|
|
| (не показано 315 промежуточных версий 4 участников) |
| Строка 1: |
Строка 1: |
| В. А. ИСАКОВ.
| | Быль ли, небыль... Важын ни эта вӧлӧм. Сэк и тӧв пӧ абу вӧлӧм таланьын. Ыджыт Шонді абу и вешшывлӧм эна местаэзісь. Пыр вӧлӧма мича да гажа. Быдмӧма сэк татӧн басӧк лапья вӧр - Парма. Олӧмась вӧрас зверь-пӧткапӧлӧс. Отир эшӧ абу на вӧлӧм. Уна ли, етша ли чулалас кад - Пармаыс чужтас зонӧс. Шуасӧ сійӧ Пераӧн. Бытшӧм да кодя быдмас хозяин - и вӧрыслӧ, и муыслӧ. Керас сія аслыс ньӧв, лӧсьӧтас ёссез. Ветлӧтӧ пӧ аслас му кузя, видзӧтлӧ, медбы и пуэс быдмисӧ бура, медбы и зверь-пӧткапӧлӧс оліс бытшӧмика, медбы и чериыс уяліс сӧдз ваэзын. Ӧтпыр Пераыс лэдзчас Кӧсва дорӧ, аддзӧ: мышкыртчӧма кымӧрсянь сизим рӧма Енӧшка да юӧ васӧ. - Тэ мыля юан менам юись васӧ? - юалӧ Енӧшкаыслісь Пера. - Мун татісь. - Ме эг тӧд, что ваыс тэнат, - шуӧ Енӧшка, - а ютӧг ме ог вермы овны. Сет юны пӧттӧдз. - Сета, ежели тэ менӧ кайӧтан кымӧрас. Ме бы видзӧта, мый сэтчин керсьӧ. - Пуксьы, - шуӧ Енӧшка, - сюррезӧ вылӧ. Пера пуксяс сы сюррез вылӧ, мӧтыд и лэбтас сійӧ кымӧрас. Сувтас кымӧрас Пера, и оссяс сы одзын Енма. Кытчӧ оз видзӧт, быдлаын городдэз да городдэз - дӧс алмазісь да чар изісь керӧмась. Быдлаын биэз сотчӧны: ыджытӧсь и учӧтӧсь, гӧрдӧсь, лӧзӧсь и вежӧсь. А шӧрас сотчӧ медыджыт би, Шонді-Би. Охота лоас Пераыслӧ босьтны кӧть неыджыт би тор да лэдзчӧтны сійӧ му вылас. Локтас сія Шонді-Биыс дынӧ да кватитас бы... Сэтчӧ кыдз гымыштас, кыдз вирдыштас - и чапкач Перасӧ ылӧ-ылӧ Би дынсяняс. Пондас усьны Пераыс тартарарыӧ. Но вот кутас кинкӧ сійӧ, лэбтас и пуксьӧтас мыйӧкӧ небытӧ. Видзӧтӧ Пераыс - аддзӧ: пукалӧ сія кымӧровӧй подушкаэз вылын, золотӧй додьын, а кыскӧ сійӧ серебрянӧй вӧв. Бокас сыкӧт пукалӧ басӧкся-басӧк нывка. Синнэс сылӧн лӧз кымӧрись, рожабаннэс - асывся зарниись, юрсиыс - чистӧй золотоись, а паськӧмыс свиттялӧ, нельки синнэз янӧтӧ. - Тэ кин сэтшӧмыс? - юалӧ нывкаыслісь Пера. - Ме Зарань, Шонділӧн ныв. Быд асылӧ ме сайма одзджык Шондіысся и быд рытӧ вода сысся сёрӧнжык. Ме дозирайта, медбы Шондіыс некинӧс эз сот. А тэ мыля павкин Шонді-Биас? - юалӧ сія Пераыслісь. - Ме мӧді лэдзчӧтны сійӧ му вылас, - шуӧ Пера. - А мыйлӧ сія тэныт му вылас? - Медбы городдэз сэтшӧмӧсь жӧ гырисьӧсь да басӧкӧсь быдмисӧ, кыдз Енмаас. - А кин пондас нія городдэзын овны? - юалӧ Зарань. - Миян тэкӧт челядьным. Эд ме тэныт, тыдалӧ, гленитчи, раз тэ менӧ дорйин, - шуӧ Пераыс. - О-о, смев тэ, зонка. Смев да удав, - шуӧ Зарань, - эшӧ некин эз на лысьт кайны татчӧ, а тэ вот кайин. Эшӧ некин эз на лысьт павкӧтны Шонді-Бисӧ, а тэ павкӧтін. Дорйи бы ме кӧть кинӧс, но тэнӧ эшӧ и радейта. - Сэк лэдзчам мекӧт му вылас, - шуӧ Пера. - Ме мыччала тэныт ассим богатствоэз: керӧссэз да вӧррез, юэз да тыэз, видззез да ыббез. И иньдӧтас Зарань ассис серебрянӧй вӧвсӧ увлань, муыслань. Лэдзчасӧ нія му вылӧ, и Пера пондас мыччавны Зараньыслӧ ассис богатствоэз: вылын мыссэз-керӧссэз да гажа вӧррез, сӧстӧм юэз да басӧк тыэз, цветитан видззез да веж ыббез. Гленитчӧмась нія Зараньыслӧ, и согласитчас сія кольччыны Пераыскӧт му вылас. Сэк окалас Парма-Вӧрлӧн зоныс Шонділісь нывсӧ. Казялас этӧ кымӧрсянь Шондіыс, лӧгасяс Зараньыс вылӧ и пышшас эна местаэзісь: ась пӧ кынмӧны кӧдзытсяняс. Му вылас сэк жӧ лоӧма кӧдзыт да пемыт, пондӧмась пӧльтны ойся тӧввез, кынмӧмась юэз да тыэз, лым столаэз тыртӧмась быд пельӧсок. Лёк тӧвчик пондӧма гӧрдззыны ассис кузь бӧж, каляннэз пондӧмась уннявны-повзьӧтчыны. Сэк Пера лэбтас Зараньсӧ киэз вылас да пыртас вӧрӧ. И Парма-мамыс примитас нійӧ ласкова и дзебас аслас