|
|
| (не показаны 144 промежуточные версии 4 участников) |
| Строка 1: |
Строка 1: |
| А. Ф ВАԌІԈЈЕВ
| | Быль ли, небыль... Важын ни эта вӧлӧм. Сэк и тӧв пӧ абу вӧлӧм таланьын. Ыджыт Шонді абу и вешшывлӧм эна местаэзісь. Пыр вӧлӧма мича да гажа. Быдмӧма сэк татӧн басӧк лапья вӧр - Парма. Олӧмась вӧрас зверь-пӧткапӧлӧс. Отир эшӧ абу на вӧлӧм. Уна ли, етша ли чулалас кад - Пармаыс чужтас зонӧс. Шуасӧ сійӧ Пераӧн. Бытшӧм да кодя быдмас хозяин - и вӧрыслӧ, и муыслӧ. Керас сія аслыс ньӧв, лӧсьӧтас ёссез. Ветлӧтӧ пӧ аслас му кузя, видзӧтлӧ, медбы и пуэс быдмисӧ бура, медбы и зверь-пӧткапӧлӧс оліс бытшӧмика, медбы и чериыс уяліс сӧдз ваэзын. Ӧтпыр Пераыс лэдзчас Кӧсва дорӧ, аддзӧ: мышкыртчӧма кымӧрсянь сизим рӧма Енӧшка да юӧ васӧ. - Тэ мыля юан менам юись васӧ? - юалӧ Енӧшкаыслісь Пера. - Мун татісь. - Ме эг тӧд, что ваыс тэнат, - шуӧ Енӧшка, - а ютӧг ме ог вермы овны. Сет юны пӧттӧдз. - Сета, ежели тэ менӧ кайӧтан кымӧрас. Ме бы видзӧта, мый сэтчин керсьӧ. - Пуксьы, - шуӧ Енӧшка, - сюррезӧ вылӧ. Пера пуксяс сы сюррез вылӧ, мӧтыд и лэбтас сійӧ кымӧрас. Сувтас кымӧрас Пера, и оссяс сы одзын Енма. Кытчӧ оз видзӧт, быдлаын городдэз да городдэз - дӧс алмазісь да чар изісь керӧмась. Быдлаын биэз сотчӧны: ыджытӧсь и учӧтӧсь, гӧрдӧсь, лӧзӧсь и вежӧсь. А шӧрас сотчӧ медыджыт би, Шонді-Би. Охота лоас Пераыслӧ босьтны кӧть неыджыт би тор да лэдзчӧтны сійӧ му вылас. Локтас сія Шонді-Биыс дынӧ да кватитас бы... Сэтчӧ кыдз гымыштас, кыдз вирдыштас - и чапкач Перасӧ ылӧ-ылӧ Би дынсяняс. Пондас усьны Пераыс тартарарыӧ. Но вот кутас кинкӧ сійӧ, лэбтас и пуксьӧтас мыйӧкӧ небытӧ. Видзӧтӧ Пераыс - аддзӧ: пукалӧ сія кымӧровӧй подушкаэз вылын, золотӧй додьын, а кыскӧ сійӧ серебрянӧй вӧв. Бокас сыкӧт пукалӧ басӧкся-басӧк нывка. Синнэс сылӧн лӧз кымӧрись, рожабаннэс - асывся зарниись, юрсиыс - чистӧй золотоись, а паськӧмыс свиттялӧ, нельки синнэз янӧтӧ. - Тэ кин сэтшӧмыс? - юалӧ нывкаыслісь Пера. - Ме Зарань, Шонділӧн ныв. Быд асылӧ ме сайма одзджык Шондіысся и быд рытӧ вода сысся сёрӧнжык. Ме дозирайта, медбы Шондіыс некинӧс эз сот. А тэ мыля павкин Шонді-Биас? - юалӧ сія Пераыслісь. - Ме мӧді лэдзчӧтны сійӧ му вылас, - шуӧ Пера. - А мыйлӧ сія тэныт му вылас? - Медбы городдэз сэтшӧмӧсь жӧ гырисьӧсь да басӧкӧсь быдмисӧ, кыдз Енмаас. - А кин пондас нія городдэзын овны? - юалӧ Зарань. - Миян тэкӧт челядьным. Эд ме тэныт, тыдалӧ, гленитчи, раз тэ менӧ дорйин, - шуӧ Пераыс. - О-о, смев тэ, зонка. Смев да удав, - шуӧ Зарань, - эшӧ некин эз на лысьт кайны татчӧ, а тэ вот кайин. Эшӧ некин эз на лысьт павкӧтны Шонді-Бисӧ, а тэ павкӧтін. Дорйи бы ме кӧть кинӧс, но тэнӧ эшӧ и радейта. - Сэк лэдзчам мекӧт му вылас, - шуӧ Пера. - Ме мыччала тэныт ассим богатствоэз: керӧссэз да вӧррез, юэз да тыэз, видззез да ыббез. И иньдӧтас Зарань ассис серебрянӧй вӧвсӧ увлань, муыслань. Лэдзчасӧ нія му вылӧ, и Пера пондас мыччавны Зараньыслӧ ассис богатствоэз: вылын мыссэз-керӧссэз да гажа вӧррез, сӧстӧм юэз да басӧк тыэз, цветитан видззез да веж ыббез. Гленитчӧмась нія Зараньыслӧ, и согласитчас сія кольччыны Пераыскӧт му вылас. Сэк окалас Парма-Вӧрлӧн зоныс Шонділісь нывсӧ. Казялас этӧ кымӧрсянь Шондіыс, лӧгасяс Зараньыс вылӧ и пышшас эна местаэзісь: ась пӧ кынмӧны кӧдзытсяняс. Му вылас сэк жӧ лоӧма кӧдзыт да пемыт, пондӧмась пӧльтны ойся тӧввез, кынмӧмась юэз да тыэз, лым столаэз тыртӧмась быд пельӧсок. Лёк тӧвчик пондӧма гӧрдззыны ассис кузь бӧж, каляннэз пондӧмась уннявны-повзьӧтчыны. Сэк Пера лэбтас Зараньсӧ киэз вылас да пыртас вӧрӧ. И Парма-мамыс примитас нійӧ ласкова и дзебас аслас лапъя да небыт уввез увтӧ. Сизим год сьӧрна абу вовлӧма талань Шондіыс, сизим год сьӧрна олӧмась Пера да Зарань вӧр пытшкын. Сы коста Зарань быдтас ни Пераыслӧ сизим зонӧс - вынася-вынаэзӧ да сизим нылӧс - басӧкся-басӧккезӧ. Зоннэс пондасӧ вӧравны ни, и ныввес - гортовисявны. Ветлӧтас-ветлӧтас кытӧнкӧ Шонді и охота лоас сылӧ видзӧтны, мый ни лоис нылыскӧт. Локтас сія талань бӧр. Сэк жӧ лоас бӧра шоныт да югыт. Пышшасӧ тӧввез и каляннэз, дзебсисяс тӧвчик. Сыласӧ юэз да тыэз, пондасӧ цветитны быдмассэз. Енӧшка мышкыртчас Кӧсва весьтӧ юны. Пондас корны Шондіыс Зараньсӧ, медбы кайис сія бӧр кымӧрас, кытӧн пыр шоныт да гажа, кытӧн быдӧс тырмӧ, мый бы эз ков. Зарань оз бы кай. - Меным, - шуӧ, - татӧн бур. Сэк Шонді пондас грӧзитчыны: - Ме бӧра пышша татісь, ась ті кынматӧ. Зарань и баитӧ: - Сизим год олім - эг кынмӧ. Вӧр шонтіс. - Сэк сота быдӧннытӧ ӧтлаын вӧрыскӧт, - повзьӧтлӧ Шонді. Повзяс Зарань и шуӧ Пераыслӧ: - Только кымӧрас ме верма видзны сійӧ, медбы эз сот. Колас кайны. Каям быдӧнным. Пера и шуӧ: - Ме татӧн чужи, быдми, татчӧ и кольчча. Торйӧтасӧ сэк нія челядьнысӧ кык торйӧн - мукӧдсӧ кольны му вылӧ, мукӧдсӧ кайӧтны кымӧрӧ. Но лӧгасяс сэк Парма-вӧр: - Ме нійӧ шонті, верді, а нія пышшӧны бы. Ась мунӧ Зараньыс ӧтнас, кысянь локтіс, а челядьыс ась кольччӧны му вылӧ! И лӧсьӧтас сія говк: ӧтӧрын ыкӧстан - мӧдӧрын кылӧ. Пондас Зарань кытсавны челядьсӧ, медбы кайӧтны Енмаас: ыкӧстас ӧтӧрӧ - мӧдӧр кылӧ. Сідз нія и янсӧтчасӧ: Зарань мунас лунлань, челядьыс - ойлань. Дыр горзас, корас челядьсӧ Зарань, но нія озӧ кылӧ. Эта коста Шондіыс сыбурна пондас сотны ни, нельки ваэз косьмасӧ, муыс потласяс, быдмассэз кельдӧтасӧ. Нем керны - Зарань каяс кымӧрас ӧтнас, медбы не сетны Шондіыслӧ сотны челядьсӧ. Лишь коляс му вылас ассис серебрянӧй вӧв да золотӧй додь, медбы кӧр-нибудь кайисӧ челядьыс сы дынӧ Енмаас. Эта кадӧ Пераыс ӧктас ассис зоннэсӧ, сетас нылӧ ньӧввез да кайӧтас медвылын керӧс вылӧ мыччавны Шондісӧ. - Видзӧтӧ, - шуӧ сія нылӧ, - вон ыджытся-ыджыт би, Шонді-Би; сысянь быдӧс бурыс: шоныт и югыт, сыснь городдэз быдмӧны. Но сысянь жӧ и быдӧс умӧльыс: сія сотӧ и сія кынтӧ, сія янсӧтіс быдӧннытӧ тіянӧс и менӧ мамныткӧт. Ме пондылі сыкӧт вермасьны, но ӧтнам эг вермы. А ӧні мийӧ унаӧсь. Лэбтасӧ сэк сизимнан зоныс ньӧв и лыясӧ веськыт Шонді-Биас. Ӧтдруг ныкӧт лыяс Пера аслас медыджыт ньӧлісь. Зэгалас быдӧс Шонді-Би, чеччӧвтас сы бердісь ыджыт би тор да киссяс бичиррезӧн омӧн му кузяс. Ӧзъясӧ Пармаын сэк биэз, ыджытӧсь и учӧтӧсь, лӧзӧсь и вежӧсь. И пондасӧ быдмыны городдэз, сэтшӧмӧсь жӧ гырисьӧсь да басӧкӧсь, кыдз Енмаас. Нія городдэзын важся каддэзсянь олӧ отир - Пералӧн да Зараньлӧн челядь. Шуӧны нійӧ пермяккезӧн да зырянаӧн. Кодя отир. И шоныт, и гажа эта странаын. Вылын мыссэз-керӧссэз да гажа вӧррез, сӧстӧм юэз да басӧк тыэз, цветитан видззез да веж ыббез, а сідзжӧ городдэз да посаддэз - ыджыт богатствоэзӧн тырӧма край. Шонді бы и ӧні пышшӧ татісь (быд годӧ сы коста тӧввез овлӧны), но оз вермы, раз ыджыт тор сылӧн мусӧ шонтӧ. Сія бы и сотӧ гожумнас, но Зарань оз сет. Сія сё медодз чеччӧ асывнас и медбӧръя водӧ рытнас - дозирайтӧ, медбы некинӧс эз сот Шондіыс. Только быд гожумся асылӧ мусӧ да вӧрсӧ вевттьӧ кыз сӧстӧм лысва. Этӧ Зарань одз асывнас, кӧр эшӧ быдӧнныс узьӧны, горзӧ - гажтӧм сылӧ челядьыстӧг. Да и челядьыс сылӧн частожык баитлӧны, кыдз бы адззыны серебрянӧй вӧвсӧ золотӧй додьнас да кайны Енмаас. Одзжык эз веритлӧ, а ӧні веритӧны ни тай, что кымӧрас туйӧ кайнытӧ. Ме бы кайла жӧ сэтчин. |
| КЫԆІ КЕРНЫ ԀА БӦРЈЫНЫ КАРТУПЕԈ
| |
| КОМІ ԊІГА ЛЕԆАНІН
| |
| СЫКТЫВКАР - 1931
| |
| 171.
| |
| Коԁыр бурҗык іԁравны картупеԉ
| |
| | |
| Меԁым тајӧс кужны вӧчны колӧ быԁ колхоԅԋіклы ԁа ӧтка овмӧсын олыԍ креԍԏаԋінлы тӧԁны воԇвыв кымынкӧ правілӧ.
| |
| Меԁвоԇ колӧ пыԃԃі боԍтны, кущӧм картупеԉыслӧн својствоіасыс меԁбӧрја быԁман каԁнас. Опыт вӧчыԍ учрежԃеԋԋӧјас ԁа креԍԏана ас уҗԍыныс аԁԇісны, мыј арын, торја-ԋін шонԁіја ԁа кос повоԃԃа ԁырјі картупеԉ јонҗыка быԁмӧ ԁа урожајыс тӧԁчымӧн ыжԁӧ. Тајӧ еща-на, картупеԉлӧн бурмӧ качествоыс. Сіјӧ лоӧ кракмалаҗык, пуӧм бӧрас кірјалан. Кракмала картупеԉ бур абу сӧмын ԍојны, а щӧщ јона колана кракмалопаточнӧј ԁа віна вӧчан завоԁјаслы. Оз веԍшӧрӧ завоԁјас-і ыҗыԁҗык ԁон мынтыны јонҗыка кракмала картупеԉ вылӧ. Шуам, завоԁ мынтӧ ӧԏі тсентԋер картупеԉ вылӧ, кӧні кракмалыс 16 прӧчент, — ӧԏі шајт 52 ур, а кракмалыс-кӧ 24 прӧчент, мынтӧ-ԋін 2 шајт 40 ур,
| |
| Торјалӧмыс абу ԇік ічӧт... Сеԍԍа нӧшта ӧԏі буртср боԍтӧ картупеԉ муын олан меԁбӧрја каԁнас — сіјӧ бура воӧ ԁа поԅны кутас сіјӧс ԁыр віԇны.
| |
| | |
| Татыԍ ӧԏі правілӧ.
| |
| | |
| Колӧ тӧжԁыԍны, меԁ картупеԉыс му-вылас помӧԇ воіс.
| |
| Уна пӧлӧс (сорт картупеԉлыԍ воӧмсӧ поԅӧ тӧԁмавны зајас ԁа корјас куԅтаыс. Воігас најӧ пемԁӧны, сеԍԍа наԇӧԋікӧн небԇӧны ԁа кулӧны.
| |
| Корјас кулӧм бӧрын картупеԉ ԁугԁӧ быԁмыны і кракмалыс ԁугԁас соԁны. Секіԍаԋ колӧ-ԋін завоԃітны керны картупеԉ. — Сӧмын мукӧԁ ԁырјіыс тајӧ правілӧјасыԁ вермасны-на-і пӧрјавны. Картупеԉ заыс ԁа корјыс вермасны пемԁыны ԁа коԍмыны картупеԉыс вотӧԇ. Тащӧмыс лоӧ картупеԉ ԍіԍм&ыԍ, коԁі шуԍӧ фітофтораӧн — ԉібӧ картупеԉ ԍіԍтыԍӧн. Секі колӧ тӧԁны мӧԁ пӧлӧс правілӧ.
