын греціјаса маԏемаԏік Архімеԁ вӧчлӧма парӧвӧј пушка, коԁі шыблалӧма 48 км. ԍӧктаа ізјас 1 кілометр сајӧԇ. VІ-ӧԁ немын Констаԋԏінопоԉын вӧлӧма сещӧм тор: кущӧмкӧ мехаԋік Анԏеміј кӧсјылӧма

6-ԁ ԍерпас. „Ԋјукоменлӧн" парӧвӧј насос.

взорвітны пар вынӧн суԍеԁыслыԍ керкасӧ. Ԍверԉітан парӧвӧ машіна ԁа парӧвӧј пушка пројект вылын уҗаліс Ԉеонарԁо ԁа Вінчі. 1698-ӧԁ воын франціјаса фіԅік Ԃіоԋіԍіј Папін вӧчіс парӧвӧј машіна, коԁі новлӧԁліс суԁнојасӧс. Тајӧ-жӧ Папіныс 1706-ӧԁ воын вӧчіс парӧвӧј машіна, коԁі вӧлі вермӧ лептыны васӧ зев вылӧԇ. Бӧрвылас 1705-ӧԁ воын англіјаса ԁорԍыԍ Ԋјукомен вӧчӧма парӧвӧј машіна, коԁі верміс кыпӧԁны васӧ җуҗыԁ шахтајасыԍ. Сӧмын тајӧ машінаыслы вӧлі колӧ зев уна ізшом. Ԋјукоменӧн вӧчӧм насослы кӧԏ ломтыԍан торјыс колӧ вӧлі уна, сӧмын уҗ вылас тајӧ машінасӧ вӧлі прімеԋітӧма: тајӧ машінаыс васӧ шахтајасыԍ лептынысӧ верміс воԇԇа машінајас ԁорыԍ кык пыԁаыԍ. 1767-ӧԁ воын сӧмын ӧԏі Ԋјукестԉа& кар рајон паԍтаын уҗалісны 57 Ԋјукомен машіна. Парӧвӧј насос ӧԁјӧ паԍкалӧмыслы јона мешајтіс сіјӧ, мыј сылӧн уҗыс сувтӧ зев ԁонӧн. Ӧԏі вӧв вынӧн ӧԏі час уҗалӧм вылӧ ӧні ломтыԍаныс мунӧ уна вылӧ 1/2 кг, Ԋјукомен машінаӧ сымынԁа вын ԍетӧм вылас коліс 25 кг. Тӧԁӧмыԍ, тајӧ-ԋін петкӧԁлӧ машінаыслыԍ омӧԉлунсӧ.

Ԁжемс Уаттлӧн парӧвӧј машіна

Ԋјукомен машіна уҗлӧн ԁонӧн сувтӧмыс ԁа ізшом ԁонԍалӧмыс металлопромышԉенноԍт вылӧ вӧлі јона тӧԁчӧны. Сыыԍ кыԋԇі Ԋјукоменлӧн насос петкӧԁліс, мыј сіјӧ оз вермы лептыныс васӧ јона җуҗыԁ шахтајасыԍ. Ковміс нӧшта јон ԁвігаԏеԉ. Парӧвӧј машінаӧс ԇікӧԇ усовершенствујтны уԁајтчіс Ԁжемс Уаттлы. Сылӧн вӧчӧм машінаыс тӧԁчымӧн еща віԇіс ломтыԍԁнсӧ& (ізшомсӧ), тӧԁчымӧн вӧлі вынаҗык ԁа верміс уҗавны ез сӧмын насос пыԃԃі, но быԁԍама ԁвігаԏеԉјас пыԃԃі. Меԁыҗыԁ усовершенствоваԋԋӧӧн сылӧн вӧлі сіјӧ, мыј парыс Ԁжемс Уатт машінаын кӧԇаліс ез ціԉінԁрас, а торја пріборын, коԁӧс шуӧны конԃенсаторӧн. Коԋԃенсаторкӧԁ ціԉінԁрсӧ вӧлі јітӧма трубкаӧн. Та понԁа парыс вӧлі ещаҗык бырӧ, ломтыԍан торјыс колӧ ещаҗык. 1 вӧв вын вылӧ Уатт машінаын ізшомыс колӧ вӧлі 5 пӧв ещаҗык Ԋјукомен машіна ԁорыԍ. Уатт машіна асԍыс моԁеԉсӧ ештӧԁіс 1765-ӧԁ воын. Бӧрвылас тыԁовтчіс, мыј сек ԁырԍа ангԉіјаса завоԁјас ез вермыны вӧчны тащӧм машінајассӧ (кӧԏ сіјӧ пӧраас Ангԉіја вӧлі ԏехԋіка бокԍаԋ меԁвоԇын муныԍ странаӧн). Меԁԍӧкыԁ торјӧн вӧліс ціԉінԁр вӧчӧм. Најӧ ціԉінԁрсӧ боԍтԍылісны вӧчны кӧрт ԉістјасыԍ, сӧмын ԋемтор ез артмы. Парыс ціԉінԁрас ез ӧшјы. Коласјасӧԁыс петӧ. Колӧ ціԉінԁрсӧ вӧчны ӧԏі торја кӧрт кусӧкыԍ ԍверԉітӧмӧн вӧчӧмӧн. Ангԉіјаын тащӧм пріспособԉеԋԋӧјасыс, станокјасыс, ԋекущӧм завоԁын-на ез вӧвны. Ԁас воыԍ-на ԁырҗык лоіс віԁчыԍны, меԁым тајӧ черԏожсӧ збыԉыԍ пӧртны пракԏікаӧ. Машіналӧн коланлуныс вӧлі зев ыҗыԁ. Уаттӧн панӧм уҗӧ щӧщ кутчыԍісны гырыԍ фабрікантјас ԁа бӧрнас машінасӧ вӧліс вӧчӧма. Уатт машіна вӧчӧмлӧн історіјаыс зев бура петкӧԁлӧ, мыј быԁ выԉ ізобреԏеԋԋӧ олӧмӧ пӧртԍӧ воԇԇа ԏехԋіка поԁвылын ԁа проізвоԁство вылын коланлун поԁвылын. 1776-ӧԁ воын Уаттлӧн ізобреԏітӧм машінаыс понԁіс уҗавны шахтајасын. Тајӧ машінаыс шахтовлаԃелечјаслы ԍетіс проізвоԁство вылын зев ыҗыԁ вічмӧм. Тащӧм машінанас поԅӧ вӧлі васӧ качајтны меԁҗуҗыԁ шахтајасыԍ. Та бӧрын 1782-ӧԁ воын Уаттлӧн вӧлі лӧԍӧԁӧма валјӧн бергалана парӧвӧј машіна, мыјӧн поԅӧ вӧлі уҗавны ԁвігаԏеԉ пыԃԃі быԁ пӧлӧс уҗ вылын. Ӧніја парӧвӧј машінајас лоӧны сӧмын бурмӧԁӧм (усовершенствујтӧм) Уатт машінајасӧн.

Іван Ползуновлӧн парӧвӧј машіна

Пӧшԏі Уатткӧԁ ӧтщӧщ, нӧшта ԋеуна воԇҗык-на, парӧвӧј машінасӧ вӧлі ізобреԏітӧма Іван Ползунов. 1760-ӧԁ воын Алтајса горнӧј завоԁын (ԍібырын) счетовоԁӧн уҗалігӧн, Ползунов первој-на кывліс мукӧԁ госуԁарствоса маԍԏерјас уҗ јылыԍ: Ԋјукоменӧн вӧчӧм парӧвӧј насос јылыԍ. Кык во мыԍԏі Ползуновлӧн аслас-ԋін вӧлі пројект выԉ парӧвӧј машіна стрӧітӧм вылӧ. Тајӧ пројект ԍерԏіыс бӧрвылас Ползунов вӧчіс машінасӧ аслас кіпомыԍ. Ԍібырса ізобретаԏеԉлӧн машінаыс Ԋјукоменӧн вӧчӧм машіна ԁорыԍ торјаліс кыԇі течасногнас, сіԇ-жӧ-і уҗнас. Тајӧ машінаыс вӧліс Уатт машіналы обраԅецӧн. Ползунов машінаын первојыԍ-на вӧлі вӧчӧма зӧлӧԏԋік, коԁі уҗаліс ціԉінԁр пыщкас ԁа веԍкӧԁліс пар воӧмнас. Тајӧ вӧлі зев ыҗыԁ бурторјӧн машіна бурмӧԁӧмын. Воԇԇа парӧвӧј машінајас вӧлі лӧԍӧԁӧма насосӧн уҗалӧм вылӧ. Ползуновлӧн машінаыс понԁіс уҗавны металл кіԍтан пачјасӧ сынкӧԁ пӧԉтан уҗ вылын. Ползунов кулӧм бӧрын машінасӧ сылыԍ щыкӧԁісны ԁа шыбытісны. Алтајскӧј промышԉеԋԋікјаслӧн секі зев уна вӧлі ԁонтӧм крепостнӧј уҗалыԍјас ԁа машіннӧј ԏехԋіка кыпӧԁӧм понԁаыс најӧ јонасӧ ез і тӧжԁыԍны.

Парӧвӧј машіналӧн тыԁаланлуныс

Воԇын муныԍ странајасса овмӧсјасын парӧвӧј машіна меԁвоԇԍаԋыс аԍсӧ петкӧԁліс промышԉенноԍтлы зев коланаторјӧн. Парӧвӧј машіналӧн бурлуныс сіјӧ, мыј парӧвӧј ԁвігаԏеԉӧн уҗавны поԅӧ быԁ местаын, оз сӧмын ју ԁорын, кыԇі ва вывса ԁвігаԏеԉјасӧн, ԁа оз ков повны ԉок повоԃԃајасыс, кыԇі тӧлӧн уҗалан ԁвігаԏеԉјасӧн уҗалігӧн. Парӧвӧј машінаӧн поԅӧ уҗавны быԁ проізвоԁство вылын, кӧні сіјӧ јонҗыка выгӧԁнӧ ԉібӧ кӧні матынҗык ломтаныс. Парӧвӧј ԁвігаԏеԉ вермӧ ужавны ԁугԁывтӧг ԁај сылыԍ вынсӧ поԅӧ соԁтыны проізвоԁстволы колана мынԁаӧԇ. Уаттӧн парӧаӧј машіна вӧчтӧԇ-на гырыԍ проізвоԁство вӧчіс ыҗыԁ воԍков. Машінајаслӧн ӧԁјӧ паԍкалӧмыс (печкан маашіна ԁа мукӧԁ) корісны вына ԁа ԁугԁывтӧг уҗалан ыҗыԁ вына ԁвігаԏеԉјас. Ԋӧԏі абу ԃівӧ, мыј кымынкӧ ԁас во мыԍԏі парӧвӧј машінајас боԍтісны ас кіаныс став проізвоԁствосӧ. Меԁвоԇын парӧвӧј машінајасӧс лӧԍӧԁісны уҗавны горнӧј ԁа ԏекԍԏіԉнӧј промышԉенноԍтӧ, кӧні машіннӧј ԏехԋікаыс олӧмас пыртны завоԃітчіс-ԋін ԁа кӧні проізвоԁствоыс вӧлі ыҗыԁҗык. Парӧвӧј мотор ԍетіс станокјаслы ԁа машінајаслы тӧԁчымӧн ԁонтӧм вын ԁа ԍетіс поԅтас іспоԉзујтны машіннӧј ԏехԋікалыԍ став бурлунсӧ. Парӧвӧј машінаӧн уна пӧлӧс уҗјас вылын пӧԉзујтчыны поԅӧм воԍтіс туј парӧвӧј ԁвігаԏеԉлы машінајас вӧчалан уҗӧ, ва ԍетан уҗӧ ԁа транспортӧ. Парӧвӧј машінаӧн уҗалігӧн ковміс уна ізшом, а аԍсӧ машінасӧ вӧчны, ломтыԍан торјыԍ кыԋԇі, ковміс нӧшта і кӧрт. Кӧрт руԁа ковмӧмыс воԍтіс ізшом ԁа руԁа перјан уна руԃԋікјас. 150 во чӧжӧн парӧвӧј машіна јона бурміс ԁа паԍкаліс. Боԍтам-кӧ, ХІХ-ԁ нем помаԍігӧн парӧвӧј ԁвігаԏеԉлы сымынԁа-жӧ ломтыԍан віԇӧмӧн, мыјԁта віԇіс Уаттлӧн машінаыс, уҗас бурсӧ ԍетіс-ԋін 13 пӧв унҗык. Ӧніја парӧвӧј ӧткымын јон ԁвігаԏеԉјаслӧн выныс 20.000 вӧв вын. 1924-ԁ воӧ став му паԍталаса промышԉенноԍтас ԁа транспортас парӧвӧј машінаыслӧн выныс вӧлі 300 міԉԉон вӧв выныԍ-на унҗык, Зев колана нӧшта інԁыны, мыј промышԉеннӧј переворот ез ло сӧмын парӧвӧј ԁвігаԏеԉ лӧԍӧԁӧм понԁа, ӧԏі ԁвігаԏеԉыԍ мӧԁ ԁвігаԏеԉӧ вуҗӧм понԁа, а ужалан машінајас (печкан ԁа кыан машінајас) лӧԍӧԁӧм понԁа. Тајӧ машінајасыс вежісны ремеԍԉеԋԋікјаслыԍ кіпом уҗсӧ. Парӧвӧј машіна вӧлі ужалӧ јона воԇжык-ԋін „Ԁжеԋԋі“ ԁа мукӧԁ уҗалан машінајас ізобреԏіттӧԇ. Но сӧмын сіјӧ каԁԍаԋыс, кор понԁісны уҗавны уҗалан машінајас сек-жӧ лоіс уҗ парӧвӧј ԁвігаԏеԉлы.

Парӧвӧј турбіна

Меԁбӧрја војасӧ прошеԋа парӧвӧј машінајаскӧԁ зев бура понԁіс конкурірујтны парӧвӧј турбіна. Парӧвӧј турбіна — барабан, коԁлӧн гӧгӧрас пӧлыԋӧн щӧкыԁа пукталӧма ічӧԏік пӧвјас (лопаткајас). Тајӧ лопаткајас вылас торја трубкајасӧԁ (соплојасӧԁ) воӧ ыҗыԁ вына струјаӧн пар. Тајӧ парыс барабансӧ ԁа валсӧ машінајаслыԍ бергӧԁлӧ зев ӧԁјӧ, ӧԏі ԍекунԁнас 500-ыԍ. Парӧвӧј турбіналӧн парӧвӧј машіна ԁорын бурлуныс вот мыјын. Поршеԋа машінаын поршеԋ штокыс ԁа шатуныс ветлӧԁлӧны ӧтарӧ-мӧԁарӧ. Сіјӧ ӧтарӧ-мӧԁарӧ ветлан віԅсӧ кутӧм вылӧ выныс зев уна мунӧ прӧста. Турбіна бергӧԁчӧ ԁугԁывтӧг пыр ӧтарӧ ԁа ӧткоԃа. Сыыԍ кыԋԇі турбіна ԁвігаԏеԉјас ічӧԏік ыҗԁанас вермӧны соԁтыны асԍыныс вынсӧ зев ыҗыԁӧԇ. Најӧ бергӧԁлан ӧԁсӧ вермӧны ԍетны тӧԁчымӧн ыҗыԁӧс парӧвӧј машіна ԁорыԍ. Парӧвӧј турбінасӧ меԁвоԇын вӧлі вӧчӧма 1629-ԁ воӧԇ. Вӧчіс ітаԉіјаса велӧԁчӧм морт Вранка. Збыԉвылассӧ турбінаӧс уҗ вылас інԁісны сӧмын 1884-ӧԁ воын. Тајӧ каԁ кежлас лоісны-ԋін, ӧԏі-кӧ, ԃінамомашінајас, коԁјаслы колӧны вӧлі ӧԁјӧ бергалана ԁвігаԏеԉјас, мӧԁ-кӧ, ԏехԋікаыс верміс-ԋін вӧчны турбі-

7-ԁ ԍерпас. Парӧвӧј турбіна.