лапъя да небыт уввез увтӧ. Сизим год сьӧрна абу вовлӧма талань Шондіыс, сизим год сьӧрна олӧмась Пера да Зарань вӧр пытшкын. Сы коста Зарань быдтас ни Пераыслӧ сизим зонӧс - вынася-вынаэзӧ да сизим нылӧс - басӧкся-басӧккезӧ. Зоннэс пондасӧ вӧравны ни, и ныввес - гортовисявны. Ветлӧтас-ветлӧтас кытӧнкӧ Шонді и охота лоас сылӧ видзӧтны, мый ни лоис нылыскӧт. Локтас сія талань бӧр. Сэк жӧ лоас бӧра шоныт да югыт. Пышшасӧ тӧввез и каляннэз, дзебсисяс тӧвчик. Сыласӧ юэз да тыэз, пондасӧ цветитны быдмассэз. Енӧшка мышкыртчас Кӧсва весьтӧ юны. Пондас корны Шондіыс Зараньсӧ, медбы кайис сія бӧр кымӧрас, кытӧн пыр шоныт да гажа, кытӧн быдӧс тырмӧ, мый бы эз ков. Зарань оз бы кай. - Меным, - шуӧ, - татӧн бур. Сэк Шонді пондас грӧзитчыны: - Ме бӧра пышша татісь, ась ті кынматӧ. Зарань и баитӧ: - Сизим год олім - эг кынмӧ. Вӧр шонтіс. - Сэк сота быдӧннытӧ ӧтлаын вӧрыскӧт, - повзьӧтлӧ Шонді. Повзяс Зарань и шуӧ Пераыслӧ: - Только кымӧрас ме верма видзны сійӧ, медбы эз сот. Колас кайны. Каям быдӧнным. Пера и шуӧ: - Ме татӧн чужи, быдми, татчӧ и кольчча. Торйӧтасӧ сэк нія челядьнысӧ кык торйӧн - мукӧдсӧ кольны му вылӧ, мукӧдсӧ кайӧтны кымӧрӧ. Но лӧгасяс сэк Парма-вӧр: - Ме нійӧ шонті, верді, а нія пышшӧны бы. Ась мунӧ Зараньыс ӧтнас, кысянь локтіс, а челядьыс ась кольччӧны му вылӧ! И лӧсьӧтас сія говк: ӧтӧрын ыкӧстан - мӧдӧрын кылӧ. Пондас Зарань кытсавны челядьсӧ, медбы кайӧтны Енмаас: ыкӧстас ӧтӧрӧ - мӧдӧр кылӧ. Сідз нія и янсӧтчасӧ: Зарань мунас лунлань, челядьыс - ойлань. Дыр горзас, корас челядьсӧ Зарань, но нія озӧ кылӧ. Эта коста Шондіыс сыбурна пондас сотны ни, нельки ваэз косьмасӧ, муыс потласяс, быдмассэз кельдӧтасӧ. Нем керны - Зарань каяс кымӧрас ӧтнас, медбы не сетны Шондіыслӧ сотны челядьсӧ. Лишь коляс му вылас ассис серебрянӧй вӧв да золотӧй додь, медбы кӧр-нибудь кайисӧ челядьыс сы дынӧ Енмаас. Эта кадӧ Пераыс ӧктас ассис зоннэсӧ, сетас нылӧ ньӧввез да кайӧтас медвылын керӧс вылӧ мыччавны Шондісӧ. - Видзӧтӧ, - шуӧ сія нылӧ, - вон ыджытся-ыджыт би, Шонді-Би; сысянь быдӧс бурыс: шоныт и югыт, сыснь городдэз быдмӧны. Но сысянь жӧ и быдӧс умӧльыс: сія сотӧ и сія кынтӧ, сія янсӧтіс быдӧннытӧ тіянӧс и менӧ мамныткӧт. Ме пондылі сыкӧт вермасьны, но ӧтнам эг вермы. А ӧні мийӧ унаӧсь. Лэбтасӧ сэк сизимнан зоныс ньӧв и лыясӧ веськыт Шонді-Биас. Ӧтдруг ныкӧт лыяс Пера аслас медыджыт ньӧлісь. Зэгалас быдӧс Шонді-Би, чеччӧвтас сы бердісь ыджыт би тор да киссяс бичиррезӧн омӧн му кузяс. Ӧзъясӧ Пармаын сэк биэз, ыджытӧсь и учӧтӧсь, лӧзӧсь и вежӧсь. И пондасӧ быдмыны городдэз, сэтшӧмӧсь жӧ гырисьӧсь да басӧкӧсь, кыдз Енмаас. Нія городдэзын важся каддэзсянь олӧ отир - Пералӧн да Зараньлӧн челядь. Шуӧны нійӧ пермяккезӧн да зырянаӧн. Кодя отир. И шоныт, и гажа эта странаын. Вылын мыссэз-керӧссэз да гажа вӧррез, сӧстӧм юэз да басӧк тыэз, цветитан видззез да веж ыббез, а сідзжӧ городдэз да посаддэз - ыджыт богатствоэзӧн тырӧма край. Шонді бы и ӧні пышшӧ татісь (быд годӧ сы коста тӧввез овлӧны), но оз вермы, раз ыджыт тор сылӧн мусӧ шонтӧ. Сія бы и сотӧ гожумнас, но Зарань оз сет. Сія сё медодз чеччӧ асывнас и медбӧръя водӧ рытнас - дозирайтӧ, медбы некинӧс эз сот Шондіыс. Только быд гожумся асылӧ мусӧ да вӧрсӧ вевттьӧ кыз сӧстӧм лысва. Этӧ Зарань одз асывнас, кӧр эшӧ быдӧнныс узьӧны, горзӧ - гажтӧм сылӧ челядьыстӧг. Да и челядьыс сылӧн частожык баитлӧны, кыдз бы адззыны серебрянӧй вӧвсӧ золотӧй додьнас да кайны Енмаас. Одзжык эз веритлӧ, а ӧні веритӧны ни тай, что кымӧрас туйӧ кайнытӧ. Ме бы кайла жӧ сэтчин. |
| Креԍԏана-овмӧс
| |
| бурмӧԁӧм-
| |
| јылыԍ.