| |
| Картупеԉ воӧмсӧ поԅӧ тӧԁмавны поз тыр ԍерԏіыс, колӧ коԁјыны бурҗык позтыр ԁа пыркԋітны заӧԁыс кутӧмӧн. Картупеԉјасыс кӧ кокԋіа гылалӧны вужјасԍыс сіјӧ воӧма-ԋін. Картупеԉлыԍ воӧмсӧ абу ԍӧкыԁ тӧԁмавны і кыш ԍерԏіыс. Кышыс-кӧ картупеԉыслӧн чуԋнаԁ ԉічкӧмӧн оз
| |
| куԉышԍы сіјӧ воӧма-ԋін — поԅас-ԋін керны.
| |
| Унаыԍ картупеԉтӧ лоӧ керны коԁыр абу-на картупеԉ воӧм јывԍыс став тӧԁмӧԁанјасыс.
| |
| Заыс ԁа корјыс сорӧн воыԍ картупеԉјаслӧн „Воԉтман" ,,Ԍвітаԅ", „Ԍіԉеԅіја“, „Гаврԋек” сортјаслӧн — оз пемԁыны ԁа оз коԍмыны кынмавлытӧԇ. Тащӧм сортјаслыԍ воӧмсӧ оз ков віԁчыԍны, колӧ керны зера каԁӧԇ ԁа кынмавтӧԇ.
| |
| Овмӧсӧн-кӧ пуктӧма уна пӧлӧс сорт картупеԉ, керны колӧ завоԃітны воԇҗык воан сортјасԍаԋ ԁа бӧрынҗык керны ԍорӧн воыԍ картупеԉсӧ.
| |
| Торјӧн колӧ шуны коԍкӧм вылӧ пуктӧм каріупеԉ керӧм јылыԍ. Козкӧмвывса картупеԉ воӧм оз поԅ тӧԁмавны воԇын шуӧм правілӧјас серԏі — ԁа сіјӧс тӧԁмалӧмыԍ ԋінӧм. Коԍкӧм вылӧ пуктыԍԍӧ меԁԍасӧ воԇ воыԍ картупеԉ ,,Скороспелка“, ,,Епікур“ ԁа мукӧԁ сортјас, коԁӧс вотӧгыс-на-і вузалӧны рынок вылӧ. Коԍкӧм вылыԍ картупеԉсӧ колӧ керны сещом каԁын меԁ еԍкӧ поԅіс коԍкӧмсӧ ԁаԍтыны арԍа кӧԇа кежлӧ,
| |
| Картупеԉтӧ вотӧгыс керӧмыԁ кӧԏі-і оз сет ыҗыԁ урожајтӧ, сӧмын том кар-
| |
| тупеԉтӧ ԋӧбӧны ыҗыԁҗык ԁонӧн, сіјӧн вештыԍӧ став уҗыс ԁа вајӧ овмӧсыслы веԉ ыҗыԁ ԁохоԁ. Картупеԉ керны завоԃітчан каԁ ԁа сіјӧс керан каԁ СССР паԍта абу быԁлаын ӧткоԃ. Унҗык рајонјасас картупеԉ керӧмыс мунӧ ԍеԋԏабр тӧлыԍ шӧрԍаԋ ԁа окԏабр ԁасӧԁ лунјасӧԇ. Ԋеуна воԇҗык завоԃітӧны ԁа помалӧны картупеԉ керӧмсӧ ԋечерчоԅемнӧј облаԍтјасын ԁа лыа мујас вылыԍ; ԋеуна ԍорӧнҗык керӧны черноԅемнӧј облаԍтјасын.
| |
| Колхозјаслы колӧ зев бура тӧԁмавны картупеԉ керан каԁтӧ. Картупеԉ керӧмӧн оз ков јона термаԍны, сӧмын оз поԅ ԍормӧԁчыны. Рајонын-кӧ кынмавлӧмјас овлӧ воԇҗык, а пуктасјасыс уна, ԁа уҗалан выныс оз тырмы, колӧ мӧвпыштлыны тырмас оз каԁыс ԁа выныс ставсӧ керны, а оз-кӧ тырмы секі колӧ керны завоԃітны воԇҗык, меԁ оз кал& коԉны лымулӧ,&
| |
| Колӧ тӧԁны мыј сӧмын плуг ԉібӧ гӧр бӧрԍа картупеԉ чукӧртӧм (керӧм) боԍтӧ каԁсо урожај ыҗԁа ԍерԏіыс 250-300 уҗалан час ӧԏі гектар вылӧ. Сыкынԇі колӧ каԁ картупеԉсӧ бӧрјӧм вылӧ, мешӧкјасӧ течӧм вылӧ ԁа новлӧм вылӧ. Ставсӧ тајӧс колӧ артавны колхоԅԋікјаслы ԁа ӧтка
| |
| овмӧсјаслы урожај боԍтан план вӧчігӧн.
| |
| Картупеԉ керны колӧ міча ԁа кос повоԃԃаӧ. Ташӧм повоԃԃаӧ картупеԉыс ӧԁјӧ коԍмӧ ԁа бура весаԍԍӧ ӧшјӧм муԍыс.
| |
| Керӧм воԇвылын картупеԉ корсӧ колӧ ыщкыны мувывԍыс. Меԁԍа-ԋін ыщкыныс колӧ ԍор воан картупеԉ сортјаслыԍ корсӧ, коԁјас ԁыр кутӧны веж корјассӧ. Картупеԉ корсӧ кертӧԇыс ыщкӧмԍыс бурыс кык пӧлӧс. Ӧԏі-кӧ, кокԋаммӧ картупеԉ керӧмыс — весалӧм корјыс оз воԉсаԍ муӧԁ& оз сајӧԁ муас кујлыԍ картупеԉсӧ ԁа оз кут торкавны окучԋіклы, плуглы ԉібӧ гӧрлы гӧріганыс. Мӧԁкӧ ыщкӧм корјыс ачыс вермӧ уна бур ԍетны, сіјӧс поԅӧ ԍілосујтны, ԁа тӧвнас верԁны ыжјаслы
| |
| Торја віԁчыԍӧм колӧ сіԍманӧн віԍыԍ-(фітофтора) картупеԉ керігӧн. Тајӧ віԍӧмсӧ кокԋіа поԅӧ тӧԁмавны картупеԉ кор ԍерԏіыс. Јуԉ тӧлыԍ помын ԁа август воԇԇа җынјас меԁвоԇ корјасас, а сеԍԍа заас лоӧны васӧԁ руԁов гӧгрӧс чутјас. Кор улысас, тајӧ чутјас гӧгӧрыс, чужӧны јежыԁ бакшаԍӧм інјас.
| |
| Ԍорӧнҗык сулалӧ-кӧ зера повоԃԃа, зајасыс ԁа корјасыс ӧԁјӧ ԍӧԁаԍӧны, ԍіԍмӧны ԁа кулӧны.
| |
| Тајӧ став тӧԁанторјассӧ-кӧ каԅалӧма, секі поԅӧ-ԋін тӧԁны, мыј картупеԉыс віԍӧ, а сывӧсна ыҗыԁ урон вермас лоны. Ӧні тӧԁӧны-ԋін — картупеԉлӧн ԍіԍмӧм, — вуҗыԍ віԍӧм. Корјасԍыԍ сіјӧ вермӧ вуҗны картупеԉас сӧмын ӧтчыԁ інмылӧмыԍ. Тајӧ тӧԁӧм мыԍԏі лун 7-10 воԇҗык кертӧԇыс, колӧ став засӧ ԁа корсӧ ыщкыны, сеԍԍа чукӧртны ԁа сотны.