налы бурҗык валјас ԁа кӧԉӧсајас, коԁјас повтӧг вермісны ԏерпітны турбіналыԍ ӧԁјӧ бергалӧмсӧ. Ӧніја каԁын емӧԍ 80 ԍурс вӧв вына парӧвӧј турбінајас. Турбінајасӧс, кыԇ ԁвігаԏеԉјасӧс, інԁалӧны уҗ вылас војенвӧј суԁнојасӧ ԁа еԉектростанціјајасӧ.

Внутреԋԋӧј сгораԋԋӧа ԁвігаԏеԉ

Парӧвӧј машіна кӧԏ і сіјӧс зев-ԋін јона усовершенствујтӧма, сылӧн емӧԍ бырӧԁны поԅтӧм тырмытӧмторјас. Меԁвоԇԇа тырмытӧмторјӧн лоӧ сылӧн ыҗыԁыс ԁа ԍӧкыԁыс. Мӧԁ-кӧ — уна бырӧԁӧ ломтыԍан. Бур ԍетан уҗ парӧвӧј машіналӧн став бырӧԁӧм вынԍыс лоӧ 12 прӧч., а 88 прӧч.-ыс вошӧ — „петӧ трубаӧԁыс“ ԁа мунӧ аспыщса сопроԏівԉеԋԋӧ бырӧԁӧм вылӧ. Ас ԍӧкыԁлун вӧснаыс оз поԅ вӧԃітчыны парӧвӧј ԁвігаԏеԉјасӧн посԋі ԁвігаԏеԉјас пыԃԃі. Парӧвӧј моторлӧн став тајӧ тырмытӧмторјасыс вајӧԁісны внутреԋԋӧј сгораԋԋӧа ԁвігаԏеԉјас вӧчӧмӧ. Внутреԋԋӧј сгораԋԋӧа моторјас уҗалӧны оз парӧн, а веԍкыԁа ломтыԍаннас. Газӧвӧј моторјасын караԍінӧс ԁа бенԅінӧс сынӧԁыскӧԁ ӧтлаӧԁӧмӧн еԉектріческӧј бікіԋјасӧн ӧзтӧмӧн лоӧны ӧзјылӧмјас (вспышкајас). Ԃіԅеԉ моторјаслӧн тащӧм вспышкајасыс лоӧны еԉектріческӧј бікіԋјастӧг взрывајтчан ԍмеԍсӧ јона топӧԁӧм понԁа. Внутреԋԋӧј сгораԋԋӧа моторјаслӧн бур ԍетан выныс 30 прӧчент мынԁа. Ачыс ԁвігаԏеԉыс, парӧвӧј машінакӧԁ-кӧ ӧткоԃавны, лоӧ зев ічӧтӧн, кокԋіӧн, еща колӧ ԁӧԅӧрітны ԁа вермӧ ԍетны зев ыҗыԁ вын. Сек-жӧ сіјӧс поԅӧ вӧчны велоԍіпеԁнӧј посԋіԃік ԁвігаԏеԉӧн. Внутреԋԋӧј сгораԋԋԋӧа машіна вӧчӧмлӧн історіјаыс завоԃатчӧ Ԃіоԋіԍіј Папінԍаԋ. Ԃіоԋіԍіј Папін 1673-ӧԁ воын вӧчліс ціԉінԁр пыщкын порок ӧзталӧмӧн уҗалыԍ ԁвігаԏеԉ. Порокԍыс цілінԁр пыщкас сылӧн вӧлі чукӧрмӧ уна са ԁа уҗавнысӧ вӧлі зев ӧпаснӧ. Папін бӧрын мотор вӧчӧм вылын уҗалісны зев унаӧн ізобретаԏеԉјас. ХІХ-ԁ немса 60-ӧԁ војасӧ ӧԏі пӧраӧ моз вӧлі вӧчӧма моторјас француз Ԉену — Арлӧн& ԁа ԋемеч Оттолӧн. Внутреԋԋӧј сгораԋԋӧа моторјас паԍкалӧмлы ыҗыԁ отсӧгӧн ԍетіс ԋефԏ ломтыԍан перјыны завоԃітчӧм. Газӧвӧј моторјасӧн уҗавны боԍтԍӧм зев јона отсаліс транспорт паԍкалӧмлы, меԁԍасӧ автостројеԋԋӧлы ԁа авіаціјалы.

Еԉектромотор

ХХ-ԁ нем завоԃітчӧмԍаԋ зев паԍкыԁа паԍкаліс еԉектріческӧј вынӧн уҗалӧм. Кыԇі шеԁӧԁӧны еԉектріческӧј вынсӧ? Меԁым шеԁӧԁны електріческӧј вын, сіјӧ-жӧ внутреԋԋӧј сгораԋԋӧа моторјассӧ, парӧвӧј ԉібӧ ва турбінајассӧ јітӧны ԃінамомашінајаскӧԁ. Ԃінамомашінајас боԍтӧны ԁвігаԏеԉјаслыԍ бергалан вынсӧ ԁа пӧртӧны еԉектріческӧј токӧ. Тащӧм ногӧн шеԁӧԁӧм токсӧ поԅӧ ыстыны провоԁјас куԅа кытчӧ колӧ. Еԉектріческӧј токсӧ уҗалан вынӧ пӧртӧ еԉектромотор. Станціјаԍаԋ провоԁјасӧԁ локтыԍ токсӧ еԉектромотор пӧртӧ мехаԋіческӧј вынӧ. Еԉектромоторјасӧн ветлӧны трамвајјас, еԉектропојезԁјас, уҗалӧны машінајас. Мукӧԁ ԁвігаԏеԉјас (парӧвӧј машіна ԁа внутреԋԋӧј сгораԋԋӧа ԁвігаԏеԉ) ԁорын еԉектромоторлӧн ем уна преімушществојас. Парӧвӧј машінаӧн ԁа ԃіԅеԉӧн пӧԉзујтчігӧн колӧ уна ломтыԍантор ԁа колӧны сложнӧј сооружеԋԋӧјаса трансміԍԍіјајас, коԁјас јона чінтӧны парӧвӧј машінајаслыԍ вынсӧ. Еԉектромоторӧс уҗ вылӧ пуктӧмыс чінтӧ мукӧԁ пӧлӧс переԁаточнӧј пріспособԉеԋԋӧјассӧ. Тајӧ пріспособԉеԋԋӧјас пыԃԃіыс колӧ ԋужӧԁны сӧмын прӧстӧј еԉектріческӧј провоԁ. Таыԍ кыԋԇі гырыԍ еԉектріческӧј станціјајасса еԉектріческӧј вынӧн уҗалігӧн вын ԁоныс јона чінӧ ԁа тајӧн јона вічмӧԁӧны ломтыԍансӧ.

8-ԁ ԍерпас. Ӧԏі вӧв вына ловја ԁвігаԏеԉ. Сыкӧԁ ортчӧн 500 вӧв вына еԉектромотор. Ылыс местајасӧԇ еԋергіја ԍетӧм

Еԉектріческӧј вын ылыс местајасӧԇ ԍетны поԅӧм овмӧс воԇын воԍтӧ ԇік выԉ поԅтасјас (возможности). Збыԉыԍ-ӧԁ: електріческӧј вынсӧ-кӧ поԅӧ ԍетны ԍојас ԁа ԍурс кілометрјас сајӧ, некущӧм колӧм абу стрӧітны быԁ преԁпріјаԏԏӧ ԁорӧ торја установка. Јона кокԋіҗык ԁај ԁонтӧмҗыка сувтӧ, стрӧітны-кӧ ӧԏі ыжыԁ еԉектростанціја став рајонӧс вынӧн снабжајтӧм вылӧ. Тӧԁӧмӧн тащӧм еԉектростанціјајас стрӧітӧмыԍ выгӧԁаыс меԁыҗыԁ. Тајӧ торјаслы верітны быԏ быԁсӧнлы лоӧ. Выгӧԁаыс тащӧм гырыԍ вына станціјајасыслӧн нӧшта-на јонҗыка паԍкалас, артавны-кӧ, мыј станціјајассӧ поԅӧ стрӧітавны сещӧм местајасӧ, кӧні вын боԍтнысӧ колӧ бырӧԁны јона еща морт вын ԁа ывлавыв озырлун. Омӧԉҗык ломтыԍанјас, шуам торф, руԁ ізшом, сотчан сланцы ԁа мукӧԁ торјас, ӧԏі местаыԍ мӧԁ местаӧ нуӧмыс кӧԏі аԍсӧ оз вешты. Еԉектріческӧј станціјаӧс ломтыԍанӧн озыр местаӧ стрӧітӧмӧн мі вермам ԍетны ыҗыԁ рајонјаслы ԁонтӧм еԉектріческӧј вын. Еԉектрічесԏво вынсӧ сіԇ-жӧ поԅас боԍтны ју візувтан выныԍ, море пріԉівјасыԍ ԁа с. в. Тајӧ војасӧ лоӧ ԇікӧԇ ештӧԁӧма став му вылас меԁыҗыԁ еԉектростанціја Ԃԋепрострој. 1932-ԁ воӧ, апреԉ 16-ԁ лунӧ вӧліс леԇӧма уҗӧ меԁвоԇԇа турбіна (90000 вӧв вынаӧс). Апреԉ 24-ԁ лунӧ (1932-ԁ воӧ-жӧ) вӧлі іспытајтӧма мӧԁ турбіна.

6. ТРАНСПОРТ ПАԌКАЛӦМ

Машіна понԁа промышԉенноԍтын лоіс ԇоԋ переворот. Тајӧ переворотыс кыпӧԁіс ревоԉуціја сіԇжӧ-і транспортын. Мі тӧԁам-ԋін, кыԇі печкан машінаӧн ужавны завоԃітчӧм ас бӧрԍаыс щӧктіс вӧчны кыан машінајас. А кыкнаныс ӧтувјӧн промышԉенноԍтын вӧчісны ԇоԋ переворот, коԁі паԍкаліс мукӧԁ отраԍԉјас вылӧ: краԍітчан ԁа беԉітчан проізвоԁствоӧ, машінајас стрӧітан уҗӧ, шахтаын ԁа руԁԋікјасын уҗалӧмӧ, ԏеплӧвӧј ԁвігаԏеԉјасӧн уҗалӧмӧ ԁа с. в. 20-30 во чӧжӧн машінајасӧн уҗалӧм зев ӧԁјӧ паԍкаліс промышԉенноԍтын, боԍтіс чорыԁ места ԁа вајӧԁіс уна вузӧс вӧчӧмӧ. Меԁым тӧварјас вӧчалан проізвоԁствоыс ӧԁјӧ верміс паԍкавны, колӧ вӧлі лӧԍӧԁны ӧԁјӧ, уна ԁа ԁонтӧма новлан тујјас, меԁым преԁпріјаԏԏӧјасӧ ӧԁјӧнҗык вајны груз ԁа сіԇ-жӧ ӧԁјӧ нуны вӧчӧм тӧварсӧ вузавлыны. Тащӧм могјастӧ важнога тујјасыԁ пӧртны олӧмӧ ԋекыԇі ез вермыны. Кущӧм тујјас ԁа ветлан торјас вӧлісны ХІХ-ӧԁ немӧԇ? Ԁревԋӧј јегіпԏана, грекјас ԁа рімлана ветлывлісны суԁнојасӧн. Грекјаслӧн ԁа рімԉаналӧн секԍа суԁнојасыс ветлісны јӧз сынӧмӧн. Вузаԍан ԁа војеннӧј меԁыҗыԁ суԁнојас вылын сыныԍ- јасыс вӧлӧмаӧԍ 4-5 суԁтаӧн 40-50 мортӧн быԁ суԁтаын. Тащӧм ногӧн ветлӧмыс щук лӧԍалӧ секԍа овмӧс стројлы, коԁі ставнас вӧлі сулалӧ рабјас вын вылын. Рабскӧј овмӧс бырны завоԃітчӧмсаԋ пыр наԇӧԋіка понԁасны вежԍыны сынан суԁнојас паруснӧјјасӧн. ХІХ-ӧԁ немса 70-ӧԁ војасӧԇ морејасӧԁ меԁԍасӧ ветлісны паруснӧј суԁнојас. Паруснӧј суԁнојас ез јона вежԍыны. 2 ԍурс во чӧжӧн паруснӧј суԁно бурмӧԁӧмын меԁыҗыԁ ԁоԍԏіжеԋԋӧӧн вӧлі сіјӧ, мыј бокԍыс веԍкӧԁлансӧ (руԉсӧ) лӧԍӧԁісны бӧжас ԁа суԁносӧ понԁісны вӧчны җуҗыԁӧсҗык, мыј понԁа грузлептанлуныс тӧкӧԏӧ соԁіс. Суԁнојас стрӧітчывлісны пуыԍ. Сетчӧ вӧлі сувтӧԁлӧма зев ԍӧкыԁ мачтајас ԁа нӧшта-на ԍӧкыԁ пушкајас. Тајӧ пушкајаснас најӧ коԍаԍісны моревывса разбојԋікјаскӧԁ. Та понԁа суԁнојасыс зев пыԁӧ вӧлі вӧјӧны ваас. Сыыԍ кыԋԇі ва вывтіыс пырҗык ветлывлісны ԇоԋ флоԏіԉіјајасӧн, а флоԏіԉіјајаслы пыр лоіс мунны ӧтлаын, меԁԋӧжјӧ муныԍ суԁноыскӧԁ щӧщ. Тӧԁӧмӧн, тащӧм суԁнојаслӧн грузлептанлуныс ԁа мунан ӧԁыс вӧлі зев ічӧт. Меԁыжыԁ грузлептанлуныс вӧлі 200-300 тонна, мунан ӧԁыс — 18-20 міԉаӧн лун. Океанјасӧ ылыс плаваԋԋӧјас вылӧ суԁнӧјассӧ вӧчавлісны 900 тонна грузлептанлунӧн, сӧмын унҗык портјассӧ тащӧм суԁнојасыслы мунӧм вылӧ ез вӧв лӧԍӧԁӧма. аыԍ& кыԋԇі суԁнојасыԍ груз сӧвтӧм ԁа ректӧм, ветлыԍ-муныԍјасӧс віԇӧм — ставыс вӧлі зев ԍӧкыԁ уҗӧн.Тајӧ помкајас понԁаыс зев гырыԍ суԁнојассӧ вӧчавлісны зев шоча, кор-ԋін торја јона колӧны.

Јујасса транспорт ХVІІІ-ӧԁ немӧԇ.