| |
| Картупеԉ пуктӧм.
| |
| Аԋкыщ кӧԇӧм.
| |
| ІІІабԁі кӧԇӧм.
| |
| Комі ԋіга леԇан-ін Сыктывԁін кар 1925 во.
| |
| Порыԍјаслыԍ ӧні-на унаыԍ кывлан тащӧм ԍорԋі: мі-пӧ важӧн ӧніја-ԁорыԍ олім јона-бура, уҗалім зіԉа. Ԋаԋыԁ ԁа мукӧԁ ԍојанторјыԁ (јајыԁ, јӧлыԁ, выјыԁ) во-гӧгӧр-чӧж тырмылісны. Ті ӧні уҗаланныԁ кокԋіԃіка, ԃерт сеԍԍа ԋемтор абу, ԋемтор оз тырмы.
| |
| Збыԉ-ӧ-нӧ олӧмыс сещӧм вӧлӧма, пӧрыԍјас віԍталӧм-коԃ?
| |
| Гашкӧ збыԉ, ԋаԋыс ԁа мукӧԁ ԍојанторјыс во-гӧгӧртӧ вуҗны секі тырмылісны, но-ӧԁ ԍојыԍыс секі ещаҗык вӧлі: во 50 — 60-сајаԁ олыԍыс ӧніја-ԍерԏі сӧмын ԋоԉӧԁ јукӧныс-кымын вӧлі. 50 — 60 вонаԁ мынԁаӧн најӧ со соԁӧмаӧԍ, а муыԁлӧн јона соԁӧмјас оз тӧԁчыны.
| |
| Быԁӧн еԍкӧ мі тӧԁамӧј, выԉ-му вӧчанін міјан зев уна, ԁај ԍӧкыԁ уҗԍыс ог полӧј, ԁа кујӧԁтӧмным пыкӧ мујаснас паԍкӧԁчыны: кујӧԁазтӧм му-вылаԁ ԋемтор оз быԁмы. Сіԇкӧ колӧ зіԉны унҗык кујӧԁ перјыны: уна скӧт віԇны.
| |
| Ӧні, уна скӧтлы ковмас уна турун, бур віԇјас. Јӧз соԁӧмысла бур-віԇ-местајасыс щӧщ быріны. Бур-віԇмутӧгыԁ і ԋаԋыԁ омӧԉа понԁіс воны, вотӧ вуҗны ез кут тырмыны.
| |
| Агрономјас шуӧны: кужӧмӧнҗык уҗалӧмӧн-пӧ поԅӧ бергӧԁчыны ещаҗык кујӧԁӧн. Ӧнја-нога кујім-переменаа-му-уҗалӧмӧн ԁа іԁ-улӧ кујӧԁалӧмӧн уна кујӧԁ-вын вошӧ веш-
| |
| шӧрӧ. Креԍԏана овмӧстӧ-пӧ поԅӧ бурмӧԁны кык-ногӧн: 1) ԉібӧ выԉму вӧчӧмӧн ԁа сетчӧ уна-во-быԁмана-турун кӧԇӧмӧн, 2) ԉібӧ важ-мујас-вылас бурҗыка уҗалӧмӧн.
| |
| Ԃерт еԍкӧ уна му вӧчӧмыԁ ԁа сетчӧ турун кӧԇӧмыԁ зев-буртор, ԁа ӧԁјӧтӧ мутӧ вӧчны-ӧԁ он вевјав, ԁај вывті ԍӧкыԁ лоӧ. Сы-вӧсна міјан лоӧ кутчіԍлыны војԁӧр важ мунымӧс вӧԃітны бурҗыка, меԁым боотны сетыԍ унҗык бур. Та-понԁа тані мӧԁам ԍорԋітны:
| |
| 1. Меԁ-воԇ міјанлы колӧ віԇму-уҗалӧмнымӧс лӧԍӧԁны сіԇі, меԁ во-гӧгӧр поԅіс бергӧԁчыны ԋӧбӧм ԋаԋтӧг.
| |
| 2. Сы-бӧрԏі — бур турун ԁа мукӧԁ ԍојан-тор скӧтнымлы меԁ вӧлі тырмымӧн.
| |
| 3. Сеԍԍа меԁ віԇму уҗалӧмыс ԁа скӧт віԇӧмыԍ коԉі вузалантор. Рӧскоԁ-вылаԁ-ӧԁ ԍӧмыԁ пыр колыштӧ.
| |
| | |
| Ас ԋаԋ тырмӧм-јылыԍ.
| |
| | |
| Сіԇі-ԋін еԍкӧ міјан муным еща, ԁа кујім переменанаԁ вӧԃітігӧн нӧшта-на којмӧԁ јукӧныс быԁ во прӧста олӧ.