| |
| | |
| Кыԇі керны картупеԉ
| |
| | |
| Картупеԉ керан ногјас овлӧны кымын кӧ пӧлӧс. Посԋі креԍԏана овмӧсјасын, кӧні пуктасјассӧ вӧԃітӧны посԋі јӧрјасын, картупеԉ керӧны теԉебјасӧн, зырјасӧн ԁа коканјасӧн. Тащӧм ногӧн картупеԉ керӧм — став картупеԉсӧ ӧктӧм бокԍаԋ, бур, сӧмын сы вылӧ колӧ уна уҗалан вын. Та вӧсна колхозјасын, кӧні картупеԉсӧ вӧԃітӧны уна, ԃерт, тащӧм ногӧн керны уна он вермы. Унҗыксӧ картупеԉ керӧмыс мунлӧ гӧрјӧн, окучԋікӧн ԉібӧ плугјӧн. На пыщкыԍ бурҗык резуԉтатјас ԍетӧны гӧр ԁа окучԋік. Наӧн кокԋіԃіка лептыԍԍӧ картупеԉ поз віԅыԍ, бергӧԁчӧ позтырӧн ԁа сіјӧн кокԋӧԁӧ картупеԉ ӧктӧмсӧ. Плуглӧн ем кык тырмытӧмтор. Картупеԉ кустсӧ бергӧ-
| |
| ԁігас сіјӧ тупкӧ мунас картупеԉсӧ бура уна ԁа оз пыркԋіт позтырсӧ. Сы кынԇі амыԍнас плугјыс щыкӧԁлӧ картупеԉсӧ& зев уна вунԁавлӧ.
| |
| Окучԋік ԁа гӧр плугԍыс јӧнасӧ оз-жӧ торјавны. Најӧ оз жӧ картупеԉсӧ,& течны бӧрӧзԁаас пызан вылӧмоз. Став картупеԉсӧ ӧктӧм ставнас сы помын, кущӧма ӧктыԍыԍјасыс ԍуԍҗыка ԁа зіԉӧмӧнҗык гуԁјӧны позтырсӧ. Картупеԉ керны меԁ бур машінајасӧн. Сещӧм машінајасыс шуԍӧны картупеԉ керан машінајасӧн (картофелекопатели). Бӧрја каԁнас сещӧм машінајасыс понԁісны паԍкавны картупеԉ вӧԃітыԍ гырыԍ колхозјасын. Тајӧ машінајасӧн ӧніја уҗалӧм опытјас ԍерԏіыс поԅӧ шуны, мыј најӧ матыԍа војасӧ зев јона паԍкаласны картупеԉ вӧԃітыԍ колхозјасӧ.
| |
| Гӧрјӧн, окучԋікӧн ԉібӧ плугјӧн картупеԉ керӧм бӧрын поԅӧ-ӧ лыԃԃыны уҗсӧ помаԍӧмӧн? Олӧмыс петкӧԁліс, мыј тајӧн уҗ помавны оз поԅ. Кӧԏ кущӧма оз ԅіԉны ӧктыԍјасыс, став картупеԉсӧ мувылыԍ најӧ ӧктыны оз вермыны. Став урожајсӧ-кӧ чукӧртны колӧ керӧм бӧрас картупеԉ мусӧ піԋовтны ӧԏі ԉібӧ кык
| |
| пӧлӧн. Піԋовтӧм бӧрын картупеԉсӧ ӧктӧм тырмымӧн вештасны уҗсӧ.
| |
| Уна колхозјас, ԁа-і ӧтка овмӧјас&, піԋовтӧм бӧрас картупеԉ мусӧ бара гӧрӧны. Ем-абу тајӧ гӧрӧмыԍ кущӧмкӧ бур? Ем ыҗыԁ бур. Тајӧ гӧрӧмнас став картупеԉыс-ԋін ӧкмӧ, ӧкмӧ сы мынԁа, мыј вещтӧ выԉ пӧв вӧчӧм уҗсӧ.
| |
| Та кынԇі арнас гӧрӧмыс вежӧ тулысԍа гӧрӧмсӧ, сіјӧн тувсовја уҗсӧ кокԋӧԁӧ, ԍетӧ вермӧм бурҗыка уҗӧԁны вӧвјассӧ ԁа мукӧԁ уҗалан вынсӧ, ԁонтӧммӧԁӧ уҗсӧ. Торјӧн-ԋін таја копана гӧԉ ԁа слабҗыка олыԍ шӧркоԃԃема креԍԏаналы , коԁјаслы унаыԍ лоӧ меԁавны уҗалан вынсӧ (вӧвјас).
| |
| Арԍа гӧрӧм оз сӧмын тајӧ бурсӧ ԍет. Сіјӧ отсалӧ лептыны урожајсӧ кӧԇаыслыԍ, коԁӧс лоӧ кӧԇӧма мӧԁ вонас картупеԉ му вылас. Меԁ бӧрын, арԍа гӧрӧмӧн гранкіаԍԍӧ муыс, а сіјӧ отсалӧ ԁырҗык кутны лымсӧ ԁа муыс васӧԁҗык лоӧ.
| |
| Кыԇі кіӧн керігӧн сіԇі-жӧ гӧрјӧн керігӧн колӧ зіԉны меԁ еԍкӧ ещаҗык вӧлі жугӧԁӧма картупеԉсӧ. Оз поԅ вӧвтӧ леԇны ветлыны картупеԉ кустјас кості бӧрӧзԁајасӧԁ, оз поԅ пыркӧԁны картупеԉ мусӧ зыр берԁӧ, ԁа с. в. Вунԁыԍӧм,
| |
| гыжјыԍтчӧм, пазалӧм, потлаԍӧм картупеԉјас оз вермыны ԁыр овны, регыԁӧн щыкӧны ԁа вузалігӧн ԁонтӧмҗыка сулалӧны.
| |
| Сещӧм картупеԉ шуԍӧ ԋеконԃітԍіоннӧјӧн. Картупеԉ заготовітыԍ оргаԋізатсіјајас сещӧм картупеԉсӧ оз ԋӧбны.
| |
| | |
| Картупеԉ шурӧԁӧм ԁа коԍтӧм
| |
| | |
| Керӧм картупеԉ сԁаточнӧј пунктӧ нутӧԇ, ԉібӧ віԇанінјасӧ кіԍтавтӧԇ, колӧ шурӧԁны, кӧԍтыны ԁа бӧрјыны. Міча повоԃԃа ԁырјі-кӧ мунӧ картупеԉ керӧмыс, коԍтӧмыс оз ԍӧктӧԁ уҗсӧ. Керӧм картупеԉсӧ мувылас-жӧ шыԉӧԁыштӧмінӧ кіԍтавны ԁа ԋеԁыр мыԍԏі сіјӧ коԍмӧ-ԋін ԁа вежԍӧ, ԇік мӧԁ, коԁыр картупеԉтӧ лоӧ керны зера каԁын, секі картупеԉтӧ мувылаԁ он-ԋін коԍты. Сіјӧс лоӧ кіԍтавны вевт улӧ 25-30 см. кызта ԁа кык-куім лун сені віԇны шурзвтӧԇыс ԁа коԍмытӧԇыс.
| |
| Коԍтӧм ԁа ԇоԋвіԇа картупеԉ ԁыр оз ԍіԍмы ԋі оз рушмы ԁа веснас оз чін. Еща-кӧ кокԋаммӧ ԍӧктанас, сіјӧ сӧмын воԇӧ коԍмӧмԍыс. Ва ԁа ԋајт картупеԉ веснас чінӧ 30 прӧчент вылӧ ԁа унҗык
| |
| ті мукӧԁ ԁырјіыс вермас ставнас вошны, ԍіԍмыны. Со кущӧм колана картупеԉ бура коԍтӧм ԁа шурӧԁӧм.