Јујас ԁа каналјас куԅа новлісны зев уна быԁԍама тӧварјас, кӧрт, ізшом, ԋаԋ, вӧр, пыш, шабԁі, турун ԁа мукӧԁ торјас. Тајӧ грузјассӧ новлісны веслӧјас помыԍ морт вынӧн ветлан пыжјасӧн ԉібӧ пыжсӧ новлӧԁлісны берегԍаԋ морт вынӧн ԉібӧ вӧв вынӧн кыскӧмӧн. Меԁ щӧкыԁа грузсӧ новлісны пурјӧн. Тајӧ пурјасыс вӧлісны зев ыҗыԁӧԍ. Пур вывса команԁаыслӧн лыԁыс вӧвліс 900-1000 морт. Кос вывті ветлӧмын ԃелӧыс нӧшта-на омӧԉ. Кос вывті ветлісны каретајасӧн. Каретаӧ вӧлі јітӧма еща вылӧ 6 вӧв. Грузјас кыскавлісны 4-8 вӧлӧс ԁоԃԃалӧмӧн. Уна вӧвсӧ ԁоԃԃавны лоіс, меԁвоԇ-кӧ, секԍа омӧԉ тујјас понԁа. Тащӧм омӧԉ ԏехԋіканаԁ кос вывті, јујасӧԁ ԁа морејасӧԁ ветлӧмыс, груз новлӧԁлӧмыс сувтӧ вӧлі зев ԁонӧн. Унаыԍ тӧвар нуӧм ԁоныс кајліс тӧвар вӧчан ԁонԍыс јона вылӧҗык. Ез жӧ бура ԃелӧыс мун тӧвар нуан ӧԁ бокԍаԋ. Паріжԍаԋ Лонԁонӧԇ тӧварсӧ нуны ԉоіс ԁыржык Лонԁонԍаԋ Амерікаӧԇ тӧвар нуӧм ԁорыԍ. 120 клм. куԅта места Орлеаԋԍаԋ Паріжӧԇ (Франціјаын) тӧвар нуӧм вылӧ каԁыс муніс кык тӧлыԍӧԇ: грузсӧ вӧлі нуӧны ԋӧжјӧ, овлӧны уна крушеԋԋӧјас, сулалӧмјас ԁа с. в. ХVІІІ-ӧԁ нем помын ԁа ХІХ-ӧԁ нем завоԃітчігӧн промышленноԍт кыптӧмкӧԁ ԁа тӧвар соԁӧмкӧԁ щӧщ тӧԁчымӧн бурмӧԁісны тујјас. Вӧчалісны бурҗык шоԍԍејнӧј тујјас, коԁјалісны каналјас, вӧчалісны посјас ԁа сӧмын тајӧ шоԍԍејнӧј тујјасӧԁыс ԁа каналјасӧԁыс ветлісны сіјӧ-жӧ ԏеԉегајасӧн ԁа пурјасӧн. Та понԁа ветлан тујјас бурмісны зев еща.

Парӧвӧј ԏеԉега вӧчны кӧсјылӧм

Промышԉенноԍтыԍ, віԇму овмӧсыԍ ԁа вузаԍӧмыԍ транспортлӧн коԉӧмыс меԁԍа-ԋін јона тыԁовтчіс ХVІІІ-ԁ нем помын ԁа ХІХ-ԁ нем завоԃітчігӧн. Транспорт ԏехԋікалӧн бӧрӧ коԉӧмыс понԁіс кутны воԇӧ быԁмӧмыԍ став овмӧссӧ. Тајӧ коԉтчӧмсӧ лоіс бырӧԁӧма, кос вывті ԁа воӧԁ ветлан торјјсын парӧвӧј машіна вын прімеԋітӧмӧн. Меԁвоԇыԍ парӧвӧј машінаӧн му вывті ветлыны кӧсјыліс 1769-ӧԁ воын французскӧј інжеԋер Кјуԋо. Кјуԋо вӧчіс кујім кӧлӧсаа ԏеԉега, коԁі муніс пар вынӧн ԁа мунны верміс З 1/2 кілометрӧн час.

9-ԁ ԍерпас. Тревіԏіклӧн паровоз-ԏеԉежка.

Тащӧм-жӧ машінајас самокатјас тајӧ-жӧ каԁас вӧчісны Ангԉіјаын. Ангԉіјаса парӧвӧј ԏеԉегајас пыщкыԍ меԁтӧԁчана машіна вӧліс Тревіԏіклӧн. 80-ӧԁ војасӧ ХVІІІ-ԁ немын Лонԁон уԉічајас вылыԍ поԅіс аԁԇыны кымынкӧ ԁас парӧвӧј ԏеԉега. Тајӧ ԏеԉегајасыс новлӧԁлісны грузјас, јӧзӧс. Ԉок тујјас раԃіыс парӧвӧј ԏеԉегајас зев щӧкыԁа жуглаԍԍісны. Таыԍ кыԋԇі колӧ вӧлі уна ломтыԍан. Став тајӧ помкајас вӧснаыс вӧвјаԍӧн груз кыскалӧмыс вӧлі сувтӧ јона ԁонтӧмҗыка. Парӧвӧј автомобіԉлӧн ԍӧкыԁлуныс ԁа ыҗыԁ места боԍтӧмыс нӧшта омӧԉтіс самокатјаслыԍ уԉічајасӧԁ ветлӧмлыԍ поԅӧмсӧ.

Кыԇі „ізобреԏітісны“ кӧрттуј

Парӧвӧј ԏеԉега вӧчтӧԇ-на вӧлі боԍтчӧма вӧчны реԉсјаса кӧрттуј. Реԉсјаса кӧрттуј ез вӧв ӧԏі мортлӧн ізобреԏітӧм- тор. Завоԃітӧмԍаԋыс ԁа помӧԇыс сіјӧс вӧлі вӧчӧма овмӧс гӧгӧрса уҗ пракԏікаӧн. Важыԍаԋ-ԋін вӧлі тӧԁӧны, мыј топыԁ ԁа шыԉыԁ тујӧԁ ԁоԃјасӧн кӧԏ ԏеԉегаӧн кыскаԍны јона кокԋіԁҗык. Боԍтам-кӧ, Ԁревԋеј Рімын-ԋін вӧлӧмны бур шоԍԍејнӧј тујјас. Реԉсӧвӧј кӧрттуј лоіс бурмӧԁӧм тујјасӧс нӧшта бурмӧԁӧмӧн. Реԉсјаса туј меԁвоԇын вӧлі вӧчӧма горнозавоԁскӧј промышԉенноԍтын. Руԁԋікјас ԁа шахтајас рајонјасын колӧ вӧлі зев уна новлыны ізшом ԁа руԁа, руԁԋікјасԍаԋ ԁомнаӧԇ ԁа шахтајасԍаԋ матыса прістаԋӧԇ. Меԁым кокԋӧԁны ԍӧкыԁ грузјас кыскалӧмсӧ ԏеԉега гӧгыԉ улас понԁісны пуктавны пу ԏӧсјас. Ԋеԁыр мыԍԏі тајӧ ԏӧсјассӧ понԁісны јітлыны кӧртӧн, меԁым ԁырҗык кутісны, ез вешјавны ԁа ез вежԋаԍны. Ӧні ез-ԋін вӧв ԍӧкыԁ вуҗны кӧрт, реԉсӧвӧј тујјас вӧчӧмаԁ. 1789-ӧԁ воын Віԉјамс Ԁжессон вӧчіс нӧшта ӧԏі выԉтор. Сіјӧ вӧчіс кӧԉӧса гӧгӧрыс выступа щупӧԁ. Тајӧ щупӧԁ понԁаыс кӧԉӧсаыс оз вермы кежны реԉс вывԍыс. ХVІІІ-ӧԁ нем помын ԁа ХІХ-ԁ нем завоԃітчігӧн Ангԉіјаын, Франціјаын ԁа Гермаԋіјаын вӧлісны-ԋін уна кӧрттујјас. Тајӧ тујасӧԁыс грузсӧ кыскалісны вӧв вынӧн.

Меԁвоԇԇа паровозјас

Меԁвоԇԇа кӧсјыԍӧм сувтӧԁны кӧрт реԉсјас вылӧ парӧвӧј ԏеԉежка ԁа щӧктыны сіјӧс кыскыны груз вӧлі 1804-ӧԁ воын. Тајӧ уҗсӧ завоԃітіс Річарԁ Тревіԏік. Річарԁ Тревіԏік ӧԏі руԃԋікԍаԋ кӧрт реԉсыјас куԅа леԇіс асԍіс машінасӧ кымынкӧ вагонӧн. Тајӧ меԁвоԇԇа опытыс помаԍԍыс& крушеԋԋӧӧн: паровоз ԁа вагонјас ԍӧкта раԃіыс важ реԉсыс чегі, ез вермы кутны, ԁа ставыс жугаліс. Тајӧ-жӧ каԁас Тревіԏік вӧчіс пассажірскӧј појезԁлыԍ ԋеыҗыԁ моԃеԉ. Тајӧ појезԁыс вӧлі ветлӧ кыщӧн вӧчӧм тујӧԁ. Ыжыԁ пракԏіческӧј тӧԁчаналун Тревіԏіклӧн уҗыс ез ԍет, сӧмын сіјӧ тајӧ ужыслы ԍетіс збыԉ веԍкыԁ туј. Тревіԏік ез сӧмын лӧԍӧԁ парӧвӧј машінасӧ ԏеԉегаас, сіјӧ кужіс парӧвӧј ԏеԉегасӧ пуктыны важӧн-ԋін лӧԍӧԁӧм реԉсјаса туј вылӧ. Парӧвӧј машінасӧ јітіс реԉса кӧрттујкӧԁ. Паровозјас јона паԍкалӧмлӧн ԁа кӧрттуј транспорт наԍка-лӧмлӧн історіјаыс јітоӧма ԉіверпуԉԁа Манчес-ԏер костӧԁ кӧрт-туј історіјакӧԁ (Ангԉіја). Тајӧ тујсӧ вӧчӧмыс топыԁа вӧлі јіт-чӧма Ангԉіјаын печкан ԁа кыан промышԉенноԍт паԍкалӧмкӧԁ. Англіјаса промышԉенноот вӧлі уҗалӧ амерікаса хлопок вылын. Машінаӧн печкӧм ԁа кыӧм вылӧ вуҗӧм јона ыҗԁӧԁіс хловок-лыԍ коланлунсӧ. 1765-ԁ воԍаԋ 1810-ԁ воӧԇ ӧԏі воӧ хлопок ва-• јӧыыс соԁіс 36 ԍурс тоннаԍаԋ 1,210 ԍурс тоннаӧԅ соԁіс 33-нов,. Тајӧ став вајӧм хлопоксӧ ректылісны Ліверпулӧ, а хлоноквӧ ебработајтлісны меԁԍа јонасӧ Манчевԏер рајонын. Сіԅ-кӧ, кеԁ-воԇԇа кӧрттуј вӧчӧмыс *ӧлі јітчӧма пвчкӧм ласкалӧмкӧԃ. Та]т нӧштаыԍ-на інԁӧ сіјӧ переворот вылӧ, коԁӧс вӧчіс машіна став промышленноԍтас. Кор завоԃітчісны меԁвоԇԇыԍ стрӧітны 50 км. куԅа кӧрттујсӧ, ԁумајтісны вагонјассӧ тајӧ тујӧԁыс кыскавны вӧвјасӧн. Парӧвӧј локомоԏівјасӧн понԁісны уҗавны ӧткымын руԃԋікјасын. Понԁісны ԁумајтны, оз-ӧ поԅ щӧщ кыԇкӧ лӧԍӧԁны кӧрт реԉсјаса тујјасӧԁ ветлӧм вылӧ тајӧ парӧвӧј машінасӧ. Меԁбур іԋжеԋерјас вӧлі шуӧны тајӧ тујјас вылын парӧвӧј машінаӧн ужалӧмсӧ зев бурӧн, сӧмын вӧлі шуӧны, мыј машінаыслы вагонјасыскӧԁ ветлыны ӧԏілаас оз поԅ. Та понԁа најӧ вӧлі кӧсјӧны: тујсӧ јукны 19 пеԉӧ ԁа быԁ участокӧ лӧԍӧԁны парӧвӧј,& машіна, а вагонјассӧ ӧԏі паровікԍаԋ ԁа мӧԁ паровікӧԇ кыскыны гезјӧн. Туј вӧчыԍ Георг Ԍԏефенсон, коԁі таӧԇ-ԋін уҗавліс машіністӧн руԁԋікын ԁа ужавліс паравозјас вӧчан уҗ вылын інԁӧ вӧлі ԁонтӧмҗык ԁа выгӧԁнӧјҗык ветлан способ — вагонјассӧ кыскавны ӧԏі машінаӧн, тујсӧ участокјас вылӧ јуклытӧг. Асԍаԋыс Ԍԏефенсонлӧн вӧлі лӧԍӧԁӧма паравозлыԍ проект. Тајӧ паравозыслӧн ӧԁыс, колӧ вӧлі лоны 32 км. часӧн. Кӧрттуј стрӧітыԍ обшщество воԍтіс конкурс. Конкурсын кӧсјыԍіс ԍетны 500 фунт ԍԏерԉінг (5 ԍурс шајт гӧгӧр) сылы, коԁі стрӧітас меԁбур машіна ԁа коԁлӧн выныс меԁ вӧлі суԇԍӧ кыскыны 20 тонна груз 15 км. часӧн мунан ӧԁӧн. Тӧԁны колӧ, кущӧма понԁісны віԇӧԁны кӧрттуј стрӧітӧм вылӧ. Сіԇі-і колӧ вӧлі віԁчіԍны, мыј каналјасӧн влаԃејтыԍјас, пошта станціјајас кутыԍјас, тракԏіршщікјас — ставыс, коԁјаслы воіс барыш важ ногӧн тујјасӧԁ ветлӧмыԍ, чорыԁа сувтісны кӧрттуј вӧчӧмлы паныԁ. Кӧрттуј јылыԍ паԍкалісны зев уна пӧлӧс ԍорԋіјас. Ӧткымын врачјас вӧлі віԍталӧны пассажірјаслы (појезԁјасын ветлыԍ јӧзлы), појезԁын ветлӧмыԍ-пӧ мортлӧн щыкӧ јур вемыс; креԍԏана вӧлі вітчыԍӧны паравоз щыныԍ ԁугԁывтӧм зер, віԍӧмјас ԁа мукӧԁ омӧԉ торјас. Парламентын вӧлі паԍкалӧны ԍорԋіјас, став скӧтыс пӧ повԅӧмысла кулӧ, бікіԋјасысла-пӧ сотчасны став мујасыс ԁа паравоз ԍвісток шы раԃіыс ԁугԁасны коԉкјавны чіпанјас. Выԉ транспортнӧј ԏехԋікалӧн бурлуныс вӧлі вывті ыжыԁ. Ԋекущӧм ԍорԋіјас-ԋі ылӧԁлӧмјас помны выԉ ԏехԋікаӧс ез вермыны. 1829-ԁ воӧ окԏабр 6-ԁ лунӧ вӧлі панјаԍӧм. Конкурс вылын вермӧм боԍтіс Ԍԏефенсонлӧн паравозыс. Ԍԏефенсонлӧн машінаыс грузтӧгыс верміс мунны 56 км. час, ԁа 25 км. час верміс мунны 38 тонна грузӧн. Та бӧрын, 1830-ԁ воԍа ԍеԋԏабр 15-ԁ лунӧ, во тыртӧԇ-на, воԍтісны туј. Ԍеԋԏабр 17-ԁ лунԍаԋ понԁісны ветлыны 3 појезԁ, а 2 во мыԍԏі буԁ& лунӧ вӧлі воӧны-мӧԁӧны 10 појезԁ. Ԉіверпуԉа — Манчеԍԏера костса кӧрттуј ԍетіс ӧԁјӧ ԁа ԁонтӧма груз ԁа јӧзӧс новлӧԁлӧм. Тајӧ пӧраԍаԋыс зев ӧԁјӧ понԁіс быԁмыны (паԍкавны) кӧрттуј стрӧітӧм. Роԍԍіјаын первој кӧрттуј стрӧітны боԍтԍӧмлы нӧшта-на чорыԁа сувтлісны паныԁ. Меԁԍа јона паныԁа муныԍјасӧн вӧ- лісны помешщікјас, вӧв, віԇыԍјас, вінаӧн вузаԍыԍјас, шојтчанінјас віԇыԍјас, суԁовлаԃеԉечјас ԁа мукӧԁ. Журналјасын вӧлі гіжӧны стаԏԏајас, ԍеравлісны "заграԋічаса выԁумкајас“, — Роԍԍіја-пӧ „аслыс пӧлӧс“ страна, сылы кӧрттујјасыԁ ԋінӧмла оз ковны. Тащӧм-жӧ мевпјас& вӧлісны Ԋіколај 1-ј правіԏеԉстволӧн-і. Выԉ транспортлы паныԁ вӧлі мунӧ веԍіг міԋістр пуԏеј сообшщеԋіја, граф Тоԉ. Сіјӧ вӧлі віԍтавлӧ: "боԍтам кӧ, міјан тӧвԍа пӧра поԅӧ ветлыны ԁоԃԃӧн, а гожӧмын поԅӧ ветлыны јујасӧԁ. Ԋекытчӧ на міјанлы термаԍны“. Но капітаԉізмлӧн паԍкалӧмыс ԁа тајӧ транснорт ԏехԋікаыслӧн економіческӧј выгоԁајасыс венісны тајӧ мовпсӧ, верміс выԉ ԏехԋіка. Французскӧј, ангԉіјскӧј ԁа голланԁскӧј капітал сіԇ-жӧ сетіс ыҗыԁ вԉіјаԋԋӧ. 1838-ԁ воӧ Петрограԁ ԁа Царскӧј ԍело костӧԁ вӧлі воԍтӧма 25 км. куԅта кӧрттуј. 1851-ԁ воӧ вӧлі помалӧма Москза ԁа Петрограԁ костӧԁ кӧрттуј вӧчӧм. Сы бӧрын вӧчісны Пеԏербургско-Варшавскӧј туј ԁа с. в. Воԇӧ кӧрттуј паԍкалӧм јылыԍ тырмас петкӧԁлыны со кущӧм лыԁпасјас. 1830-ԁ воын вӧлі воԍтӧма Ԉіверпуԉ-Манчеԍԏер костӧԁ 45 км. куԅа кӧрттуј. 1850-ԁ воын став странајасас кӧрттујјаслӧн куԅтаыс вӧлӧма 38 ԍурс км. Кӧрттуј ԍеԏлӧн куԅтаыс ӧні 800 ԍурс кілометрыԍ-ԋін унҗык.