| |
| Ӧнја-ног уҗалӧмӧн кујӧԁ петкӧԁӧны іԁ-улӧ. Унҗыклаас міјан сіјӧс петкӧԁӧны арын, кіԍталӧны посԋі чукӧрјасӧ. Тӧвбыԁнаԁ ԁа тулысбыԁнаԁ тајӧ чукӧрјасыԁ зев јона коԍмӧны. Сеԍԍа коԍмӧм кујӧԁтӧ тулыснаԁ разӧԁасны ԁа, гӧрігӧн ԍујасны бӧрӧзԁаӧ. Гӧрӧм-бӧрԏі пластјас лоӧны кос кујӧԁ-вылӧ, мічаа то-
| |
| павны бӧрӧзԁа пыԁӧсӧ оз вермыны. Сіԇі мі, таԇі ԉокіԋіка гӧрӧм-інаԁ, кӧԇам іԁнымӧс, ԉокіԋіка-жӧ агасалам *) сіјӧс. Тӧԁӧмыԍ, таԇі ԉок-ногӧн мутӧ уҗалігӧн унҗык кӧјԁысыԁ оз і вермы чужны: коԁі вылын лоӧ ԁа коԍмас, коԁі веԍкалас вывті пыԁӧ ԁа кӧԏ і чужлас, пыԁынысла петнысӧ-мытчыԍнысӧ оз вермы, — пӧԁӧ сетчӧ.
| |
| Кущӧмкӧ јукӧн кӧјԁысыс, ԃерт еокӧ, чужӧ ԁа, і сылы абу зев бур олан-ногыс. Тајӧ топавтӧм пластјасыԁ кос повоԃԃаӧн зев ӧԁјӧ вермӧны коԍмыны. Быԁӧн мі каԅавлім кыԇі мукӧԁ-ԁырјі зертӧм тулыснаԁ іԁ кӧԇаыԁ петалӧм бӧрас-ԋін вежаун кык-кымын-кежлӧ ԁугԁылас быԁмӧмыԍ. Гӧрӧм пластјас топалӧм ԁа увԍаԋыс кӧтаԍӧм-бӧрын іԁ-петас вӧԉіԍ мӧԁас быԁмыны бураҗык. Омӧԉа гӧрӧм-пласт топалӧм-вӧснаыс первој гожӧмын іԁ-му-вылын кујӧԁ сіомыны зев-на еща вермас. Сіјӧн і бур урожајыԁ іԁјыԁлӧн овлывлӧ шоча. Мӧԁво-тулыс-кежлӧ кујӧԁ вевјалас сіԍмыны бура јона-ԋін. Бурногӧн-кӧ еԍкӧ колӧ секі тајӧ вын-вылӧ кущӧмкӧ бурҗык быԁтас кӧԇны. Сӧмын мі сіјӧс мыјлакӧ пыԃԃі ог пуктӧј, быгӧԁам быԏԏӧ нароԍнӧ. Сы-вӧсна міјан кујӧԁыԁлӧн унҗык выныс сіԇі вешшӧрӧ і вошӧ.
| |
| Абу-ӧ еԍкӧ кујімыԍ коԍкӧм-гӧрӧм ԁа агасалӧм-пыԃԃі бурҗык кӧԇны скӧтлы верԁӧм-вылӧ кущӧмкӧ быԁтас, шуам, зӧркӧԁ сорӧн аԋкыщ, ԉібӧ віка? Воԇҗык кӧ тулыснаԁ кӧ-
| |
| ԇан тајӧ быԁтасјастӧ, Іԉԉалун-гӧгӧр поԅас-ԋін турун-вылӧ ыщкыны. Мусӧ пыр-жӧ гӧрны, меԁ ԍу-петалӧм-кежлӧ турун-вужјасыс вевјаласны сіԍмыштны. Таԇі выԉ-ногӧн уҗалӧмӧн міјан кӧԅајствоӧ соԁӧ зев-бур-вына турун. Турунтӧ кӧԇлытӧг ескӧ муыԁ сіԇ-жӧ гожӧмбыԁ кујліс, му-выныс веԍ вошіс. Кӧԇӧм турунтӧ вӧԃітігӧн бурҗыка-ԋін вермам верԁны мӧсјаснымӧс: најӧ понԁасны лыԍтыны унҗык. Секі ј асланым ԍојанторјыԁ лоӧ унҗык ԁа бурҗык. Ԋаԋыԁ понԁас ковмыны ещаҗык-ԋін.
| |
| Сіԇкӧ, бурҗыка скӧт віԇӧмӧн аслыным ԍојанторнымӧс мі соԁтамӧј.
| |
| | |
| Картупеԉ-јылыԍ.
| |
| | |
| Агрономјас шуӧны: колӧ-пӧ унҗык кӧԇны картупеԉ. Сіјӧ-пӧ вермас ԍетны уна ԍојантор: ԋаԋ-ԁорыԍ кујімыԍ ԉібӧ ԋоԉыԍ унҗык. Боԍтам тащӧм прімер: 100 кваԁрата сывја му-вылӧ ԋаԋ локтӧ пуԁ 3-кымын, зев ԋін уна — ԋоԉ пуԁ. Сыыжԁа-іныԍ-жӧ картупеԉтӧ поԅӧ боԍтны пуԁ 50-кымын. Пӧтӧсыс тамынԁа картупеԉԉӧн 12-кымын пуԁ ԋаԋкӧԁ воԇча.
| |
| Картупеԉ пуктыны меԁ-бур вӧлі еԍкӧ мӧԁ воас бура-мутӧ-кујӧԁалӧм бӧрԏі. Секі сылы зев-на бура тырмас кујӧԁ-выныс. Кујӧԁалан-воаԁ-пуктӧм-быԁтасјаслы омӧԉа кујӧԁ сіԍмӧм-вӧснаыс выныс еща-на ԍурӧ. Картупеԉлы меԁԍаыс колӧ ԋебыԁҗык му. Секі мӧԁ-вонас-на кујӧԁалӧм-бӧрԏіыԁ сіјӧ вајас уна картупеԉ.