| |
| | |
| Картупеԉ бӧрјӧԁлӧм
| |
| | |
| Картупеԉ бӧрјӧԁлӧны унҗыкыԍсӧ кіӧн — картупеԉ керігас-жӧ. Посԋі, віԍыԍ ԁа жугавлӧм картупеԉ ӧктӧны ӧԏі ԁозјӧ, шӧркоԃӧс — мӧԁӧ, гырыԍӧс — којмӧԁӧ.
| |
| Уна колхоз картупеԉсӧ бӧрјӧԁлӧны пуыԍ вӧчӧм решеткајасӧн. Сещӧм решеткасӧ вӧчны кокԋі. Боԍтӧ 3-4 метра куԅа кымын-кӧ пӧв, најӧс ӧтлаӧԁӧны — вӧчӧны ӧԏі помае посԋыԃік роԅјас; мӧԁар помлаԋыс роԅјассӧ пыр ыҗԁӧԁӧны. Роԅјасыс вӧчԍӧны картупеԉ тӧріг (посԋі, шӧркоԃ, гырыԍ картупеԉлы). Пӧвјассӧ ӧԏілаӧ тувјалӧм бӧрын, бокјассӧ ԁорӧсалӧны, сорԏіровкаыԁ ԁаԍ. Уҗалігӧн сорԏіровкасӧ пуктӧны католаӧн, сіԇі меԁ посԋі роԅјаса помыс вӧлі вылынҗык гырыԍ роԅјаса помԁорԍыс. Вылыслаԁор помԍаԋыс кіԍтӧны картупеԉсӧ, сіја гӧгыԉтчӧ пӧв куԅтаыс, сек посԋі роԅјастіыс кіԍԍӧ му, сы бӧрын посԋі картупеԉ, воԇӧ шӧркоԃ, помас гырыԍ.
| |
| Картупеԉыс меԁ оз ӧшјі& решетка вылас, сіјӧс каԁыԍ-каԁӧ весалӧны роскӧн. Борјӧԁлыны картупеԉсӧ колӧ кујім пеԉӧ: посԋі, шӧркоԃ ԁа гырыԍ. Посԋі картупеԉ мунӧ скӧт верԁны, шӧркоԃыс кӧјԁыс вылӧ, а гырыԍыс вузавны, ԍојны.
| |
| Ԍојан (гырыԍ) картупеԉыс колӧ лоны ыҗԁанас еща вылӧ віт саԋԏіметр.
| |
| Мӧԁпӧлсс сорԏіровка вӧчԍӧ таԇі. Вӧчӧны пу-рама: куԅтанас 3 метр кымын, ԁа паԍтанас 3/4 метр мынԁа. Рама куԅтаыс тувјалӧма шыԉыԁа стружітӧм тасјас. Тасјаслӧн костыс ӧԏі помас колӧ 1 см., а мӧԁар помыс 8 см. Тасјас увтас тувјавԍӧ вомӧна кык тас, коԁјас рамасӧ јукӧны кујім пеԉӧ. Вӧчӧм сорԏіровкасӧ пуктӧны кокјас вылӧ (поԁставка вылӧ) сіԇі, меԁ сорԏіровкаыс лоі католаӧн. Векԋі роԅјаслы колӧ лоны вылынжык паԍкыԁҗык роԅјас ԍерԏіыс. Сорԏіровка улас пуктыны јащікјас ԉібӧ кӧрԅінајас, кытчӧ і кіԍԍӧ картупеԉыс. Сорԏіровка вылі помас пуктыԍԍӧ жӧлӧб ԉібӧ ԋеыҗыԁ пӧв рамалаԋыс католаӧн. Сетчӧ і кіԍталӧны бӧрјӧԁлан картупеԉсӧ. Катола сорԏіровка куԅтаыс картупеԉыс гӧгыԉтчӧ увлаԋ, кытчӧԇ оз уԍ роԅӧԁыс улас. Меԁвоԇ кіԍԍӧ му, сеԍԍа посԋі картупеԉ,
| |
| сыыԍ улӧҗык — шӧркоԃ, помас — гырыԍ. Меԁ картупеԉыс ез ԍібԁав беԃјас костас, сорԏіровка бокјастіыс ветлӧ ӧԏі ԉібӧ кык уҗалыԍ ԁа роскӧн перјалӧны ԍібԁӧм картупеԉјассӧ.
| |
| Меԁым картупеԉыс ез гылав жӧлӧбԍыс ԉібӧ пӧв вывԍыс бокјастіыс, бокса тасјас бокас тувјалӧны пӧвјас ԉібӧ пуктӧны кер.
| |
| Кыԇі тасјаса сорԏіровкаӧн, сіԇі-і роԅјаса сорԏіровкаӧн поԅӧ картупеԉсӧ бӧрјӧԁлыны ыҗԁа ԍерԏіыс кымынкӧ пеԉӧ. Та вӧсна тасјас улас муԍаԋыс ԁа тасјасӧԇыс вӧчԍӧны топыԁ пощӧс коԃјас. Меԁԍасӧ вӧчԍӧ кык ԉібӧ кујім пощӧԍ, меԁым јукны посԋі, шӧркоԃ ԁа гырыԍ картупеԉ вылӧ. Картупеԉ вӧԃітан гырыԍ колхозјасын понԁіс паԍкавны ԋемеч завоԁса „Пеԉԉерт" ԍіԍԏемаа картупеԉ сорԏірујтан машіна. Тајӧ машінајассӧ вӧчӧны міјан завоԁјас. Машінаыс сорԏірујтӧ зев ӧԁјӧ. Ԁас час ԁугԁывтӧг уҗалӧмӧн вермӧны сорԏірујтны 15-ԍаԋ 118 тоннаӧԇ.
| |
| Картупеԉ бӧрјӧԁлыны, меԁ кӧԏ кущӧм ногӧн сіјӧ вӧлі вӧчԍӧ, бурҗык мувылас керігӧн.
| |
| Керігас бӧрјӧԁлӧмыс сіјӧн бур, мыј унҗык уҗыс секі вӧчԍӧ ӧтщӧщ, сіјӧ-жӧ
| |
| уҗалыԍјасӧн, коԁјас керӧны картупелсӧ. Сіԇ кіӧн бӧрјӧԁлігӧн ем зев ыҗыԁ торјалӧм: шыблавны-ӧ,& картупеԉсӧ ӧԏі кӧрԅінаӧ ԉібӧ кыкӧ, а кык уҗалыԍ вылӧ-кӧ-і — кујімӧ. Сорԏіровкајасӧн картупеԉ бӧрјӧԁлігӧн ԇік ӧткоԃ кіԍтавны картупеԉсӧ му вылӧ ԉібӧ сорԏіровка решетка вылӧ. Картупеԉ бӧрӧзԁајасыс-кӧ куԅӧԍ, меԁым кокԋӧԁны уҗсӧ, сорԏіровкаыс вӧчԍӧ уналаӧ, картупеԉ кіԍталанінјасас. Картупеԉ бӧрјӧԁлан став ӧктӧмјас ԁырјіыс колхоԅԋікјаслы ԁа ӧтка олыԍ креԍԏаналы колӧ: бурҗыка јансӧԁны віԍыԍ картупеԉјассӧ. Најӧс веԍіг ԋіӧԏі бур сорԏірујтан машіна оз торјӧԁ. Віԍыԍ картупеԉ, ԇоԋвіԇа картупеԉыԍ торјӧԁтӧм — вајӧ зев ыҗыԁ урон. Щӧкыԁа овлӧ сіԇі, кор кымынкӧ віԍыԍ картупеԉ віԍмӧԁӧны ԁа сіԍтӧны тӧв чӧжӧн гуԍыс став картупеԉсӧ. Меԁԍа-ԋін колӧ віԁчыԍны віԍман віԍӧмыԍ, мыј јылыԍ мі ԍорԋітлім-ԋін.