Парохоԁлӧн історіја

Кыԇі аԁԇанныԁ — тајӧ каԁас муніс чорыԁ тыш косвывті ветлӧмӧ парӧвӧј машіна прімеԋітӧмын. Сіԇжӧ вермаԍісны ва транспортын парӧвӧј машіна прімеԋітӧм понԁа-і. Парохоԁ стрӧітны кӧсјӧмыс сещӧм-жӧ-ԋін важԍа, кыԇі меԁвоԇԇа парӧвӧј машіна стрӧітны кӧсјыԍӧм. Ва транспортын важӧн-ԋін ветлӧны тӧв вынон. Сухопутнӧј транспортын ԋекущӧм тащӧм тор ез вӧвлы. Парӧвӧј суԁно ізобреԏітӧмлы завоԃітчӧмсӧ вӧчіс Ԉеонарԁо ԁа Вінчі. Сіјӧ лӧԍӧԁіс лопастнӧј кӧԉӧсајас ԁа уҗаліс парӧвӧј машіна стрӧітӧм вылын. Ԉеонарԁ бӧрын парӧвӧј суԁно стрӧітӧм вылын ужалісны Ԃіоԋіԍіј Папін, Гіԉје, манак Гоԏе, Оԉівер, Еванс ԁа мукӧԁ. Но тајӧјаслӧн став ужыс вӧлі сӧмын веԍшӧрӧ мӧвпалӧмӧн, тајӧјаслӧн ԋінӧм ез артмы ԉібӧ уҗыс коԉіс сӧмын бумага вылын. Боԍтам-кӧ манак Гоԏіеӧс, сіјӧ вӧлі зев бура гӧгӧрвоӧ мехаԋіческӧј транспортлыԍ коланлунсӧ. Парӧвӧј ԍуԁнојасӧс& сіјӧ быԁногӧн ошкіс, ошкіс парохоԁлыԍ бурлунсӧ; XVIII-ԁ немын 50-ԁ војасын сіјӧ гіжліс, мыј „парохоԁӧн груз-кӧԏ, јӧзӧс-кӧԏ новлӧԁлӧм сувтӧ јона ԁонтӧмҗыка мукӧԁ ԍікас транспорт ԁорыԍ, парӧвӧј машіна вынӧн поԅӧ лептыны јакӧр, качајтны ва ԁа сіԇ воԇӧ“. Сӧмын 1787-ԁ воын парохоԁ збыԉыԍ уҗ вылын пыріс олӧмӧ. Сіјӧ жӧ вонас мај тӧлыԍын амерікаԋеч Ԁжон Фіч стрӧітіс „Устојчівоԍԏ" ԋіма суԁно. Тајӧ суԁноыс ветліс парӧвӧј машіна вынӧн. Сек ԁырԍа омӧԉ ԏехԋіка ԁа ізобретаԏеԉјаслы отсӧг ԍетӧм& раԃі машінасӧ вӧлі вӧчӧма зев омӧԉӧс. Ціԉінԁр вевтјассӧ вӧліс вӧчӧма пуыԍ. Парыс вӧлі петӧ быԁ коласӧԁ. Фічлӧн машінаыс кӧԏ вӧлі омӧԉік, кӧсјӧ вӧлі вермӧ мунны парустӧг ԁа сынтӧг, 7 1/2 кілометрӧн час. Фіч паракоԁ& јылыԍ тӧԁӧны, мыј 1788 воӧ Філаԃеԉфіјԉаԍаԋ& ԁа Берԉінгтанӧԇ (Амерікаын) 30 км. ылна местаӧԁ ветліс 30 пассажірӧн. Тајӧ местаӧԁыс паракоԁ верміс мунны 3 час ԁа 10 мінутӧн. Кӧԏ кущӧм ыҗыԁ ез вӧв Фіч опытлӧн значеԋԋӧыс, сӧмын олӧмас сылӧн ізобреԏеԋԋӧыс ез паԍкав. Секі паруснӧј суԁнојаслӧн выныс вӧлі сіјӧ каԁыслы тырмана ԁа капітаԉістјас ԋӧԏі ез тӧжԁыԍны суԁнојас лӧԍӧԁалӧм понԁа. Куліс ԋекоԁӧн тӧԁтӧмӧн ԁа зев гӧԉӧн, сӧмын сіјӧ ачыс пыр шуіс, мыј тајӧ ԏехԋіческӧј ізобреԏеԋԋӧыслӧн тӧԁчанлуныс зев ыжыԁ. „Вӧас каԁ, — гіжіс сіјӧ, — кор меыԍ јонҗык ԁа ыҗыԁҗык ԁолыԁа морт менам ізобреԏеԋԋӧӧн перјас аслыс слава ԁа озырлун. Ӧні ԋекоԁі оз кӧсјы тӧԁны, мыј коԋӧр Ԁжон Фіч вермас вӧчны ыҗыԁ тор“. Ԁжон Фіч вӧчіс парохоԁ. Сӧмын тајӧ ізобреԏеԋԋӧыслы лоіс овны сіԇі ԋекытчӧ воԇӧ паԍкавтӧг 20 во. 20 во бӧрын тајӧ ізобреԏеԋԋӧыс збыԉыԍ пыріс олӧмӧ ԁа гырыԍ шагјасӧн понԁіс мунны воԇӧ. 1807-ԁ воӧ амеріканскӧј інжеԋер Роберт Фуԉтон стрӧітіс парохоԁ „Кԉермон". Тајӧ пӧраԍаԋыс јона понԁіс паԍкавны паракоԁӧн ветлӧм. Воԇҗыкнас парӧвӧј суԁнојасӧн ветлісны сӧмын јујасӧԁ ԁа море берег ԁорјасӧԁ. Морејасӧ ылӧ ветлӧм (плавајтӧм) вылӧ гырыԍ суԁнојастӧ секі ез-на вермыны стрӧітавны; сыыԍ кыԋԇі, омӧԉа бурмӧԁӧм машінајас вӧснаыс ԁа ломтыԍан тор уна колӧм вӧснаыс міјанлы, ӧніја ԏехԋіка ԁырјі тајӧ помкајасыс кажітчӧны ԇік прӧстӧјӧн. Фуԉтон бӧрын 30 во мыԍԏі-на ылӧ ветлігӧн ломтыԍан колӧм ԁа бырӧԁӧм вӧлі зев сложнӧј вопросӧн. Коԁыр 1829-ԁ воӧ вӧлі Амерікаԍаԋ Јевропаӧ мӧԁӧԁӧма паракоԁ, сіјӧ паракоԁсӧ океан вуҗӧм вылӧ ковміс ставнас груԅітны сӧмын ізшомӧн. Сӧмын кымынкӧ војас мыԍԏі парохоԁјассӧ сетчӧԇ лоіс бурмӧԁӧма, парохоԁ бура понԁіс вермыны панјаԍны паруснӧј суԁнӧјаскӧԁ. Парохоԁӧн ветлӧм раԅвівајтчӧмын торја ыҗыԁ торјӧн вӧлі парокоԁ кӧԉӧсаӧс віԋтӧн вежӧм. Тајӧ каԁԍаԋыс парокоԁ понԁіс ԇікӧԇ вермыны паруснӧј суԁноӧс. Парохоԁ понԁіс вермыны паруснӧј суԁноӧс, ӧԁјӧ ветланлуннас, нуӧмын ічӧт ԁоннас, тӧлыԍ віԁчыԍӧмлуннас& ԁа с. в. Мӧԁ ыҗыԁ воԍков парохоԁ бурмӧԁӧмын вӧлі вӧчӧма 90-ԁ војасӧ. Тајӧ каԁас ва вывті ветлӧмын меԁвоԇыԍ вӧліс прімеԋі- тӧма парӧвӧј турбіна. Поршԋевӧј машінаа важ нога парохоԁјас ԁорыԍ парӧвој турбінајаса парохоԁјас ветлісны ӧԁјӧҗык ԁај лӧмтысан торјыс ԁа уҗалан выныс коліс ещаҗык. Парӧвӧј турбіна бӧрын вавывса транспортын 900-ԁ војасӧ завоԃітчісны прімеԋајтны внутреԋԋӧј сгораԋԋӧа ԁвігаԏеԉјас (ԃіԅеԉјас). Тајӧ выԉ нога суԁноыслӧн тӧԁчаналуныс лоіс зев тыԁалана. Ԏеплохоԁлы оз вӧлі ковны, парохоԁлы моз, сымынԁа ломтыԍан, гырыԍ пӧртјас ԁа ԍӧкыԁ машінајас. Тајӧ ставыс кокԋӧԁіс суԁносӧ ԁа сетіс поԅтас унжык сӧвԁтыны& груз ԁа пассажірјас. Теплохоԁлы ез ковны пач ломтыԍјас ԁа ломтыԍаныс колӧ вӧлі јона еща. Та понԁа нӧԏі абу ԃівӧ, мыј парохоԁнӧј компанԋӧјас паныԁ мунӧм вылӧ ԋӧԏі віԇӧԁгӧг, ԏеплохоԁ течіс туј аслыс мунны воԇӧ ԋекушӧм помӧԁ воԇын ԋӧԏі сувтлытӧг. Ӧні емӧԍ суԁнојас, коԁјаслӧн машіна выныс 95 ԍурс вӧв вын ԁа мунны вермӧны часнас 70 кілометр. ХІХ-ԁ немын-кӧ паруснӧј суԁнојаслӧн шӧркоԃа груз лептанлуныс вӧлі 200-300 тонна ХХ-ԁ нем завоԃітчігӧн мореӧԁ ветлан суԁнојаслӧн груз лептанлуныс вӧлі 40 ԍурс тоннаӧн. Ԏехԋікалӧн, промышԉенноԍтлӧн ԁа вузаԍӧмлӧн паԍкалӧмыс ӧԏі ԍо воӧн ԇікӧԇ вежісны му вывті ԁа ва вывті груз ԁа јӧзӧс кыскалан ногсӧ. Пурјас, пыжјас ԁа паруснӧј суԁнојас пыԃԃі понԁісны ветлыны кӧртыԍ вӧчӧм парохоԁјас. Быԁ парокоԁ грузлептанлуннас вежӧ 500-1000 паруԍԋікӧс.

Автомобіԉ

Паравоз ԁа парохоԁ лӧԍӧԁӧмӧн транспортлӧн быԁмӧмыс ез сувт. Ԏехніка петкӧԁіс косвывті ветлӧмын нӧшта ӧԏі зев тӧԁчана ветлан ног — автомобіԉ. Паровоз ізобреԏітӧм боԍтіс завоԃітчӧмсӧ Тревіԏік ԏеԉежкаԍан. Автомобіԉ ізобреԏітӧмлӧн завоԃітчӧмыс боԍтԍӧ таԍаԋ-жӧ. Віԍтавлім ԋін, мыј ӧԏі каԁӧ Лонԁон уԉічајас вывті Тревіԏіклӧн парӧвӧј ԏеԉегајасыс зев уна вӧлі ветлӧны. Емӧԍ сещӧм віԍтавлӧмјас, 1830-ԁ воӧ Ангԉіјаын парӧвӧј автомобіԉјаслӧн лыԁыс вӧлӧм кајлӧма 100-ӧԇ. Сӧмын таыԍ јона паԍкавны тащӧм парӧвӧј ԏеԉежкајасыԁ ез вермыны. Реԉсјастӧг ветлыԍ парӧвӧј ԁвігаԏеԉјас вӧлісны зев ԍӧыԁӧԍ, налы зев уна вӧлі колӧ ва ԁа ломтыԍан, а бурлуныс тајӧ парӧвӧј ԁвігаԏеԉјасыслӧн вӧліс ічӧт. 30-ԁ војасын парӧвӧј автомобіԉјасӧс ԇікӧԇ-ԋін вӧліс ԇескӧԁӧма ізвозчік вӧвјасӧн ԁа кӧрттујјасӧн. Бӧрја кык торјыс парӧвӧј автомобіԉ ԁорыԍ вӧлісны јона буржыкӧԍ, ԁонтомжыка вӧлі сувтӧ. Коԁыр 60-ԁ војасӧ француз Ԉенуар вӧчіс парӧвӧј машіна-ԁорыԍ јона кокԋыԁҗык ԁвігаԏеԉ, — газӧвӧј мотор, — тајӧ бара ԍетіс выԉ туј ізобретаԏеԉјаслы автомобіԉӧс воԇӧ усовершенствујтӧмын. Ԉенуарлӧн ԁвігаԏеԉыс уҗ вылӧ збыԉыԍсӧ ез паԍкав. Уҗавліс тајӧ ԁвігаԏеԉыс ԍвеԏіԉнӧј газӧн ԁа меԁым тащӧм мо- торнас мунны, колӧ вӧлі пыр новлӧԁлыны машінакӧԁ щӧщ чӧлӧј вагог быԁса газтыра баллонјас. Сӧмын Ԉенуарлӧн лӧԍӧԁӧм ԁвігаԏеԉыс јӧткыштіс воԇӧ газӧвӧј ԁвігаԏеԉјаслыԍ паԍкалӧмсӧ, кӧԏ кущӧм газӧн сіјӧ ез ужав-а. Внутреԋԋӧј сгораԋԋӧа ԁвігаԏеԉӧс вуҗӧԁіс бенԅінӧн уҗалӧм вылӧ Бенц (1885-ӧԁ воӧ). Тајӧ ізобреԏеԋԋӧнас автомобіԉлы вӧлі лӧԍӧԁӧма јон поԁув. Тајӧ жӧ пӧра кежлас јона понԁіс ковны безреԉсӧвӧј транспорт. Паровоз ԁа вагонјас вермӧны ветлыны сӧмын реԉсјас вывті. Таыԍ кыԋԇі кӧрттуј вӧчӧм вылӧ, ветлан кӧлуј лӧԍӧԁӧм вылӧ колӧ зев уна ԍӧм. Та понԁа кӧрттујјасӧн јітԍӧны сӧмын важнӧјҗык рајонјас. Мукӧԁ местајасас век-на лоӧ кыскаԍны зев ԁона ԁа ԋӧжјӧ ветлана кыскаԍан торјасӧн. 1885-ԁ воын меԁвоԇыԍ віԁлӧг-моз ветлісны Бенц автомобіԉӧн. Кымын-кӧ во мыԍԏі веԏерінарнӧј врач Ԁуплон лоԍӧԁіс автомобіԉ гӧгыԉјасӧ сынӧԁӧн пӧԉтӧм шынјас ԁа таԍаԋ автомобіԉ понԁіс паԍкавны аԁԇывтӧм ӧԁӧн. 1902-ԁ воӧ САСШ-ын вӧлі сӧмын-на 314 автомобіԉ, ԋоԉ во мыԍԏі вӧліс ԋін 60 ԍурс, а ӧні — 20 міԉԉоныԍ ԋін унжык. 1929-ԁ воӧ мај тӧлыԍын амерікаса завоԁјас леԇісны рынок вылӧ 636 ԍурс автомобіԉ. Уна странаын автотранспорт ԇікӧԇ вежіс тујјасӧс, бурмӧԁіс ԁај пыр-на бурмӧԁӧ. Ыҗыԁ карјасын сіјӧ ԇікӧԇ вежӧ трамвајјасӧс. Боԍтам-кӧ Лонԁон кар. Сені ӧні ем 10 ԍурс автобус, 10 ԍурс таксамотор ԁа 150 ԍурс частнӧј машінајас. Автомобіԉ сіԇ-жӧ зев јона конкурірујтӧ кӧрттујкӧԁ. Быԁӧн тӧԁӧ војеннӧј уҗын автомобіԉлыԍ коланлунсӧ. Боԍтам-кӧԏ танкӧс. Сіјӧ сещӧм жӧ автомобіԉ, сӧмын прӧстӧј автомобіԉыԍ торјалӧ форманас ԁа броԋа обшівканас.