| |
| Картупеԉ-улӧ му гӧрны колӧ арын, сеԍԍа агсавтӧг і коԉны сіјӧс тӧв-кежлӧ. Воԇ тулысын, мыјӧн муыԁ коԍмыштас, пыр-жӧ сіјӧс агсалӧны. Мӧԁыԍ гӧрӧны картупеԉ пуктігӧн. Тулысын, іԁ кӧԇӧм-бӧрын-ԋін, кор муыԁ бура шоналас ԁа коԍмас, вӧԉіԍԏі картупеԉтӧ пуктыны завоԃітны поԅӧ. Кӧјԁыс-вылӧ картупелттӧ боԍтӧны шӧркоԃԃемӧс: курӧг *) коԉк ыжԁа-кымын. Уна картупеԉ вӧԃітігӧн меԁ-јонасӧ пуктӧны сіјӧс гӧр ԉібӧ плуг-улӧ, пласт-бокас ԍујыштӧмӧн
| |
| Бӧрӧзԁа пыԁӧсас-кӧ пуктан картупеԉтӧ, чорыԁ-муысла ԁа пыԁынысла сіјӧ оз вермы бура быԁмыны, оз вермы ԍетны ыҗыԁ урожај.
| |
| Картупеԉ пуктыны колӧ гежӧԁа **). Бӧрӧзԁаас картупеԉыԍ картупеԉӧԇ костыс меԁ вӧлі веԍт кык-кымын, пуктӧм-бӧрӧзԁаԍаԋ мӧԁ пуктӧм-бӧрӧзԁаӧԇ веԍт кујім. Картупеԉтӧ колӧ пуктыны вершӧк ԉібӧ вершӧкӧн-җынјӧн пыԁаӧ.
| |
| Картупеԉ-петӧм-мыԍԏіыс, кор корјыс сылӧн 4 — 5 вершӧк куԅа-ԋін лоӧ, колӧ сіјӧс муԁјыны (окучівајтны) ԉібӧ вӧла муԁјанӧн (окучԋікӧн), ԉібӧ коканӧн. Сеԍԍа лун ԁас-мыԍԏі-кымын, кор ԋін картупеԉлӧн корјасыс быԁмасны бара 6-кымын вершӧкӧԇ, колӧ муԁјыны сіјӧс мӧԁыԍ. Таԇі муԁјӧмӧн муыс јона ԋебԅӧ, јог-турунјас бырӧны, ԁај быԁман картупеԉыԁлы оланіныс лоӧ ыҗыԁҗык. Муԁјы-
| |
| * Чіпан.
| |
| * Шоча.
| |
| тӧгыԁ картупеԉыԁ јог-турунӧн тырӧ, муыс чорԅас, — ԃерт сеԍԍа секі оз вермы лоны бур урожај. Выԉ картупеԉыԁ, — быԁманіныс-кӧ муԁјытӧмыԁла лоӧ сылы еща, — мытчыԍлас муԍыс ԁа регыԁӧн і віжӧԁас. Віжӧԁӧм картупеԉыԁ-ӧԁ ԍојныԁ чӧскыԁтӧм.
| |
| Тајӧ віԍталӧм-серԏі-кӧ мі мӧԁам уҗавны, картупеԉ ԍетас міјанлы зев ыҗыԁ отсӧг.
| |
| Уна-кӧ міјан лоӧ картупеԉным, поԅӧ сіјӧс ԋаԋкӧԁ пӧжавны. Секі мі во-гӧгӧрнаԁ җын ԋаԋӧн бергӧԁчам. Сеԍԍа поԅӧ секі віԇны бур порԍјасӧс. Госа порԍ-јајнаԁ картупеԉыԁ ԍојԍас зев чӧскыԁа-пырыԍ.
| |
| Аԋкыщ вӧԃітӧм-јылыԍ.
| |
| Аԋкыщ еԍкӧ зев бур ԍојантор, ԁа вӧԃітныс сіјӧс абу-на мі велалӧмаӧԍ. Комі војтырыԁ унҗыкыс-на ԁумајтӧны: кӧԇыԁ ԁа җеԋыԁ гожӧм-вӧснаыԁ-пӧ аԋкыщыԁ міјанын оз во. Збыԉ-ӧ-нӧ сіјӧ сіԇі? — Ԃерт, абу. Аԋкыщ міјанын зев-бура воӧ, сӧмын кужны колӧ вӧԃітчыны сыкӧԁ.
| |
| Меԁ-војԁӧр колӧ тӧԁны кущӧм-ԍікас-аԋкыщ боԍтны кӧјԁыс-вылӧ. Меԁ-бур-аԋкыщ-кӧјԁыс міјанын лоӧ пеԉушка-ԋіма (комі аԋмыщ)&. Сіјӧ бураҗыка быԁмӧ лыа-сора-муԍінмӧ. Кӧјԁыс сылӧн воӧ іԁкӧԁ ӧԏі каԁӧ. Аԋкыщлӧн пӧтӧсыс зев-ыҗыԁ: черікӧԁ ԁа јајкӧԁ ӧткоԃ-кымын.
| |
| Черіыԁ ԁа јајыԁ тырмымӧн міјан ещалаын-на, ԁа і ԋӧбнытӧ быԁӧн он вермы. Гӧгӧр-
| |
| кӧ артавны, креԍԏаԋіныԁ зев бура вермас аԋкыщӧн бергӧԁчыны унҗыкыԍсӧ.
| |
| Аԋкыщлы зев-уна му-вын оз і ков: кујӧԁалӧм-мыԍԏі којмӧԁ-воын зев-на бура сіјӧ быԁмӧ. Выԉ-кујӧԁ-выныԁ сылы оз ков: вывті турунӧ секі кајӧ. Аԋкыщ вӧԃітігӧн і скӧтыԁлы лоӧ уна ԍојантор: іԇасыс сылӧн туруныԍ абу ԉокҗык.