| |
| Картупеԉыс тајӧ віԍӧмыԍ сіԍмӧ ԉібӧ кос сіԍӧн ԉібӧ васӧԁ сіԍӧн.
| |
| Му вылас-кӧ-на каԅалӧма, за ԁа кор-ԍерԏіыс тајӧ віԍӧмсӧ, сек колӧ бурҗыка віԇӧԁӧмӧн торјӧԁны віԍыԍ картупеԉсӧ став урожајԍыс.
| |
| Віԍӧмыс вуҗӧ картупеԉас, оз сӧмын заас ԉібӧ корјас інмылӧмыԍ, щӧщ-і му-пырыс зер ԁа лысва војтјасӧн. Віԍӧмсӧ картупеԉ ԍерԏіыс тӧԁмавны ԍӧкыԁҗык зајас ԁа корјас ԍерԏі ԁорыԍ, торјӧн-ԋін меԁвоԇԇа віԍан каԁас. Воԇҗыксӧ картупеԉ кышвылас лоӧны гӧпта руԁ чутјас. Картупеԉсӧ шӧрі вунԁӧм бӧрын чут улыс — лоӧ руԁ рӧма. Тајӧ меԁвоԇԇа віԍӧм тӧԁмӧԁантор. Руԁ рӧмыс пыр ӧтарӧ паԍкалӧ, картупеԉыс сіԍмӧ ԁа віԍмӧԁӧ гӧгӧрса картупеԉјассӧ. Картупеԉыс сісмӧ зев ӧԁјӧ, меԁԍа-ԋін шоныԁ ԁырјі. 2-3 вежонӧн картупеԉ чукӧр сіԍмӧ сещӧма, мыј он вермы аԁԇыны ӧԏі ԇоԋ картупеԉ. 12-15 граԁуса шоныԁӧн, віԍӧмыс паԍкалӧ став чукӧрас 6-7 лунӧн.
| |
| Бӧрјӧԁлігӧн торјӧԁӧм віԍны завоԃітчӧм картупеԉсӧ верԁӧны скӧтлы. Јона сіԍмӧм картупеԉ колӧ сотны ԉібӧ гуавны муӧ.
| |
| Бӧрјӧԁлігӧн аԁԇана мукӧԁ віԍӧмјасыԍ поԅӧ інԁыны лӧмӧн картупеԉ віԍӧм вылӧ. Віԍны завоԃітчігас, картупеԉ вылас лоӧны неыҗыԁ чутјас, коԁјас бӧрынҗык пӧрӧны лӧм моԁаа чутвылӧ. Тајӧ кышвывса віԍӧм, пыщкӧсыс тајӧн оз віԍмы, сіјӧн абу зев
| |
| ԉок, сӧмын ԍојнысӧ озджык ло чӧскыԁ. Сы вӧсна кӧјԁыс вылӧ ԁа ԍојӧм вылӧ бӧрјігон тајӧ віԍӧмӧн віԍыԍ картупеԉјассӧ торјӧԁны бокӧ.
| |
| Віԍыԍ ԁа віԍтӧм картупеԉ вылӧ, ԁа ыҗта вылӧ бӧрјӧԁлӧмыԍ ӧтԁор, јона колана картупеԉсӧ сортјас вылӧ торјӧԁлӧм.
| |
| Сортјасыс-кӧ тӧԁтӧмӧԍ јуклыны колӧ кӧԏ картупеԉ ԍер сортнас.
| |
| Сортјас вылас тајӧ јуклӧмыс колана сы вӧсна мыј быԁ сорт картупеԉ колӧ віԇнысӧ аслыс ногӧн. Мукоԁ сортыс ԋінӧм оз лоны ԉокҗыкінјасын віԇӧмӧн, а мукӧԁыс ӧԁјӧҗык щыкӧны. Віԍыԍ ԁа віԍтӧм картупеԉ вылӧ торјӧԁлӧм, сіԇ-жӧ сортјас вылӧ јукӧм, колӧ вӧчны кіпыр, картупеԉ быԁ пуӧԁігӧн. Тајос кіӧн вӧчан сы вӧсна, мыј тані машінаӧн ԋінӧм он вермы вӧчны. Тавӧсна муыԍ октігӧн, бӧрјӧԁлігӧн ԁа мешӧкјасӧ ԉібӧ мукӧԁлаӧ течігӧн, колӧ пыр ӧктыны віԍыԍ ԁа жугалӧм картупеԉјассӧ бур картупеԉ пыщкыԍ, а сіԇ-жӧ бурјассӧ торјӧԁны сортјас вылӧ.
| |
| | |
| Картупеԉ кӧјԁыс торјӧԁӧм јылыԍ
| |
| | |
| Бур картупеԉ кӧјԁыс кыпӧԁӧ урожај ԁа овмӧсын ԁохоԁ, кокԋӧԁӧ ужсӧ ԁа
| |
| мезԁӧ колхоԅԋікјаԍӧс ԁа ӧткӧн олыԍ креԍԏанаӧс ԉішка тӧжԁыԍӧмыԍ ԁа уна каԁ віԇӧмыԍ картупеԉсӧ керігӧн, бӧрјӧԁлігӧн ԁа віԇігӧн. Та вӧна быԁ колхоԅԋіклы ԁа ӧтка олыԍлы колӧ вермаԍны, меԁ оз ԍурны мӧԁ во кежлӧ пуктӧм вылӧ ԉок ԁа віԍан картупеԉ кӧјԁыс.
| |
| Та вӧсна колӧ быԁ овмӧслы тулыс віԁчыԍтӧг арԍаԋыс-жӧ лӧԍӧԁны бӧрјӧмӧн бур кӧјԁыс, мӧԁво кежлӧ пуктӧм вылӧ. Колхоԅԋікјаслы ԁа ԍіктса проіԇвоԁственнӧј тӧварішществојаслы меԁбур лӧԍӧԁны ӧтувја кӧјԁыс віԇан фонԁјас. Тајӧ фонԁјасас колӧ чукӧртны пуктӧм вылас. коԉан кӧјԁыссӧ тырмымӧн. Тајӧн колкрзјас ԁа ԍіктса товарішществојас, аԍнысӧ стракујтӧны кӧјԁыс тырмытӧмыԍ, секі кӧјԁысыԍ ӧтԁор коԉӧм картупеԉсӧ поԅӧ повтӧг віԇны коԉанјассӧ. Сӧмын ӧтувја кӧјԁыс фонԁјас лӧԍӧԁӧм ԁа арԍаԋыс жӧ картупеԉ кӧјԁыссӧ весалӧмӧн ԁа бӧрјӧԁлӧмӧн, поԅӧ паԍкоԁны картупеԉ вӧԃітӧмсӧ колхозјаслы ԁа сіктса проізвоԁственнӧј товаріществојаслы, сувтны урожај ԁа ԁохоԁ лептан веԍкыԁ туј вылӧ. Коԁјас вылӧ арын картупеԉ торјӧԁігӧн колӧ бура тӧԁны тащӧм пӧслӧвіча:
| |
| „Мыј кӧԇан, сіјӧ-і вунԁан".
| |
| Ссмын тајӧ абу-на ставыс. Картупеԉто-ӧԁ колӧ віԇны 7-8 тӧлыԍ, а мі тӧԁам-ԋін мыі сіјӧ вермӧ лоны, ԍурӧ кӧ віԍтӧм картупеԉ пӧвсӧ шӧщ віԍыԍ, ва ԁа ԋајт картупеԉ. Сы вӧсна быԁ колхоԅԋіклы ԁа ӧтка овмӧслы колӧ буржыка віԇӧԁлыны кӧјԁыс вылӧ лӧԍӧԁан картупеԉ коԍтӧм, шурӧԁӧм ԁа бӧрјӧԁлӧм вылӧ. Кӧјԁыс вылӧ колӧ коԉӧԁны меԁміча картупеԉсӧ. Сывылӧ оз ковны јона гырыԍ картупеԉјас: ӧԏі кілограммӧ лептӧ 25-30 карупеԉ. Посԋі ԁа гырыԍ картупеԉ — кӧјԁыс вылӧ коԉны оз ков. Посԋі картупеԉыԍ чінӧ урожај, а гырыԍсӧ ԁона сувтӧ, ԁај пӧԉзаыс ыҗыԁыс оз ло.