Аероплан

Сынӧԁӧԁ лебалӧмлӧн історіјаыс нӧшта-на петкӧԁлӧ, кущӧм ыҗыԁ тыԁаланалун боԍтӧ сіјӧ машіна, коԁі пырӧ кущӧмкӧ ԏехԋіка отраԍԉӧ. Зев-ԋін важӧнԍаԋ јӧзыс кӧсјылісны лебԅыны лебачјас-моз. Уна мојԁјас ԁа олӧм јылыԍ гіжӧԁјас інԁӧны, мыј збыԉыԍ лебԅыны кӧсјӧмјас вӧлӧмаӧԍ, сӧмын ԋемтор абу артмылӧма-а. Лебачјаслӧн асланыс ԍӧкта ԍӧрԏіныс вынныс зев ыҗыԁ. Мортлӧн выныс јона ічӧт, ԁа ԋекытчӧ оз тырмы, меԁым лебԅыны борԁӧн ӧвтчӧмӧн. 1873-ԁ воӧ француз Монгоԉфје вӧчіс шоныԁ сынӧԁ јӧртӧмӧн сынӧԁыԍ кокԋіԁҗык шар. Меԁвоԇԇа „лебалыԍјасӧн“ вӧлісны петук ԁа меж... Коԉіс нӧшта 100 во. Шоныԁ сынӧԁа шарјас пыԃԃі, коԁјас вермісны овны сынӧԁас сӧмын ԋекымын мінут кытчӧԇ шар пыщса сынӧԁыс ез кӧԇав, лоісны сынӧԁӧԁ лебалан јона буржык ԁа гырыԍжык аппаратјас — воԁороԁ тыра шарјас. Јона паԍкаліс лебавны кужӧм-і. Сӧмын став тајӧ торјасыс ез ԍетны мортлы сынӧԁын устојчівӧја кутчыԍӧмсӧ, вынсӧ ԁа вӧԉасӧ. Сынӧԁын лебалан шар верміс лебны сӧмын сетчӧ, кытчӧ нуас сіјӧс тӧв вын. Клапанӧн ԁа ԍӧктӧԁӧн поԅӧ вӧлі веԍкӧԁлыны лебан жуҗԁаӧн. Лебалан ӧԁӧн ԁа мунан направԉеԋԋӧӧн мотортӧм аппаратјас веԍкӧԁлыны оз вермыны.

10-ԁ серпас Ԉіԉіентаԉлӧн меԁвоԇԇа аппарат. Тащӧм аппаратыслӧн ӧԏі екԅемпԉар, коԁӧс вӧчӧма ачыс Ԉіԉіентаԉыс, ем Осоавіахім Авіо муԅејын Москваын.

Сынӧԁ вылын мортлӧн ыҗыԁалӧмыс збыԉыԍсӧ лоіс сіјӧ пӧраԍаԋ, коԁыр сынӧԁын лебалан аппаратӧн лоіс кокԋі ԁа јон вына внутреԋԋӧј сгораԋԋӧа мотор. Тащӧм моторыс лоіс автомобіԉнӧј уҗ паԍкалӧмԍаԋ. Такӧԁ щӧщ уна ізобретаԏеԉјас јона мырԍісны тајӧ уҗ вылас ԁа аԁԇісны тырмымӧн бур лебалан аппарат. Тајӧ лебалан аппарат вӧчӧм вылын меԁԍа јона уҗаліс ԋемецкӧј інжеԋер Ԉіԉіјентаԉ. Ас вӧчӧм борԁјаса аппаратӧн сіјӧ вӧчіс меԁвоԇԇа опыт борԁјасӧн ӧвттӧг лебалӧмӧн, кыԇі тај лебавлӧ варыш. Ӧтчыԁ таԇік лебԅігӧн 1896-ԁ воӧ Ԉіԉіјентаԉ уԍіс ԁа кулі. Но сылӧн уҗыс ԍетіс зев ыҗыԁ отсӧг авіаціја уҗ воԇӧ нуӧԁӧмлы. Велоԍіпеԁ вӧчалыԍ маԍԏерјас Рајтлӧн вокјасыс (французјас) боԍтісны став воԇԇа опытјассӧ ԁа чукӧртісны ӧԏілаӧ. 1903-ԁ воын најӧ ӧтлаалісны лебалан борԁјассӧ газӧвӧј ԃвігаԏеԉкӧԁ ԁа таԇікӧн вӧчісны лебалан машіна. Рајт вокјаслӧн аеропланыс меԁвоԇԇа лебԅігӧн сынӧԁас оліс мыԉк вывԍаԋ качӧԁчӧмӧн сӧмын 59 ԍекунԁ ԁа лебіс 1/4 км. куԅта места. А 6 во мыԍԏі (1909-ԁ воӧ) ԉетчік Бԉеріо лебіс Франціјаԍаԋ Ангԉіјаӧ Ламанш проԉів вомӧн. Тајӧ лебӧмыс тајӧ каԁӧ вӧліс вӧвлытӧм торјӧн. Став мірыслы вӧлі ԇік выԉ торјӧн. Меԁвоԇын аеропланӧс прімеԋітісны војеннӧј уж вылын. Імперіаԉіԍԏіческӧј војна јона ӧԁԇӧԁіс сынӧԁӧԁ лебалӧмлыԍ быԁмӧмсӧ. 5-6 во куԅта војна чӧжӧн авіаціјалӧн лыԁыс соԁіс 10 пӧв, соԁіс моторјаслӧн выныс, соԁіс кымын кӧ пӧв мунан ӧԁыс ԁа пукԍывтӧг лебны верман луныс. Боԍтам-кӧԏ Зарзаралыԍ ԁа Громовлыԍ „Крылья Советов“ ԋіма самоԉот вылын лебӧмсӧ. Тајӧ 3 мотора сӧветскӧј аеропланыс 11 мортӧн оліс сынӧԁын 53 час ԁа лебіс 953 ԍурс кілометр, петкӧԁліс јӧзӧс новлан машіналыԍ меԁыҗыԁ ӧԁјассӧ. Ӧні емӧԍ сещӧм аеропланјас, коԁјас 40 тонна ас ԍӧктананыс ӧтпырјӧн вермӧны лептыны 300 мортӧс. Сынӧԁӧԁ ветлан тащӧм машінајаслӧн ԃвігаԏеԉјасыс уна, овлӧ 6 ԍурс вӧв вын мынԁаӧԇ.

7. МЕТАЛЛООБРАБАТЫВАЈУШЩӦЈ ПРОМЫШԈЕННОԌТСА МАШІНАЈАС

ХVІІІ-ԁ нем җынјӧԇ кымын металл перјӧм ԁа сіјӧс обработајтӧм быԁміс зев ԋӧжјӧ, зев омӧԉа ԁа овмӧсас ез кут сіјӧ госпоԁствујтан местасӧ, кущӧмӧс кутӧ ӧні. Металл обработајтан ԏехԋіка вӧліс зев улын: уҗалісны кіпомса інструментјасӧн, металлыс шеԁліс еща, ԁоныс сылӧн вӧлі зев вылын. Мунліс сіјӧ јонҗыкасӧ інструментјас ԁа ӧружјӧ вӧчалӧм вылӧ. Металлургіјаын ԁа металлообрабатывајушщӧј промышԉенноԍтын чорыԁ перелом лоі уҗалан машіна вӧчӧмԍаԋ. Меԁым паԍкаліс машіна вӧчалӧм, колӧ вӧлі вӧчавны машінајас, машінајас вӧчӧм, торја-ԋін парӧвӧј машінајас вӧчалӧм вылӧ; ковміс уна металл. Ӧвмӧслы пыр понԁіс ковны унҗык металл. Тајӧ колӧмсӧ уԁовԉетворајтны важ ԏехԋікаӧн металлургіја ез вермы.

Пу шомԍаԋ ізшом вылӧ металлургіјалӧн вуҗӧм

Металлургіјалӧн бурҗык ԏехԋікаӧ вужӧмыс лоіс ез сӧмын кӧрт јона колӧм понԁа. Выԉ ногӧн кӧрт перјыны вуҗны ковміс нӧшта і сіјӧн, мыј понԁіс бырны ломтыԍан базаыс. Ломтыԍан базаӧн тајӧ каԁӧ вӧліс пес. Пескӧн-жӧ уҗалісны ԁоменнӧј пачјас-і. Пескӧн ԁа пу шомӧн вӧлі мунӧ металлјас обрабатывајтан уҗыс. Вӧрсӧ бырӧԁлісны ез сӧмын металл обрабатывајтан промышԉенноԍтӧ. Пес колі мукӧԁ ԍікас уҗјасӧ і. Вӧр вылын ужалісны ԍԏеклӧ, фарфор, кірпіч ԁа уна мукӧԁ проізвоԁствојас. Пӧшԏі ԇік пуыԍ вӧлі вӧчалӧны керкајас-і. Зев уна вӧр вӧлі колӧ суԁнојас стрӧітӧм вылӧ. Вӧр ковміс быԁԍама торјас вылӧ. Нӧшта-на уна вӧр понԁіс ковны промышԉеннӧј переворот завоԃітчӧмԍаԋ. Промышԉенноԍт јона паԍкаліс, сыкӧԁ быԁмісны выԉ карјас, паԍкаліс суԁнојас стрӧітан уҗ. Металлургіјалы нӧшта уна понԁіс ковны пескыс. Быԁ выԉ караб стрӧітӧм вылӧ колӧ вӧлі бырӧԁны 4 ԍурс ԁубӧвӧј кер ԁа быԁ тонна кӧрт вӧчігӧн ԁомнаын колӧ сотны 39 кубометр пес. Кымын ӧԁјӧ бырӧ вӧлі вӧрыс, сымын ԍӧкыԁҗык вӧлі суԇӧԁны пессӧ. Таыԍ кыԋԇі металл промышԉенноԍт вӧлі ужавны вермӧ сӧмын јујас ԁорын: бергалыԍ ва кӧԉӧса вы- нӧн качајтісны руԃԋікјасӧ ӧкман ва, пӧԉтісны пушканјасӧн, бергӧԁлісны прокатнӧј станјас, ужаліс мӧлӧтјасӧн ԁа с. в. ХVІІІ-ԁ немын ломтыԍаныс Ангԉіјаын ез понԁы тырмыны. Та понԁа веԍіг меԁвоԇын муныԍ промышԉеннӧј страна — Ангԉіја ужаліс Роԍԍіјаыԍ ԁа Швеціјаыԍ вајӧм кӧртӧн. Бӧрӧ коԉӧм украінскӧј промышԉенноԍт уҗаліс крепостнӧј труԁ вылын ԁа зев омӧԉ ԏехԋікаӧн. Украінаса кӧрт верміс конкурірујтны ангԉіјаса кӧрткӧԁ сӧмын ас ԁонтӧм ломтыԍан понԁаыс. Металл промышԉенноԍтын переворот завоԃітчіс металлургіјаын ізшомӧн уҗавны завоԃітчӧмԍаԋ. Наука ԁа ԏехԋіка пыщса гырыԍҗык выԉ став ізобреԏеԋԋӧјаслӧн ем історіја. Тајӧ выԉ торсӧ аԃԇӧмыс лоіс сіԇ-жӧ уна јӧз пракԏіческӧј уҗыԍ. Ангԉіјаын ԁа Гермаԋіјаын ізшомӧн вӧлі пӧԉзујтчӧны-ԋін ІХ-Х-ԁ немјасын. 1306-ԁ воӧ ангԉіјаса короԉ леԇӧма ԏешкоԃ щӧктӧм, мыј ԍерԏі Лонԁон карын ізшомӧн ломтыԍӧмсӧ „ԉок ԁук вӧснаыс“ вӧліс ԁугӧԁӧма. Ангԉіјаын вӧрыс вӧлі еща, сӧмын та пыԃԃі уна вӧліс міԋераԉнӧј ломтыԍан — ізшом. Та понԁа ангԉічана корԍісны выԉ способ, мыјӧн поԅіс вуҗны пуӧн ломтыԍаныԍ ізшомӧн ломтыԍӧмӧ. Тајӧ пӧраас ізшомлыԍ својствојассӧ ез-на тӧԁны. Ез кужны ізшомыԍ бырӧԁны сіјӧ омӧԉ торјассӧ, коԁјас понԁа кӧртлӧн бур својствојасыс щыкӧны. Тајо вӧліс зев ԍӧкыԁ заԁача. Та вылын ХVІІ-ԁ ԁа ХVІІІ-ԁ немјасын лоіс уҗавны уна пракԏіклы ԁа образованнӧј інжеԋерлы. Тајӧ јӧзыслӧн чукӧрмӧм опытыс тајӧ заԁачасӧ разрешітіс. Аԁԇісны колана способ. 1780-ԁ воӧ Корт аԁԇіс чугуныԍ угԉероԁ торјӧԁан выԉ способ. Ԁоменнӧј пача пӧԍ сынӧԁ пӧԉтӧмӧн сіјӧ зев бура понԁіс торјӧԁны сывԁӧм чугуныԍ угԉероԁсӧ. Тащӧм ногӧн чугуныԍ угԉероԁ торјӧԁӧмсӧ шуӧны пуԁԉінговаԋԋӧӧн. Пуԁԉінговаԋԋӧ вӧчіс металл промышԉенноԍтын ԇоԋ ревоԉуціја. Сіјӧ бырӧԁіс металл промышԉенноԍтлы вӧрлыԍ коланлунсӧ ԁа воԍтіс туј ізшомӧн уҗалӧмлы. Ізшомыс Ангԉіјаын волі зев уна. Металл обработајтӧмын тајӧ выԉ способые ԍетіс поԅтас вӧчавны ԁоменнӧј пачјас важ пачјас ԁорыԍ 50 пӧв ыҗыԁҗык проізвоԃіԏеԉноԍтаӧс. Такӧԁ-жӧ щӧщ Ԋјукоменлӧн ԁа Уаттлӧн парӧвӧј машінајасыс металл обрабатывајтан промышԉенноԍтӧс мезԁісны берег ԁорјасын пыр уҗалӧмыԍ ԁа ԍетіс поԅтас стрӧітны завоԁјассӧ ломтыԍан заԉежјас ԁорӧ матӧҗык. Та вӧсна кӧртсӧ ез сӧмын понԁыны унҗык сывԁны, кӧртлӧн ԁоныс сіԇжӧ јона чініс-і. Кӧртлӧн ԁон чінӧмыс ԍетіс поԅтас кӧртсӧ прімеԋајтны сені, кӧні сіјӧс ԁона раԃіыс војԁӧр ԋӧԏі ез прімеԋајтлыны. Кӧртыԍ понԁісны стрӧітавны посјас, лӧԍӧԁавны реԉса тујјас, кӧртӧн понԁісны вежлавны машінајаслыԍ пу чаԍтјассӧ ԁа с. в. Металл обрабатывајтан промышԉенноԍт таԇікӧн понԁіс ԍетны век унҗык ԁа унҗык кӧрт. 1790-ԁ воӧ Гентсман аԁԇіс уклаԁ кіԍтан выԉ способ ԁа усовершенствујтіс Беԍԍемерлыԍ, Томаслыԍ, Ԍіменслыԍ способ- јассӧ. Тајӧ выԉторјасыс сіԇ-жӧ вӧлісны выԉ воԍковјасӧн металлоԏехԋікаын.