| |
| Аԋкыщ колӧ кӧԇны тулысын, ԁа воԇҗык, меԁ ӧԁјӧнҗыка чужас. Ԍорман-кӧ тулыснаԁ кӧԇнытӧ, кос муаԁ сіјӧ зев ԁыр оз чуж.
| |
| Јона уԍӧмԍыԁ аԋкыщкӧԁ-щӧщ кӧԇӧны зӧр. Ԍо-кваԁрата-сывја му-вылӧ боԍтӧны 15 тув (пунт) аԋкыщ ԁа 7 тув зӧр. Меԁ-бур вунԁан каԁ аԋкыщтӧ меԁ-воԇԇа пуртӧсјас воӧм-мыԍԏіыс, кор најӧ коԍмасны. Віԁчыԍны вылыса пуртӧс воӧм оз поԅ. Секі улыса пуртӧсјас вывті воӧмысла потлаԍасны ԁа аԋкыщјасыс кіԍԍасны. Ԃеԍаԏіна-ыжԁа-муыԍ аԋкыщыԁ вермас воны пуԁ 80 — 150, іԇасыс (турун-вылӧ) 200 — 250 пуԁ-гӧгӧр.
| |
| Со-ӧԁ аԋкыщыԁ кущӧм уна буртор ԍетӧ.
| |
| Аԋкыщтӧ мувывԍыԁ поԅӧ боԍтны ыщкӧмӧн ԉібӧ вунԁӧмӧн. Ыщкӧм ԉібӧ вунԁӧм-бӧрԏі кӧртавлыны сіјӧс оз ков. Меԁ лун 6 — 8 коԍмыштас му-вылаԁ посԋіԃік коԉта-кымын чукӧрјасын. Меԁ аԋкыщыԁ коԍмас ӧткоԃаҗыка, лун ԋоԉ-мыԍԏі вунԁӧм-бӧрын колӧ сіјӧс ԋӧжјӧԋікӧн бергӧԁлыны. 6 — 8 лунӧн аԋкыщыԁлӧн унҗык уԉісыс (влага) тӧлалас. Сы-бӧрын, помӧԇ коԍтӧм-вылӧ, сіјӧс колӧ ӧшлыны сырсаӧ (увја стӧжарјасӧ).
| |
| Аԋкыщтӧ вартӧны чапӧн ԉібӧ вартан машінаӧн. Кӧні велалӧмаӧԍ-ԋін аԋкыщтӧ вӧԃітны, боԍтӧны сыыԍ зев-ыҗыԁ бур.
| |
| Тащӧм бур быԁтассӧ вӧԃітны колӧ ӧԁјӧнҗык кутчіԍны і міјанлы.
| |
| | |
| Кыԇі понԁыны уна-переменаӧн му уҗавны.
| |
| | |
| Мі тані ԍорԋітім кыԇі уна картупеԉ ԁа аԋкыщ вӧԃітӧмӧн вермам јона соԁтыны ԍојантор. Секі кујім-переменаа-му-вӧԃітӧмԍыԁ лоӧ чӧвтчыны, мӧԁногӧн боԍтчыны мутӧ уҗавны. Унҗык-кӧ вӧлі муным, понԁім еԍкӧ вӧԃітны сіјӧс 6 — 3 переменаӧн. Секі еԍкӧ му-вылаԁ-жӧ поԅіс кӧԇны уна-во-быԁмана-турун, кыԇі уҗалӧны ӧні уналаын-нін. Міјан муным еща-на. Выԉ-му уна вӧчны кык-кујім воӧн огӧ вермӧ. Сы-вӧсна уна-во-быԁман-турун кӧԇӧмыԍ тајӧ војасын лоӧ еновтчыны. Мӧԁыԍҗык, выԉ мујастӧ-вӧчӧм-мыԍԏі, вӧԉіԍ понԁамӧ вӧԃітны сіјӧс.
| |
| Тајӧ војасӧ міјанлы колӧ јонҗыка кутчіԍны картупеԉ ԁа аԋкыщ вӧԃітӧмӧ. Сӧмын секі кујім-переменаӧн-му-уҗалӧмнымӧс лоӧ вежны.
| |
| Меԁ-бур уҗалан-ног вӧлі еԍкӧ со кущӧм (боԍтам коԍкӧмԍаԋ): ӧԏі коԍкӧм-җынјас зӧр сорӧн кӧԇны віка ԉібӧ аԋкыщ. Іԉԉалун-гӧгӧр, ԉібӧ ԋеуна воԇҗык, ыщкыны сіјӧс турун-вылӧ, нуны мувывԍыс. Ректӧм мусӧ пыр-жӧ гӧрны. Шӧрспас-гӧгӧр став коԍкӧм-вылас кӧԇны руԇӧг. Мӧԁ вонас, руԇӧг вунԁӧм-мыԍԏіыс, му-вылас пыр-жӧ петкӧԁны кујӧԁ.