| |
| Овмӧсын-кӧ картупеԉыс кутіс бырны (вырӧԃітчыны) урожајыс воыԍ-воӧ чінны, секі буржык аскӧјԁысӧн кӧԇӧмыԍ ӧткажітчыны. Картупеԉтӧ колӧ вузавны ԉібӧ вежны. Сы пыԃԃі лоԍӧԁны бур-сорта ԉібӧ бурмӧԁӧм картупеԉ. Сортӧвӧј ԁа бурмӧԁӧм картупеԉјаслыԍ бурлунсӧ каԅалӧма-ԋін асланыс креԍԏјанаӧн ԁа опыт вӧчыԍ учрежԃеԋԋӧјасӧн. Уна прімерјасон петкӧԁлӧма, мыј прӧстӧј картупеԉ — бур сорт картупеԉӧн вежӧм соԁтӧ, ԍетӧ урожајсӧ 10-20 ԁа унҗык прӧчент вылӧ.
| |
| Бур резуԉтатјас ԍетӧ і бурміԁӧм картупеԉ кӧјԁыс.
| |
| Ыҗыԁжык урожај сетӧм ԁа ыҗыԁҗык прӧчент кракмал ԍетӧм кыԋԇі бурмӧԁӧм картупеԉлӧн ем і мукӧԁ бурторјас. Віԇігӧн сіјӧ ещаҗык ԍіԍмӧ, ещаҗык чінӧ ԍӧктанас, а муын озҗык ԍетчы віԍӧмјаслы.
| |
| Ставыс тајӧ віԍталӧ, сортӧвӧј ԁа бурмӧԁӧм картупеԉ бурлун јылыԍ.
| |
| Со мыј вӧсна і абу тырмӧма колхозлы, сіктса проізвоԁственнӧј товаріществолы ԁа ӧтка овмӧслы картупеԉ кӧјԁыссӧ лӧԍӧԁігӧн тӧжԁыԍны сӧмын кӧјԁыс лыԁ вӧснаыс;
| |
| Колӧ щӧщ тӧжԁыԍны бур картупеԉ кӧјԁыс торјӧԁӧм вӧсна. Асԍјс кӧ оз тырмы бокыԍ ԋӧбӧм бурҗык сорта кӧјԁысон вежӧм вӧсна.
| |
| Ставсӧ тајӧс колӧ вӧчны арԍаԋыс; арнас карутпеԉыс унҗык ԁа-і ԁонтӧмҗык ԋӧбныс. Колхоз ԉібӧ ԍіктса тӧваріщество-кӧ оз вермыны суԇӧԁны матыԍ бур сорта ԉібӧ бурмӧԁӧм кӧјԁыс, ԉібӧ коԁкӧԁ кӧ вежны, секі колӧ шыӧԁчыны рајонувса плоԁоовощнӧј ԉібӧ картупеԉнӧј сојузӧ. Најӧ ԍетасны колана отсӧг.
| |
| Став тајӧ віԍталӧм торсӧ колӧ бура јураԁ кутны быԁ колхоԅԋіклы ԁа ӧтка олыԍ креԍԏаԋінлы.
| |
Быль ли, небыль... Важын ни эта вӧлӧм. Сэк и тӧв пӧ абу вӧлӧм таланьын. Ыджыт Шонді абу и вешшывлӧм эна местаэзісь. Пыр вӧлӧма мича да гажа. Быдмӧма сэк татӧн басӧк лапья вӧр - Парма. Олӧмась вӧрас зверь-пӧткапӧлӧс. Отир эшӧ абу на вӧлӧм. Уна ли, етша ли чулалас кад - Пармаыс чужтас зонӧс. Шуасӧ сійӧ Пераӧн. Бытшӧм да кодя быдмас хозяин - и вӧрыслӧ, и муыслӧ. Керас сія аслыс ньӧв, лӧсьӧтас ёссез. Ветлӧтӧ пӧ аслас му кузя, видзӧтлӧ, медбы и пуэс быдмисӧ бура, медбы и зверь-пӧткапӧлӧс оліс бытшӧмика, медбы и чериыс уяліс сӧдз ваэзын. Ӧтпыр Пераыс лэдзчас Кӧсва дорӧ, аддзӧ: мышкыртчӧма кымӧрсянь сизим рӧма Енӧшка да юӧ васӧ. - Тэ мыля юан менам юись васӧ? - юалӧ Енӧшкаыслісь Пера. - Мун татісь. - Ме эг тӧд, что ваыс тэнат, - шуӧ Енӧшка, - а ютӧг ме ог вермы овны. Сет юны пӧттӧдз. - Сета, ежели тэ менӧ кайӧтан кымӧрас. Ме бы видзӧта, мый сэтчин керсьӧ. - Пуксьы, - шуӧ Енӧшка, - сюррезӧ вылӧ. Пера пуксяс сы сюррез вылӧ, мӧтыд и лэбтас сійӧ кымӧрас. Сувтас кымӧрас Пера, и оссяс сы одзын Енма. Кытчӧ оз видзӧт, быдлаын городдэз да городдэз - дӧс алмазісь да чар изісь керӧмась. Быдлаын биэз сотчӧны: ыджытӧсь и учӧтӧсь, гӧрдӧсь, лӧзӧсь и вежӧсь. А шӧрас сотчӧ медыджыт би, Шонді-Би. Охота лоас Пераыслӧ босьтны кӧть неыджыт би тор да лэдзчӧтны сійӧ му вылас. Локтас сія Шонді-Биыс дынӧ да кватитас бы... Сэтчӧ кыдз гымыштас, кыдз вирдыштас - и чапкач Перасӧ ылӧ-ылӧ Би дынсяняс. Пондас усьны Пераыс тартарарыӧ. Но вот кутас кинкӧ сійӧ, лэбтас и пуксьӧтас мыйӧкӧ небытӧ. Видзӧтӧ Пераыс - аддзӧ: пукалӧ сія кымӧровӧй подушкаэз вылын, золотӧй додьын, а кыскӧ сійӧ серебрянӧй вӧв. Бокас сыкӧт пукалӧ басӧкся-басӧк нывка. Синнэс сылӧн лӧз кымӧрись, рожабаннэс - асывся зарниись, юрсиыс - чистӧй золотоись, а паськӧмыс свиттялӧ, нельки синнэз янӧтӧ. - Тэ кин сэтшӧмыс? - юалӧ нывкаыслісь Пера. - Ме Зарань, Шонділӧн ныв. Быд асылӧ ме сайма одзджык Шондіысся и быд рытӧ вода сысся сёрӧнжык. Ме дозирайта, медбы Шондіыс некинӧс эз сот. А тэ мыля павкин Шонді-Биас? - юалӧ сія Пераыслісь. - Ме мӧді лэдзчӧтны сійӧ му вылас, - шуӧ Пера. - А мыйлӧ сія тэныт му вылас? - Медбы городдэз сэтшӧмӧсь жӧ гырисьӧсь да басӧкӧсь быдмисӧ, кыдз Енмаас. - А кин пондас нія городдэзын овны? - юалӧ Зарань. - Миян тэкӧт челядьным. Эд ме тэныт, тыдалӧ, гленитчи, раз тэ менӧ дорйин, - шуӧ Пераыс. - О-о, смев тэ, зонка. Смев да удав, - шуӧ Зарань, - эшӧ некин эз на лысьт кайны татчӧ, а тэ вот кайин. Эшӧ некин эз на лысьт павкӧтны Шонді-Бисӧ, а тэ павкӧтін. Дорйи бы ме кӧть кинӧс, но тэнӧ эшӧ и радейта. - Сэк лэдзчам мекӧт му вылас, - шуӧ Пера. - Ме мыччала тэныт ассим богатствоэз: керӧссэз да вӧррез, юэз да тыэз, видззез да ыббез. И иньдӧтас Зарань ассис серебрянӧй вӧвсӧ увлань, муыслань. Лэдзчасӧ нія му вылӧ, и