Металл обрабатывајтан уҗ мехаԋіԅірујтӧм

Меԁзоԇԇа уҗалан машінајасӧс, кыԇі і меԁвоԇԇа ԁвігаԏеԉ — машінајасӧс, веԉ ԁыр-на вӧчавлісны кі помыԍ. Мехаԋізаціја паԍкаліс проізвоԁствоын, а аԍсӧ машінасӧ вочӧмыс век-на муніс кіпомса інструментјасӧн. Кі помыԍ вӧчӧм машінајаслыԍ унжык мехаԋізмсӧ вӧчавлісны пуыԍ. Таԇі пыр кысԍіс ХІХ-ԁ немӧԇ. Машінајасыслыԍ гырыԍҗык чаԍтјассӧ вӧчавлісны јон пуыԍ, меԁԍасӧ — ԁубыԍ. А кӧртыс вӧчлісны сӧмын ісполԋіԏеԉнӧі мехаԋізмсӧ ԁа сещӧм посԋі чаԍтјас, коԁјаслы коліс ыҗыԁ крепыԁлун. Металл обрабатывајтан промышԉенноԍтлӧн паԍкалӧмыс зев ӧԁјӧ понԁіс вежны машінајаслыԍ пу чаԍтјассӧ металлыԍ вӧчӧм чаԍтјасӧн. Металлсӧ понԁісны сывԁыны зев уна. Кі помыԍ ԁорны, піԉітны, прокатывајтны ԁа мукӧԁтор вӧчны тамынԁа металлсӧ ԋекыԇ ез поԅ. Ԁорны ԁа тӧчітны гырыԍ чаԍтјас прокатывајтны реԉсјас ԁа вӧчавны точнӧј формајас кі помыԍ ԋекыԇ ез поԅ. Секі металл обрабатывајтан промышԉенноԍтын кіпомса інструментјас понԁісны ԍетны места машінајаслы. Ва кӧԉӧсалы, куԅԋеч мӧлӧтлы, тӧчітчан ԁа маԍԏерітан кіпомса інструментјасӧс вежыԍ пыԃԃі воіс парӧвӧј машіна, парӧвӧј мӧлӧт, вына прокатнӧј вал ԁа маԍԏерітан станокјас. Металлургіческӧј ԁа металлообрабатывајушщӧј промышԉенноԍт лоісны став обшщественнӧј овмӧс піас меԁтӧԁчана отраԍԉӧн. Выԉ машінајас уна пӧв соԁтісны вын важ ногӧн металл обрабатывајтан способјаслыԍ ԁа тајӧ проізвосіствоыԍ став меԁтыԁалана ужсӧ мехаԋіԅірујтісны. Кущӧм гырыԍ уԍпехјас сетіс металл обработајтан уҗӧ машінаӧс пыртӧм, поԅӧ аԃԇыны тащӧм прімерјасыԍ: 1849-ԁ воӧ інжіԋер Ԋесміз меԁвоԇыԍ лӧԍӧсԁіс парӧвӧј мӧлӧт. Тајӧ мӧлӧтыслӧн ԍӧктаыс вӧлі 800 кілограмм. Но машіна стрӧітӧм паԍкалӧм коріс нӧшта-на јона ԁорӧм. 1891-ԁ воӧ Амерікаын вӧлӧма ԋін 130 тонна ԍӧкта парӧвӧј мӧлӧт. Наковаԉԋаыс вӧліс 530 тонна ԍӧкта. Но тащӧм мӧлӧтјаслӧн кучкалӧмыс ез вермы ԍетны тырмымӧн јон валјас гырыԍ паракоԁјаслы, арԏілԉеріја ӧруԃԃӧӧ колана чаԍтјаслы-ԁа. Соԁтыны воԇӧ парӧвӧј мӧлӧтјаслыԍ ԍӧктасӧ ез-ԋін поԅ. Мӧлӧт кучкӧмыԍ вӧріс муыс. Лоіс повны завоԁса трубајас кіԍԍӧмыԍ. Нӧшта ыҗыԁ парӧвој мӧлӧтјас вӧчӧмыԁ сувтӧ зев ԁонӧн, ԁај ԁорӧмыс оз ло ӧткоԃ. Та понԁа ԁортчан уҗ быԁмӧм воԇӧ понԁіс мунны гіԁравԉіческӧј прессјас вӧчалӧмӧн. Прессыс ужалӧ шумтӧг ԁај уҗыс сувтӧ ԁонтӧма. Ӧні емӧԍ гіԁравԉіческӧј прессјас, коԁјас ԉічкӧны 15 ԍурс тонна ԍӧктаӧн. Прокатнӧј станок тӧԁісны-ԋін шӧр немјасын. Сіјӧ вӧлі вӧчӧма кык ваԉікыԍ, коԁјас костӧԁ леԇісны сутуга ԉібӧ вӧсԋі- ԃік ота металл. Меԁвоԇыԍ тајӧ станоксӧ бергӧԁлісны кіӧн. Бӧрынҗык понԁісны ужавны вӧв вынӧн ԁа ва кӧԉӧса вынӧн. ХІХ-ԁ нем завоԃітчігӧн-на, кор металл обрабатывајтан промышԉенноԍтын уҗалісны-ԋін парӧвӧј ԁвігаԏеԉјас, прокатнӧј станокјас уҗалісны сӧмын 10-15 вӧв вына ԁвігаԏеԉјасӧн. Ӧні емӧԍ прокатнӧј станокјас, коԁјас уҗалӧны 15 ԍурс вӧв вынӧн. Ыҗыԁ кӧрт балванкајас ԉібӧ реԉсјас мунӧны тајӧ машіна пырыс 2 1/2 — 3 метр куԅтаӧн быԁ секунԁӧ.

8. ЗАВОԁ ПЫЩСА ТРАНСПОРТ. КОНВЕЈЈЕР.

150 во чӧж капітаԉіԍԏіческӧј фабріка сулаліс парӧвӧј ԏехԋіка вылын. Фабріка зԁаԋԋӧ шӧрӧ сувтӧԁлісны ӧԏі ыҗыԁ мотор. Моторԍаԋыс вӧчавлісны трансміԍԍіоннӧј валјас. Тајӧ валјасԍаԋыс быԁ машінаӧ вӧлі ԋужӧԁӧма ремеԋ, ԉібӧ гез. Тащӧм ногӧн вын ԍетны поԅӧ вӧлі зев матӧ ԁа маԍԏерскӧјјасыс вӧлі тырӧмны трансміԍԍіјајасӧн. Тащӧм ногӧн вын ԍетӧмӧн ԁа маԍԏерскӧјјас тащӧм јона тыртӧмӧн, ԃерт, ез вермы лоны некущӧм ԍорԋі завоԁпыщса транспорт мехаԋіԅірујтӧм јылыԍ. Кӧрттујвывԍаԋ завоԁӧ сырјо нуӧм — преԁпріјаԏԏӧԍаԋ кӧрттуј вылӧ проԁукціја нуӧм, ӧԏі корпусԍаԋ мӧԁ корпусӧ маԏерјалјас новлӧм, маԍԏерскӧјјас пыщкын груз новлӧм — ставыс муніс зев ԋӧжјӧ. Завоԁпыщса став транспортыс вӧлі мунӧ кіпомса кранјасӧн, нӧԍілкајасӧн, јашщікјасӧн, тачкајасӧн, ԏеԉегајасӧн, вагоԋеткајасӧн ԁа мукӧԁ торјӧн, коԁјасӧн уҗалісны уна ԍо морт чернорабочӧј. Быԁ машіна торјалӧ сіјӧн, мыј сіјӧ вермӧ уҗавны ԁугԁывтӧг. Машінајас ԍетӧны унҗык економіческӧј выгоԁајассӧ секі, кор ужалӧны сувтлытӧг ԁа кор налы уҗыс ем тырмымӧн. Проізвоԁство мехаԋіԅірујтӧмыс пыр јонҗыка щӧктыны понԁіс мехаԋіԅірујтны завоԁ пыщса транспорт, меԁым вӧчан преԁметыс муніс плавнӧја, ԁугԁывтӧг ӧԏі станокԍаԋ мӧԁ станокӧ. Тајӧ могсӧ лоі пӧртӧма олӧмӧ еԉектромотор лӧԍӧԁӧмӧн. Еԉектромотор лӧԍӧԁӧмӧн фабрікајас пыщкыԍ весалісны трансміԍԍіјајас. Електріческӧј вын переԁајтны оз ковны ԋекущӧм гырыԍ валјас-ԋі, чепјас-ԋі, ремеԋјас-ԋі. Ременјас ԁа чепјас пыԃԃі быԁ машіна ԁінӧ лӧԍӧԁісны еԉектрічествоӧн уҗалан мотор ԁа сетчӧ вајӧԁісны вӧсԋіԃік еԉектріческӧј провоԁ. Выԉ ногӧн еԋергіја переԁајтӧмыс автомаԏіԅірујтіс завоԁ пыщса транспортсӧ, лӧԍӧԁіс конвејјер. Фабрік ԁа завоԁјас пыщкӧ конвејјерјас, транспорԏерјас ԁа мукӧԁторјас лӧԍӧԁӧм вежіс завоԁлыԍ пыщкӧссӧ, завоԁ пыщса уҗ котыртӧмсӧ-ԁа. Конвејјер кывјыс лоӧ міјан ногӧн — самотаска. Мыј лоӧ конвејјерыс, меԁбура поԅӧ аԁԇыны Форԁ завоԁыԍ, кӧні вӧчалӧны автомобіԉјас. Тајӧ завоԁас став уҗсӧ котыртӧма конвејјер поԁув вылын. Сырјо вајалӧмԍаԋ ԁа автомобіԉјасӧс вагонӧ сӧвтӧмӧԇ вӧчан чаԍтјасыс пыр мунӧны конвејјерӧн. Тащӧм ногӧн ужсӧ котыртӧма уна ԍікас самокаткајас, канатнӧј переԁачајас, ӧшалана кӧрттујјас, сложнӧј еԉектріческӧј кранјас, поԁајушщӧј пріспособԉеԋԋӧјас, гумлаланјас, сӧвтчанјас ԁа мукӧԁторјас лӧԍӧԁалӧмӧн. Вӧчан преԁметјасыс сувтлытӧг мунӧны конвејјерӧн ӧԏі машінаԍаԋ мӧԁ машіна ԁорӧ. Ԇік таԇ-жӧ, конвејјер отсӧгӧн чукӧртӧны автомобіԉлыԍ торја течасјассӧ. Автомобіԉ чаԍтјас чукӧртӧмыс завоԃітчӧмԍаԋ ԁа помӧԇыс мунӧ паԍкыԁ ԉенточнӧј самотаска вылын. Самотаска куԅаыс ӧтара-мӧԁара бокас сулалӧны робочӧјіас. Најӧ сулалӧны места вылыԍ вӧрԅывтӧг ԁа вӧчӧны кущӧмкӧ ӧԏі пӧлӧс уҗ. Ӧԏі робочӧј, шуам, пуктӧ веԍкыԁ воԇԇа кӧԉӧсасӧ, мӧԁ — шујгглаԁор бокса воԇԇа кӧԉӧсасӧ, којмӧԁ — крепітӧ сіјӧс ԁа с. в. Ԉентаыс мунӧ ԁа быԁ 54 ԉібӧ 55 ԍекунԁ бӧрын вајӧ робочӧј ԁінӧ выԉ машінајас. Тащӧм ногӧн Форԁ завоԁын 52 часӧн руԁаԍаԋ вӧчӧны мунны ԁаԍ автомобіԉ. Ӧԏі уҗалан лунӧн Форԁлӧн завоԁыс леԇӧ 10 ԍурс автомобіԉӧԇ. Парӧвӧј ԏехԋікаӧн тащӧм ӧԁӧн ужавны ԋекыԇі еԍкӧ ез поԅ. Конвејјернӧј ԍіԍԏема лоӧ меԁԍа јона автомаԏіԅірујтӧм уҗ. Тајӧ конвејјернӧј ԍіԍԏемасӧ капітаԉістјас вермаԍӧны кыԇ-поԅӧ бурҗыка іспоԉзујтны робочӧјјасӧс јонҗыка експлоаԏірујтӧм вылӧ. Конвејјер отсӧгӧн меԁԍа сложнӧј уҗсӧ поԅӧ торјӧԁлыны прӧстӧј ужјас вылӧ ԁа быԁ робочӧј вермӧ тајӧ уҗсӧ вӧчны велӧԁчыны 1-2 лунӧн. Ԍпеціаԉістјас Форԁ завоԁын бура арталісны, кымын ԍікас торја уҗ завоԁас мунӧ ԁа кущӧм органӧн сіјӧ ужјассӧ вӧчӧны. Тыԁовтчіс, Форԁ завоԁын автомобіԉ вӧчан ужсӧ торјӧԁӧма 7.882 торја уҗ вылӧ. Та пыщкыԍ 2637 пӧлӧс уҗ вылын вермасны ужавны кокпӧлајас, 670 уҗ вылын — ԇікӧԇ коктӧмјас, 715 уҗ вылын вермасны уҗавны кіпӧлајас, 2 уҗ вылын — ԇік кітӧмјас, 10 уҗ вылын вермӧны уҗавны ԍінтӧмјас. Таыԍ тыԁалӧ, морт-кӧ вермӧ тӧкӧԏӧ вӧрӧԁны кіјасӧн, ԉібӧ кокјасӧн, капітаԉістјас і тані експлоаԏірујтӧны робочӧјјасӧс. Конвејјернӧј ԍіԍԏема отсалӧ капітаԉістјаслы іспоԉзујтны став уҗалыԍ вынсӧ, быԁӧн шогмӧны уҗ вылӧ. Меԁым петкӧԁлыны, мыј тајӧ збыԉ таԇі, мі вајӧԁам Форԁлыԍ шуӧм кывјассӧ. Сіјӧ шуӧ: "Мі воԉсавлім — віԍталӧ Форԁ — віԍыԍ воԉпаԍ вылӧ ԍӧԁ кԉејонка ԁа щӧктім сылы крепітавны ічӧԏік болтјасӧ віԋтјас. Віԍыԍјас ужавлісны сещӧм-жӧ уҗԁон вылӧ. Најӧ коԉԉалісны каԁ, јонҗыка налӧн ԍојԍіс, уԅԍыныҗык понԁіс ԁа регыԁҗыка бурԁісны“. Тащӧмӧԍ меԁбӧрја ԁоԍԏіжеԋԋӧјас капітаԉіԍԏіческӧј раціонаԉізаціјаын.