| |
| разӧԁны і ԍујны сіјӧс, меԁ гожӧм-помӧԇыс верміс-на сіԍмыштны. Локтан тулыснас, іԁ кӧԇтӧԇ, тајӧ гӧрӧм ԁа кујӧԁалӧм мусӧ агсалӧны, меԁ сіјӧ ӧԁјӧнҗык шоналас ԁа кујӧԁыс бурҗыка сіԍмас. Вежаун кык-мыԍԏі-кымын агасалӧм-бӧраԁ, іԁ кӧԇԍӧм-бӧрын-ԋін, пуктӧны татчӧ картупеԉ. Кујӧԁыԁ сек-кежлӧ бура-коԃ-ԋін вевјалас сіԍмыны, гӧрігас оз мешајтчы. Му-выныс секі картупеԉыԁлы тырмымӧн-ԋін лоӧ. Локтан вонас картупеԉ-бӧрԏіыс ӧԏік җынјас тајӧ му-вылӧ — кӧні кык-во-сајын вӧлі коԍкӧм — кӧԇӧны аԋкыщ, мӧԁ җынјас — кӧні вӧлі віка-турун — колӧ кӧԇны іԁ. Іԁ-улӧ ԁа аԋкыщ-улӧ кујӧԁ пуктыны оз-на ков: выныс налы тырмас зев-на бура. Картупеԉ-бӧрын муыԁ лоӧ зев ԋебыԁ, весаԍԍас јог-туруныԍ. Сы зӧсна картупеԉ-бӧраԁ мутӧ-кӧ кӧԇан весалӧм бур кӧјԁысӧн, іԁјыԁ бур воас. Іԁ ԁа аԋкыщ-бӧрын мутӧ лоӧ-ԋін кујӧԁавны, вынԍӧԁны.
| |
| Тајӧ-ногӧн-кӧ понԁам уҗавны, міјан лоӧ ԋоԉ-переменаӧн-мууҗалӧм (четырехпольный севооборот):
| |
| 1. Коԍкӧм (кујӧԁалӧм-бӧрын *), җынјас віка ԉібӧ аԋкыщ кӧԇӧмӧн).
| |
| 2. Руԇӧг (ԍу).
| |
| 3. Картупеԉ (кујӧԁалӧм-бӧрын).
| |
| 4. Іԁ — ӧԏі җынјас, мӧԁ җынјас аԋкыщ.
| |
| Ӧні віԇӧԁлам мыј-ыжԁа бур вајӧ тајӧ выԉ-
| |
| | |
| *) Коԍкӧм колӧ кујӧԁавны воԇԇа воас-кӧ сіјӧ вӧлі кујӧԁавтӧм. Выԉ-ногӧн уҗавны завоԃітігӧн, кор коԍкӧм лоӧ кујӧԁалӧма іԁ-бӧрын, кујӧԁавны, тӧԁӧмыԍ, оз-ԋін ков.
| |
| | |
| нога-му-уҗалӧмыԁ важ-нога — кујім-переменаӧн — уҗалӧм ԁорыԍ. Віԁлӧгвылӧ боԍтам овмӧс (хозяйство) ԃеԍаԏінаӧн-җынјӧн муаӧс.
| |
| Кујім переменаӧн уҗалігӧн быԁ му лоӧ 1200 кв. сывја. Шӧр-коԃ урожајӧн сетыо воас:
| |
| Мулӧн №№ Мыј кӧԇӧма Унаӧ быԁмӧ ԃеԍаԏіна- вылӧ. Унаӧ воӧ ӧԏі муԍыс. Кымын шајт ԁон.
| |
| 1. 2. 3. Коԍкӧм Руԇӧг (ԍу) Іԁ 80 пуԁ 80 „ 40 пуԁ 40 . 40 шајт 40 „
| |
| Став переменаԍыс 80 . 80 „
| |
| Таԇі уҗалӧмнаԁ со којмӧԁ-јукӧныс муным міјан ԋемтор оз ԍет.
| |
| Уна-переменаӧн-мууҗалігаԁ коԍкӧм-улӧ муыԁ колӧ зев еща. Сіјӧ-жӧ ԃеԍаԏіна муԍыԁ воас-ԋін со мынԁа: -
| |
| % % X ’-О Мыј кӧԇӧма. Унаӧ быԁмӧ ԃеԍаԏіна- вылӧ. Кымын сыв-вылӧ кӧԇӧма. Унаӧ воӧ. Кымын шајт дон.
| |
| і. Коԍкӧм: а) ӧԏі җынјас — турун-вылӧ — зӧркӧԁ сорӧн кӧԇӧма віка ԉібӧ аԋкыщ . . 300 пуԁ. 450. 56 пуԁ. 14.
| |
| б) мӧԁ җынјыс коԍкӧм . . 0 450. 0 0.
| |
| 2. Руԇӧг (ԍу) . 80 „ 900. 30 „ 30.
| |
| 3. Картупеԉ . . 800 . 900. 300 , 75.
| |
| 4. Ӧԏі җынјас іԁ . 80 » 450. 15 . 15.
| |
| Мӧԁ җынјас аԋкыщ 80 450. 15 . 30.
| |
| аԋкыщ іԇас . . 240 „ — 45 „ 9.
| |
| Став переменаԍыс:
| |
| Іԁ, руԇӧг ԁа аԋкыщ 60 пуԁ,
| |
| картупеԉ 300 пуԁ,
| |
| турун 101 пуԁ. 173 шајт ԁон.
| |
| Тајӧ арталӧм-ԍерԏі мі аԁԇам унаӧ ԁа мыј ԁон воӧ ԍојантор важ-ног ԁа выԉ-ног му-уҗалӧмӧн.
| |
| Кујім-переменаӧн уҗалігӧн воӧ 80 шајт ԁон
| |
| Уна-переменаӧн . . .... 173 шајт ԁон.
| |
| Ԃерт, коԁјаскӧ понԁасны шуны: выԉ-ногнаԁ уҗалігӧн-пӧ-тај соԁӧм-пыԃԃі ԋаԋыԁ чіні. Збыԉ-ӧ сіјӧ сіԇ?
| |
| Збыԉ, он-кӧ соԁты мутӧ-уна-переменаӧн му-вӧԃітігӧн ԋаԋыԁ понԁас воны ещаҗык. Сы-пыԃԃі уна картупеԉ, аԋкыщ ԁа турун воасны.