Пера пондас мыччавны Зараньыслӧ ассис богатствоэз: вылын мыссэз-керӧссэз да гажа вӧррез, сӧстӧм юэз да басӧк тыэз, цветитан видззез да веж ыббез. Гленитчӧмась нія Зараньыслӧ, и согласитчас сія кольччыны Пераыскӧт му вылас. Сэк окалас Парма-Вӧрлӧн зоныс Шонділісь нывсӧ. Казялас этӧ кымӧрсянь Шондіыс, лӧгасяс Зараньыс вылӧ и пышшас эна местаэзісь: ась пӧ кынмӧны кӧдзытсяняс. Му вылас сэк жӧ лоӧма кӧдзыт да пемыт, пондӧмась пӧльтны ойся тӧввез, кынмӧмась юэз да тыэз, лым столаэз тыртӧмась быд пельӧсок. Лёк тӧвчик пондӧма гӧрдззыны ассис кузь бӧж, каляннэз пондӧмась уннявны-повзьӧтчыны. Сэк Пера лэбтас Зараньсӧ киэз вылас да пыртас вӧрӧ. И Парма-мамыс примитас нійӧ ласкова и дзебас аслас лапъя да небыт уввез увтӧ. Сизим год сьӧрна абу вовлӧма талань Шондіыс, сизим год сьӧрна олӧмась Пера да Зарань вӧр пытшкын. Сы коста Зарань быдтас ни Пераыслӧ сизим зонӧс - вынася-вынаэзӧ да сизим нылӧс - басӧкся-басӧккезӧ. Зоннэс пондасӧ вӧравны ни, и ныввес - гортовисявны. Ветлӧтас-ветлӧтас кытӧнкӧ Шонді и охота лоас сылӧ видзӧтны, мый ни лоис нылыскӧт. Локтас сія талань бӧр. Сэк жӧ лоас бӧра шоныт да югыт. Пышшасӧ тӧввез и каляннэз, дзебсисяс тӧвчик. Сыласӧ юэз да тыэз, пондасӧ цветитны быдмассэз. Енӧшка мышкыртчас Кӧсва весьтӧ юны. Пондас корны Шондіыс Зараньсӧ, медбы кайис сія бӧр кымӧрас, кытӧн пыр шоныт да гажа, кытӧн быдӧс тырмӧ, мый бы эз ков. Зарань оз бы кай. - Меным, - шуӧ, - татӧн бур. Сэк Шонді пондас грӧзитчыны: - Ме бӧра пышша татісь, ась ті кынматӧ. Зарань и баитӧ: - Сизим год олім - эг кынмӧ. Вӧр шонтіс. - Сэк сота быдӧннытӧ ӧтлаын вӧрыскӧт, - повзьӧтлӧ Шонді. Повзяс Зарань и шуӧ Пераыслӧ: - Только кымӧрас ме верма видзны сійӧ, медбы эз сот. Колас кайны. Каям быдӧнным. Пера и шуӧ: - Ме татӧн чужи, быдми, татчӧ и кольчча. Торйӧтасӧ сэк нія челядьнысӧ кык торйӧн - мукӧдсӧ кольны му вылӧ, мукӧдсӧ кайӧтны кымӧрӧ. Но лӧгасяс сэк Парма-вӧр: - Ме нійӧ шонті, верді, а нія пышшӧны бы. Ась мунӧ Зараньыс ӧтнас, кысянь локтіс, а челядьыс ась кольччӧны му вылӧ! И лӧсьӧтас сія говк: ӧтӧрын ыкӧстан - мӧдӧрын кылӧ. Пондас Зарань кытсавны челядьсӧ, медбы кайӧтны Енмаас: ыкӧстас ӧтӧрӧ - мӧдӧр кылӧ. Сідз нія и янсӧтчасӧ: Зарань мунас лунлань, челядьыс - ойлань. Дыр горзас, корас челядьсӧ Зарань, но нія озӧ кылӧ. Эта коста Шондіыс сыбурна пондас сотны ни, нельки ваэз косьмасӧ, муыс потласяс, быдмассэз кельдӧтасӧ. Нем керны - Зарань каяс кымӧрас ӧтнас, медбы не сетны Шондіыслӧ сотны челядьсӧ. Лишь коляс му вылас ассис серебрянӧй вӧв да золотӧй додь, медбы кӧр-нибудь кайисӧ челядьыс сы дынӧ Енмаас. Эта кадӧ Пераыс ӧктас ассис зоннэсӧ, сетас нылӧ ньӧввез да кайӧтас медвылын керӧс вылӧ мыччавны Шондісӧ. - Видзӧтӧ, - шуӧ сія нылӧ, - вон ыджытся-ыджыт би, Шонді-Би; сысянь быдӧс бурыс: шоныт и югыт, сыснь городдэз быдмӧны. Но сысянь жӧ и быдӧс умӧльыс: сія сотӧ и сія кынтӧ, сія янсӧтіс быдӧннытӧ тіянӧс и менӧ мамныткӧт. Ме пондылі сыкӧт вермасьны, но ӧтнам эг вермы. А ӧні мийӧ унаӧсь. Лэбтасӧ сэк сизимнан зоныс ньӧв и лыясӧ веськыт Шонді-Биас. Ӧтдруг ныкӧт лыяс Пера аслас медыджыт ньӧлісь. Зэгалас быдӧс Шонді-Би, чеччӧвтас сы бердісь ыджыт би тор да киссяс бичиррезӧн омӧн му кузяс. Ӧзъясӧ Пармаын сэк биэз, ыджытӧсь и учӧтӧсь, лӧзӧсь и вежӧсь. И пондасӧ быдмыны городдэз, сэтшӧмӧсь жӧ гырисьӧсь да басӧкӧсь, кыдз Енмаас. Нія городдэзын важся каддэзсянь олӧ отир - Пералӧн да Зараньлӧн челядь. Шуӧны нійӧ пермяккезӧн да зырянаӧн. Кодя отир. И шоныт, и гажа эта странаын. Вылын мыссэз-керӧссэз да гажа вӧррез, сӧстӧм юэз да басӧк тыэз, цветитан видззез да веж ыббез, а сідзжӧ городдэз да посаддэз - ыджыт богатствоэзӧн тырӧма край. Шонді бы и ӧні пышшӧ татісь (быд годӧ сы коста тӧввез овлӧны), но оз вермы, раз ыджыт тор сылӧн мусӧ шонтӧ. Сія бы и сотӧ гожумнас, но Зарань оз сет. Сія сё медодз чеччӧ асывнас и медбӧръя водӧ рытнас - дозирайтӧ, медбы некинӧс эз сот Шондіыс. Только быд гожумся асылӧ мусӧ да вӧрсӧ вевттьӧ кыз сӧстӧм лысва. Этӧ Зарань одз асывнас, кӧр эшӧ быдӧнныс узьӧны, горзӧ - гажтӧм сылӧ челядьыстӧг. Да и челядьыс сылӧн частожык баитлӧны, кыдз бы адззыны серебрянӧй вӧвсӧ золотӧй додьнас да кайны Енмаас. Одзжык эз веритлӧ, а ӧні веритӧны ни тай, что кымӧрас туйӧ кайнытӧ. Ме бы кайла жӧ сэтчин.