9. ПЛУГЛӦН ІСТОРІЈА

Став ԏехԋіка быԁмӧмкӧԁ щӧщ сіԇ-жӧ быԁмісны віԇму ужалан кӧлујјас. Віԇму уҗалан кӧлујјаслӧн быԁмӧмыс топыԁа вӧліс јітчӧма став ԏехԋіка быԁмӧмкӧԁ Ԋаԋа быԁтасјас — шобԁі, ԍу, кукуруза — быԁтӧм вӧлі тӧԁӧны зев-ԋін важԍаԋ. Первојсӧ јӧзыс чукӧртавлісны тајӧ быԁтасјасыслыԍ туԍсӧ. Аԍныс ез вӧԃітлыны. Бӧрвылас, кор јӧзыс гӧгӧрвоісны, мыј выԉ быԁтасјас быԁмӧны муӧ веԍкалӧм кӧјԁысыԍ, колана быԁтасјассӧ понԁісны кӧԇны аԍныс. Меԁым кӧԇны, војԁӧр колӧ мусӧ ԋебԅӧԁны. Му ԋебԅӧԁӧм вылӧ колісны кущӧмкӧ віԇ-му уҗалан кӧлујјас. Мууҗалан меԁвоԇԇа ӧруԃіјӧӧн вӧлі јоԍ пома беԃ. Та бӧрын мууҗалан ӧруԃіјӧ бурмӧԁӧмыс муніс кык тујӧԁ. Ӧԏі тујӧԁ — јоԍтӧм беԃԃыс быԁміс ізпома беԃԃӧ, ічӧԏік зыр-коԃӧ. Воԇӧ тајӧс усовершенствујтӧмыс вајӧԁіс сіјӧс сырјӧԇ&, кӧрт зырјӧԅ Мӧԁ тујӧԁ — тајӧ беԃԃас меԁвоԇыԍ волі вӧчӧма јоԍ крук, сеԍԍа та бӧрын вӧчісны кокан, гӧр ԁа меԁбӧрыԍ воісны плугјӧԇ.

51-ӧԁ ԍерпас. Міјанӧԇ вӧлі ԍерпасјас. Тані рісујтӧма вӧлӧн гӧран плуг. Серпассӧ& вӧчӧма із вылӧ. Ԍерпасјассӧ вӧчӧма тајӧ X немын воԇҗык міјанӧн во лыԁ арталӧмӧԇ.

Беԃ помӧ лӧԍӧԁӧм ізјыԍ вӧчӧм зыр ԁа пу ув-коԃ плуг поԅӧ аԁԇыны ӧні-на Афрікаын ԁа лунвыв Амерікаын олыԍ ӧткымын пԉеменајаслыԍ (јӧзлыԍ). Віԇму овмӧсын меԁтыԁалана ӧруԃіјӧӧн, мыјӧн ԋебԅӧԁӧны мусӧ, — лоӧ плуг. Плугкӧԁ јітчӧма уҗыс став мукӧԁ віԇму уҗалан колујыслӧн. Плуг усовершенствујтӧмыс быԏԏӧ кыскӧ ас бӧрԍаыс мукӧԁ кӧлуј усовершенствујтӧмсӧ. Сыпонԁа зев бура поԅӧ аԁԇыны плуг історіјаыԍ, кыԇі муніс віԇму уҗалан кӧлуј бурмӧмыс. Мі інԁім-ԋін, мыј ӧніја плуглӧн бурмӧмыс боԍтԍіс јоԍ пома увја беԃԍаԋ ԁа бӧрвылас лоіс кокан. Коканыс воԇнас (ԁај ӧні-на ӧткымын јӧзлӧн) вӧліс кіпомса інструмент. Му ԋебԅӧԁлісны кокалӧмӧн. Сы бӧрын коканӧн понԁісны вӧԃітчыны мӧԁ ногон: коком& пыԃԃіыс сіјӧс понԁісны кыскавны муӧԁыс. Воԇыԍсӧ тајӧс вӧчлісны кіпомыԍ морт вынӧн. Та бӧрын морт вынӧн кыскалӧмыԍ вуҗісны віԇан пемӧсјас вынӧн кыскалӧмӧ. Віԇан скӧтсӧ меԁвоԇыԍ вӧлі іспоԉзујтӧма віԇму ужалӧмын первобытнӧј гӧрјӧн гӧрігӧн кыскаԍан вын пыԃԃі. Важ јӧзлӧн, коԁјас олісны 3-4 ԍурс во сајын, прӧстӧј гӧрјӧ пемӧсјасӧс јітан кӧлујыс вӧлі јона-ԋін паԍкалӧма. Ӧні-на, еԉектрічество ԁа бенԅін мотор немын ӧткымын странајасын, щӧщ і міјан СССР-ын, емӧԍ рајонјас, кӧні му ужалӧмыс мунӧ важ ногӧн-на. Гӧрлӧн торјаланлуныс сіјӧ, мыј гӧрјыс оз вермы мусӧ бергӧԁны, а сӧмын ԋебԅӧԁӧ. Бура гӧрны поԅӧ сӧмын плугјӧн, коԁі вунԁӧ мусӧ ԁа бура бергӧԁӧ. Тајӧ тујӧԁ і быԁміс 3 сурс во чӧж первобытнӧј гӧр — рогуԉка. Ыжыԁ воԍков вӧлі вӧчӧма пу гӧрԍаԋ плуг вӧчӧмӧԇ Ԁревԋӧј Рімын. Тајӧ вӧлі міјан во лыԁ артавны завоԃітчігӧн кымын. Тајӧ пу гӧрјас рімԉана лӧԍӧԁісны пурт, а ԉемех ԁінас вӧлі лӧԍӧԁӧма отвал ԁа меԁ плугјыс ез шатлаԍ, вӧлі лӧԍӧԁӧма воԇвылас кӧԉӧса. Рімскӧј плуг пӧшԏі вежԍытӧг коԉіс промышԉеннӧј переворотӧԇ. Меԁвоԇыԍ віԇӧԁлігӧн рімскӧј плугјыс кажітчӧ ԇік ӧніја плуг моԁаа, сӧмын колӧ інԁыны, мыј ХVІІІ-ԁ немӧԇ плуг, кыԇі-і пу гӧр, век на вӧлі вӧчӧма ставнас ԇік пуыԍ. Сӧмын ХІ-ХІІІ-ӧԁ немјас бӧрын поԅіс аԁԇыны кӧрт пурта ԁа кӧрт ԉемеха плугјас. Ԃерт, пу плуглы зев-на ылын вӧлі ӧніја плугјӧԇ. Боԍтам-кӧ мукӧԁ муужалан ӧруԃіјӧјас. Плуг моз-жӧ најӧ вӧлісны зев омӧԉікӧԍ-на. Агасјас ез тӧԁны. Сы пыԃԃі мукӧԁ местајасас XVI-ХVІІ-ӧԁ немјасын му куԅаыс кыскавлісны пу пос (ԉеԍԋіца). Мукӧԁԁырјіыс кӧԇӧм бӧрас му вылас леԇавлывлісны скӧтӧс ԁа таԇӧн кӧјԁыссӧ ԍујлісны муӧ. Урожајсӧ вунԁывлісны чарлаӧн, вертісны& чапӧн, тӧлӧԁісны зырјӧн, мукӧԁлаас ԋӧԏі ез тӧлӧԁлывлыны ԁа ԍојлісны кыԁ сорнас. Металл промышԉенноԍт паԍкалӧмкӧԁ щӧщ ХVІІІ-ԁ нем гӧгӧрын кутісны вӧчавны кӧрт плугјас. Мууҗалӧм ыҗыԁа воԍковтіс воԇӧ. Кӧрт плуг вежіс важ пу гӧрјӧс ԁа віԇмуужалӧмсӧ вајӧԁіс сетчӧԇ, мыј понԁісны вӧчавны агасјас (піԋа), тӧлӧԁчанјас, кӧјԁыс сорԏірујтанјас, іԇас шыранјас, кӧԇан машінајас, вартан машінајас ԁа мукӧԁ торјас. Понԁіс вешјыны ԁвухпоԉје ԁа трехпоԉје. Понԁісны мусӧ вӧԃітны выԉ ԍевооборотӧн. Нӧшта ыҗыԁ воԍков вӧлі вӧчӧма, кор промышԉенноԍт быԁмом огсӧгӧн-жӧ му ужалӧмӧ вӧлі пыртӧма мехаԋіческӧј ԁвігаԏеԉ. Вӧлӧс моторӧн вежӧмыԁ плугјӧс пӧртіс машінаӧ. Мехаԋіческӧј плугјӧс уж вылӧ пуктӧм јона соԁтіс ԍіктса овмӧсын муужалан ӧруԃіјӧјаслыԍ вынсӧ, соԁтіс проізвоԃіԏеԉноԍтсӧ ԁа ԍетіс ыжыԁ економіческӧј выгоԁаіас. Парӧвӧј машіна, а сы бӧрын бенԅінӧвӧј мотор ԍетісны ԍіктса овмӧслы уна ԁа ԁонтӧм вын. Тајӧ меԁԍа-ԋін інмӧ бенԅінӧн ужалыԍ ԁвігаԏеԉлы — тракторлы. Бенԅінӧвӧј мотор ԍіктса овмӧсын, кыԇі і промышԉенноԍтын ԁа транспортын, парӧвӧј машіна ԍерԏі аԍсӧ петкӧԁліс јона бурӧн. Бенԅінӧвӧј мотор лоіс вӧлӧс меԁбур вежыԍӧн. Тракторлӧн кокԋіа ветлӧмыс ԍетӧ поԅтас уҗӧԁны сіјӧс быԁ пӧлӧс уҗ вылын. Сіԇ-жӧ бура кыскӧ асбӧрԍаыс плуг, кыԇі-і реԉстӧм туј куԅа кыскӧ ԋаԋ тыра обоз ԉібӧ бергӧԁлӧ меԉԋічаыԍ ізкісӧ. Уна ԉемеха мехаԋіческӧј плуг лӧԍӧԁӧм бӧрын вӧлі вӧчӧма усовершенствованнӧј ыҗыԁ проізвоԃіԏеԉноԍта вартан, ыщкан, вунԁан машінајас, ексԏірпаторјас (јог турунјас ԁа вужјас весалан машіна). Понԁісны прімеԋајтны іскусственнӧј мувынԍӧԁанјас, іскусственнӧја му кӧтӧԁӧм, коԍтӧм ԁа с. в. Бӧрја каԁӧ вӧчісны-ԋін сещӧм машінајас, кыԇі ковтӧм турунјаскӧԁ вермаԍан бергалана пароочіԍԏіԏеԉ, коԁі уҗалӧ 5 см. пыԁтаын муас; борозԁнӧј кӧԇан машіна, коԁі віԇӧ мусӧ тӧлӧԁӧмыԍ;& ԁа асывја кӧԇыԁјас понԁа кынмӧмыԍ; бобӧвӧј быԁтасјас кукуруза, сахарнӧј ԍвекла кӧԇа обработајтан куԉԏіваторјас. Тајӧ куԉтурајас улас му ԋебԅӧԁӧмсӧ нуӧԁӧны ӧні ӧтпырјӧн 16 раԁӧн; тракторнӧј ыщкан, куртан, комбајнјас, мехаԋіческӧј турун сӧвтанјас ԁа мукӧԁ торјас. Віԇ-му овмӧс мехаԋіԅірујтӧмлыԍ коланлунсӧ поԅӧ аԁԇыны тащӧм петкӧԁласјасыԍ. Меԁым гӧрны ԁа піԋовтны ӧԏі лунӧн ӧԏі га му, јона-ԋін зіԉа уҗалӧмӧн колӧ ужавны 3-4 мортлы 5-6 вӧлӧн. Ӧні-жӧ тракторӧн ужалігӧн 5 корпуса плугјӧн сіјӧ-жӧ пӧраӧн ӧԏі морт вермӧ гӧрны 7 га му. Мӧԁногӧн-кӧ 1 тракторіст вӧчӧ уҗсӧ 25-30 мынԁа унҗык, вӧлӧн уҗалӧм ԁорыԍ. Ԉібӧ мӧԁ прімер, арталӧмјас петкӧԁлӧны, 1 кг. шобԁі боԍтӧм вылӧ ӧніја выԉ машінајасӧн уҗалігӧн колӧ пуктыны пӧрасӧ 3/8 мінутыԍ-на еща. Кіпомса уҗын тајӧ-жӧ ӧԏі кілограмм шобԁі вылас колӧ пуктыны каԁсӧ 6 1/2 мінут, мӧԁногӧн-кӧ 17 пӧв унҗык. Колӧ шуны, віԇ-му овмӧсын ԏехԋікасӧ паԍкӧԁны капітаԉізм страналы ез уԁајтчы сы выјӧԇ, кущӧмӧԇ паԍкаліс ԏехԋікаыс промышԉенноԍтын. Віԇ-му овмӧс ԏехԋікаыс сені зев ԋін јона коԉтчӧ інԁустріја ԏехԋіка ԁорыԍ. Машіннӧј ԏехԋіка промышԉенноԍтын јона паԍкӧԁӧмкӧԁ щӧщ ԍіктса овмӧсын капітаԉізм странајасын машіннӧј ԏехԋіка колана выјӧԇ паԍкавны ез вермы. Помкаыс тащӧм торјалӧмыслӧн капітаԉізм стројас. Капітаԉізм строј котыртӧма частнӧј собственноԍт поԁ вылын. Капітаԉіԍԏіческӧј ԍіктын олӧмыс тащӧм: унҗык муыс гырыԍҗык ԅемԉевлаԃеԉечјас орԁын, а мукӧԁ муыс сіԇ-жӧ частнӧј собствеԋԋікјас кіјын. Ԅемԉевлаԃеԉечјас боԍтӧны аренԁа. Зев бура тӧԁам, мыј креԍԏана овмӧсӧ машіна пырны оз вермы. Тащӧм овмӧсјасыԁ оз вермыны машінасӧ ԋӧбны ԁај уҗыс тащӧм овмӧсаԁ машінаыслы оз ло тырмымӧн. Сіԇкӧ, капітаԉіԍԏіческӧј странајасын машінајас вермӧны уҗавны сӧмын гырыԍ овмӧсјасын — помешщікјас ԁа кулакјас овмӧсјасын. Но помешщікјас ԁа кулакјас овмӧсӧ машіна пырӧ сӧмын секі, кор машіннӧј выныс лоӧ ԁонтӧмҗык јӧз вын ԁорыԍ. А ԃеревԋаын унҗыкыԍсӧ капітаԉізм госуԁарствојасаԁ јӧз выныԁ овлӧ јона ԁонтӧм. Помешщікјас ԁа кулакјас тајӧн і пӧлзујтчӧны, ԃԃӧны& бурҗыкӧн уҗӧԁны батракјасӧс, ыщкыны гӧрбушӧн ԁа гӧрны пу гӧрјӧн. Татчӧ нӧшта-на колӧ соԁтыны, мыј капітаԉізм ԁырјі віԇму озмӧсын му вылӧ частнӧј собственноԍт понԁа посԋі овмӧсјасыс јонҗыка вермӧны кутчыԍны ас овмӧсас посԋі промышԉеннӧј преԁпріјаԏԏӧјас ԁорыԍ. Гырыԍ овмӧсјас ԍіктын ԁа промышԉенноԍтын топыԁҗыка вермӧны кутчыԍны. Посԋі овмӧсјас капітаԉізм странаын ԋекущӧма оз вермыны конкурірујтны гырыԍ овмӧсјаскӧԁ. Но ічӧԏік овмӧса кӧԅаін топыԁа кутчыԍӧ ас овмӧсас кутӧ ас кіас ещаԋік мусӧ. Сіјӧ вермаԍӧ кутны асԍыс омӧԉік овмӧссӧ ԁа уҗавны аслас омӧԉік пу гӧрнас ԁа омӧԉік вӧвнас. Тајӧ посԋіԃік „собствеԋԋікјасыс" ас ԍемјајаснаныс олӧны унҗыкыԍсӧ омӧԉҗыка помешщік орԁын ужалыԍ робочӧј ԁорыԍ. Кулакјаслы ԁа помешщікјаслы колӧ, меԁым најӧ гӧгӧр вӧлісны креԍԏана посԋі овмӧсјас. Помешщікјаслы зев выгӧԁнӧ, меԁым сіјӧ овмӧс гӧгӧрын вӧлісны унҗык посԋі овмӧсјас, коԁјаслы быԏ лоіс шеԁӧԁчыны аренԁа, іспоԉшщіна, воԇӧс уҗалӧм улӧ ԁа мунны сы орԁӧ батрак пыԃԃі. Тајӧ ставыс капітаԉізм стројын оз леԇны тырмымӧн паԍкавны машіннӧј ԏехԋікалы.

10. КАПІТАԈІЗМ ԀА ԎЕХԊІКА ПАԌКАЛӦМ

Ԏехԋіка паԍкалӧмын, торја-ԋін промышԉенноԍтын, капіталізм ԁырјі лоісны ыжыԁ вермӧмјас. Поԅӧ веԍкыԁа шуны, мыј капітаԉізм отсаліԍ, јона јӧткыштіс воԇӧ ԏехԋіка паԍкалӧмсӧ. Кущӧм тор-нӧ капітаԉізм ԍіԍԏемаын „отсаліс“ паԍкавны ԏехԋікаыслы? Тајӧ отсаԍыԍнас вӧліс прібыԉ. Быԁ капітаԉіст старајтчӧ кыԇі еԍкӧн унҗык боԍтны прібыԉ. Уна прібыԉ бӧрԍа вӧтлыԍӧм понԁа капітаԉістјас нуӧԁӧны ас костаныс ԋемжаԉіттӧм тыш. Быԁ капітаԉіст вермаԍӧ жебмӧԁны лібӧ ԇікӧԇ бырӧԁны асԍыс конкурентсӧ ԁа таԇікӧн боԍтны ыҗыԁҗык прібыԉ. Но конкурентӧс бырӧԁны поԅӧ сӧмын тӧвар ԁон јона чінтӧмӧн. А тӧвар ԁонсӧ чінтӧны& ԁа боԍтны сіјӧ-жӧ прібыԉсӧ капіталіст вермас сӧмын секі, кор ԁонтӧммӧԁас тӧвар вочӧмсӧ. Тајӧ могыԍ фабрікант старајтчӧ робочӧјлыԍ кыпӧԁны уҗ проізвоԃіԏеԉноԍтсӧ, чінтыны уҗԁонсӧ ԁа ԋужӧԁны уҗалан лунсӧ. Робочӧјјасӧс јонҗыка експлоаԏірујтӧмӧн капітаԉістјас вермӧны леԇны асԍыныс тӧвар ԁонсӧ ԁа тајӧн вермаԍны конкурентјаскӧԁ. Сӧмын робочӧјјаслӧн котыртчӧмлуныс кыптӧ-жӧ. Тащӧм „прӧстӧј" ногӧн, ужаланԁон чінтӧмӧн ԁа уҗаланлун соԁтӧмӧн капітаԉістлы прібыԉсӧ ыҗԁӧԁны век лоӧ ԍӧкыԁҗык. Сені, кӧні уҗԁон чінтӧмыс ԁа уҗалан лун соԁтӧмыс ез отсав, капітаԉістјас вуҗӧны мӧԁ туј вылӧ, бурмӧԁны ԏехԋіка ԁа нуӧԁӧны раціонаԉізаторскӧј уҗјас. Важ машінајассӧ вежӧны выԉ машінајасӧн, усовершенствујтӧны уҗсӧ проізвоԁство вывԍыс, јонмӧԁӧны проізвоԁствосӧ ԁа с. в. Тајӧ ставсӧ олӧмӧ пӧртӧмӧн соԁӧ уҗыслӧн проізвоԃіԏеԉноԍтыс ԁа тӧварыс воԇԇа ԁорыԍ сувтӧ ԁонтӧгҗыка. Меԁбур машінајаса гырыс& преԁпіјаԏԏӧјасыс посԋі, омӧԉік преԁпріјаԏԏӧјас ԁорын лоӧны зев выгӧԁнӧјӧн. Боԍтам-кӧԏ тащӧм прімер. 5 вӧв вына парӧвӧј машінаӧн уҗалігӧн быԁ вӧв вын војнаӧԇ сулаліс 354 шајтӧн во; 50 вӧв вына ԃвігаԏеԉӧн уҗалігӧн ӧԏі вӧв выныс вӧлі сувтӧ вонас 105 шајтӧ, а кујім ԍурс вӧв вына ԃвігаԏеԉӧн уҗалігӧн ӧԏі вӧв выныс сувтӧ сӧмын 36 шајтӧн во кежлӧ. Сіјӧ фабрікантыс, коԁі меԁвоԇын лӧԍӧԁіс выԉ машінајассӧ лоӧ бурҗык положеԋԋӧын. Тӧвар вӧчӧмыс сылӧн сувтӧ јона ԁонтӧма, а тӧвар ԁон рынок вылас век-на важ-коԃ. Сіјӧ чінтыштас неуна товарԁонсӧ, сіјӧн јона кучкас аслас конкурентјаслы ԁа боԍтӧ ыжыԁ прібыԉ. Жебҗык преԁпріјаԏԏӧас оз вермыны тышкаԍны тајӧ конкуренціјаыскӧԁ ԁа рӧзӧрітчӧны. Мукӧԁјасыс аԍныс вуҗӧны выл ԏехԋіка вылас. Таԇікон ӧԏі щупӧԁыԍ мӧԁ щупӧԁӧ мунӧны пыр воԇӧ. Сещӧм странајасын, кыԇ Амеріка, кӧні уна ԁас во чӧж ез тырмы ужалыԍ выныс, машіннӧј ԏехԋіка паԍкаліс зев ӧԁјӧ. Важ Роԍԍіјаын вӧліс мӧԁарӧ. 60-ԁ војасӧԇ вӧліс ԁарӧвӧј крепостнӧј уҗ. Уҗалан выныс вӧліс зев ԁонтӧм. Та понԁа машіннӧј ԏехԋікаыс паԍкаліс зев ԋӧжјӧ. Робочӧјјас ԁа преԁпріԋімаԏеԉјас костса тыш ԁа капітаԉістјас костса конкуренціја отсаліс ԏехԋіка паԍкалӧмлы. Прібыԉ бӧрԍа вӧтлыԍӧмыс щӧктӧ быԁ капітаԉістлы боԍтӧм прібыԉԍыс мыјкӧ-мынԁа пуктыны проізвоԁствоӧ, пыртны проізвоԁствоӧ, выԉ ԏехԋіческӧј усовершенствоваԋԋӧјас, паԍкӧԁны проізвоԁствосӧ ԁа сіјӧн ԏехԋікасӧ нуӧԁны воԇӧ. Ӧніја каԁӧ капітаԉізм ԍісԏема ԏехԋіка паԍкӧԁӧмын отсаԍан значеԋԋӧсӧ воштіс-ԋін. Капітаԉізм ӧні оз ԍещӧма& отсав ԏехԋіка паԍкалӧмыслы, кущӧма торкӧ, паԁмӧԁӧ. Кор капітаԉізм быԁміс меԁбӧрја стаԃіјаӧԇ — імперіаԉізмӧԇ — овмӧс меԁгырыԍ отраԍԉјасас понԁісны госпоԁствујтны гырыԍ трестјас, ԍіԋԃікатјас, карԏеԉјас-ԁа. Кӧԏ тајӧ капітаԉіԍԏіческӧј ӧтувтчӧмјас костас конкуренціјаыс оз слабмы, а паԍкалӧ, сӧмын тајӧ конкуренціјаыс ԏехԋіка паԍкалӧмлы оз сещома-ԋін отсав. Капітаԉіԍԏіческӧј трестјас вермаԍӧны рынок вылын лӧԍӧԁны монопоԉіја. Тајӧ монопоԉіјасӧ-кӧ најӧ вермыласны лӧԍӧԁны кӧԏ ԋеԁыр кежлӧ, најӧ (трестјасыс) лӧԍӧԁӧны тӧварјас выланыс ыҗыԁ (монопоԉнӧј) ԁонјас ԁа таԇікӧн соԁтӧны прібыԉнысӧ. Лоас-кӧ кущӧм-кӧ выԉпӧлӧс ізобреԏеԋԋӧ, трест сіјӧс ԋӧбӧ ԁа пуктӧ сукно улӧ кујлӧԁны, меԁ тајӧ ізобреԏеԋԋӧнаԍ ԋекоԁі ез вермы пӧԉзујтчыны. Тані капітаԉістјас арталӧны таԇі: прібыԉ-кӧ воӧ, меԁ ез лӧ важ машінајассӧ шыбытны ԁа бырӧԁны ԍӧм выԉ машінајас лӧԍӧԁӧм вылӧ. Буржык лоӧ ԋӧбны ізобреԏеԋԋӧыслыԍ паԏентсӧ ԁа тупкыны сылыԍ тујсӧ. Коԁ& Ԉеԋін віԍтавліс капітаԉізмлыԍ ԏехԋіка бокԍаԋ „сіԍмӧмсӧ", сіјӧ меԁԍасӧ інԁіс тајӧ тор вылас. Імперіаԉізм каԁӧ век паԍкалӧ безрабоԏіца. Тајӧ безрабоԏіца паԍкалӧмыс сіԇжӧ паԁмӧԁӧ ԏехԋіка паԍкалӧмсӧ. Кор уна лоӧ уҗалан выныс, секі ԋемла лоӧ вежны кіпомса уҗсӧ машінаӧн. Боԍтам мӧԁ прімер — проізвоԁство еԉектріфіцірујтӧм. Ӧніја ԏехԋіка воіс-ԋін сетчӧԇ, мыј еԉектрофікаціја понԁіс „пырны ӧԇӧсӧԁ“. Капітаԉіԍԏіческӧј овмӧсын, кӧні овмӧсыс течԍӧма частнӧј собственноԍт ԁа робочӧјјасӧс експлоаԏірујтӧм вылын, тајӧ могсӧ олӧмӧ пӧртны ԋекыԇі оз поԅ. Гырыԍ еԉектростанціјајас стрӧітавны капітаԉіԍԏіческӧј госуԁарствојасын оз леԇ нӧшта і капіталістјас костын лӧԍӧԁавтӧмыс. Быԁ капітаԉіст мыј вермӧмԍыс старајтчӧ, меԁым сіјӧ вӧліс ас компаԋјонјасыԍ ԁа станціјаыԍ ԋезавіԍімӧјӧн. Рента мынтӧм понԁа еԉектріфіческӧј еԋергіјалӧн ԁоныс сіԇ-жӧ јона соԁӧ. Капітаԉістјас зев јона полӧны робочӧј стачкајасыԍ. Електріфікаціја паԍкӧԁӧмын тајӧ сіԇ-жӧ лоӧ зев ыҗыԁ кутӧԁӧн. Капітаԉістјас бура тӧԁӧны, мыј проізвоԁствосӧ ыҗыԁ еԉектростанціја гӧгӧр центраԉіԅірујтӧмӧн робочӧјјас кокԋіја вермӧны котыртны гырыԍ стачкајас, ԇоԋ рајонјасын сувтӧԁны став уҗсӧ. Кымынкӧ во сајын Голлаԋԃіјаын кыпӧԁісны ԍорԋі странаӧс ԇікӧԇ електріфіцірујтӧм јылыԍ. Тајӧ кӧсјыԍӧмыслы капітаԉістјас ԍетісны чорыԁ отпор. „Мыј-нӧ міјанкӧԁ секі лоӧ, — шуӧны капітаԉістјас, — центраԉнӧј еԉектростанціјајасын котыртасны-кӧ забастовка? Міјан-ӧԁ секі оз ло еԋергіја-ԋі југыԁ-ԋі. Мукӧԁ робочӧјјаслы быԏ лоӧ боԍтчыны бастујтны!“.. Тајӧ полӧмјасыс і кутӧны буржуаԅіјаӧс еԉіфікаціјаыԍ. Колӧ-ӧ нӧшта ԍорԋітны сы јылыԍ, мыј капітаԉістјаслӧн уна пӧлӧс ԏехԋіческӧј пріјомјас лоӧны торја преԁпріјаԏԏӧјас ԍекретӧн, мыј капітаԉіԍԏіческӧј условіјӧјасын ԏехԋікаас вермӧмјасыс кӧԏ і зев гырыԍӧԍ, уҗалыԍјаслӧн ԍојаныс оз бурмы, а омӧԉтчӧ? Колӧ-ӧ віԍтавны сы јылыԍ, мыј уҗтӧм јӧз капітаԉіԍԏіческӧј странајасын артаԍԍӧны уна 10 міԉԉонјасӧн, мыј капітаԉіԍԏіческӧј кріԅісјас ԁа војнаіас бырӧԁӧны зев уна вічмӧмјас, бырӧԁӧны веԍшӧрӧ ловја ԁа техніческӧј еԋергіја? Капітаԉіԍԏіческӧј обществоын машінајасыс оз бурмӧԁны олӧмсӧ јӧзыслыԍ, а бырӧԁӧны јӧзсӧ. Тајӧ ставԍыс лоӧ ӧԏі вывоԁ: машіннӧј ԏехԋіка быԁміс-ԋін капітаԉісԏіческӧј условіјӧјассӧ ԁа капіталізмыс понԁіс торкны ԏехԋіка воԇӧ паԍкалӧмыслы. Тајӧ помӧԁсӧ поԅӧ бырӧԁны сӧмын капітзԉізмӧс мырԁӧн бырӧԁӧмӧн, му вылӧ, фабрікјас вылӧ частнӧј собственноԍт бырӧԁӧмӧн, експлоататорскӧј классјас бырӧԁӧмӧн-ԁа. Сӧмын капітаԉізм сіԍԏема бырӧԁӧм воԍтӧ паԍкыԁ туј машіннӧј ԏехԋіка воԇӧ паԍкалӧмлы. Капітаԉіԍԏіческӧј обществоын машіна лоӧ робочӧј классӧс експлоаԏірујтан среԁствоӧн. Тајӧ-жӧ машіна проԉетаріат госуԁарство кіын лоӧ уҗалыԍ јӧзлыԍ олӧм бурмӧԁан торјӧн. Пролетаріатлӧн вермӧм ԁа соціаԉізм стрӧітӧм бырӧԁасны став помӧԁјассӧ машіннӧј ԏехԋіка паԍкалӧмын. Планӧвӧја котыртӧм соціаԉіԍԏіческӧј обществоын став овмӧсын ԁа уҗ мехаԋіԅірујтӧмыс понԁасны мунны воԇӧ оз експлоататорјасӧн прібыԉ бӧрԍа вӧтлыԍӧм понԁа, а став уҗалыԍ јӧз коԉԉекԏів іԋԏересјас понԁа.