| |
| Быԁ ԋоԉ пуԁовԋа картупеԉ пуԁ ԍукӧԁ воԇча ԍетӧ пӧтӧссӧ. Сеԍԍа аԋкыщыԁлӧн пӧтӧсыс черікӧԁ ԁа јајкӧԁ ӧткоԃ. Віка ԁа аԋкыщ вајӧны 100 пуԁыԍ уна турун. Тајӧ туруннас поԅӧ верԁны ԉішнеј мӧскӧс. Быԁӧн-ӧԁ зев-бура тӧԁӧны, ыҗыԁ-ӧ бур вајӧ овмӧсаԁ ԉішнеј мӧскыԁ.
| |
| Сеԍԍа вермасны шуны: уна-переменаӧн мууҗалігӧн-пӧ унҗык і кујӧԁыԁ ковмас.
| |
| Ԃерт, унҗык. Сӧмын-ӧԁ ԉішнеј скӧԏінатӧ віԇігаԁ кујӧԁыс унҗык-жӧ лоас. Ӧні, кујім-переменаа-уҗалӧмӧн ԁа куш ԋаԋ кӧԇӧмӧн уна кујӧԁ-вын прӧста вошӧ. Унҗык-пӧлӧс быԁтас кӧԇігӧн — нӧшта кор оз ӧткоԃа ԁа ӧԏі пыԁаыԍ понԁыны боԍтны вынсӧ: ӧԏі пыԁыԍҗык, мӧԁ вылыԍҗык, — секі еща выныс мӧԁас тырмыны унҗык быԁтаслы.
| |
| Уна-пӧлӧс быԁтас вӧԃітігӧн озҗык ков повны коԉны кушӧн. Кущӧмкӧ воын ӧԏі-пӧлӧс-быԁтас озҗык-кӧ бура артмы, вермас сіјӧс вештыны мӧԁ-ԍікаса быԁтас. Шуам: кос гожӧм-вӧсна-кӧ ԋаԋ воіс омӧԉҗыка, секі воасны бура картупеԉ ԁа аԋкыщ. Најӧ-кӧ бура воасны, секі щыгла он-ԋін кув.
| |
| Ӧніја-ногса-уҗалӧмӧн ԋаԋыԁ-кӧ міјан вӧлі воас ԉокаҗык, наԃеја мукӧԁ-ԍојантор-вылӧ абу-ԋін. Та-понԁа меԁԍасӧ і колӧ міјан кутчіԍны вӧԃітны мутӧ уна-переменаӧн.
| |
| | |
| Кыԇі скӧтлы лӧԍӧԁны бур ԍојантор.
| |
| | |
| Кор мі понԁам коԍкӧм-вылӧ віка ԁа аԋкыщ кӧԇны ԁа јонҗыка вӧԃітны картупеԉ, скӧтлӧн ԍојантор, ԃерт-ԋін, соԁӧ, ԁај бурҗык лоӧ. Унҗык-кӧ міјан вӧлі муным, тајӧ турун соԁӧмыԁ еԍкӧ вӧлі зев-јона тӧԁчӧ. Сіјӧ-тај со і матыс, мујасным міјан вывті еща. Мукӧԁ-госуԁарствојасын уна-во-быԁман турунтӧ кӧԇӧны му-вылӧ важыԍаԋ-ԋін. Меԁԍа уна вӧԃітӧны бобӧԋаԋ (клевер).
| |
| Турун-кӧԇӧм ԍетӧ креԍԏаԋінлы зев-ыҗыԁ бур: 1) вајӧ скӧтлы уна бур-ԍојан-турун, 2) пыԁӧ пырӧм уна вужнас ԋебԅӧԁӧ ԁа вынԍӧԁӧ мусӧ, 3) воштӧ мувывԍыԁ јог-турунсӧ.
| |
| Бобӧԋаԋ ӧтпыр кӧԇӧм-бӧрын быԁмӧ бурҗыкасӧ кык во. Сы-бӧрын мӧԁас гежмавны.
| |
| Кык во кԉевер вӧԃітӧм-мыԍԏі мувылаԁ коԉӧ выныс сымынԁа-жӧ, мыјԁа вӧлі јона кујӧԁалӧмӧн. Сіјӧн кԉевер-бӧрԏі і локтӧ зев ыҗыԁ урожај, меԁԍасӧ шабԁілӧн.
| |
| Ӧні міјан выԉ віԇ вӧчанінјас маті-гӧгӧрыԍ быріны-ԋін. Ылі-віԇјасыԍ вајавны турун ԍӧкыԁ. Турун-вӧчанінтӧ колӧ кыԍкӧ матыԍҗык корԍны.
| |
| Уналаын міјан-коԃ віԇјасыԁ абуӧԍ-ԋін, олӧны сені ԇік кӧԇӧм турунӧн. Велалам-кӧ мі на-моз-жӧ овны — му-вылӧ бур-турун кӧԇӧмӧн — зев-ӧԁ лоӧ бур оланԁыр. Бур-местајас міјан олан-інын помтӧм.
| |
| Еща-ӧмӧј ӧні міјан ԉок віԇјасыԁ? Лун-тыр мукӧԁлаԍыс ыщкан ԁа ԁоԃҗын турун он вермы чукӧртны. Еща-ӧмӧј міјан зіԉајасыԁ ԁа ва-віԇјасыԁ, кӧні вывті ва-вӧснаыс туруныԁ оз быԁмы? Коԁјан-кӧ еԍкӧ сещӧм віԇ-вылаԁ бӧрӧзԁа, сыыԍ бур іныԁ оз ло. Емӧԍ міјан і кукјӧрјас ԁа паԍкыԁ борјас. Ставсӧ најӧс поԅӧ зев кокԋіԁа пӧртны муӧ.
| |
| Боԍтам-кӧ посԋіԃік кыԇԇа ԁа піпу-расјастӧ, — мыјԁа сені му-кераніныԁ!
| |
| Лоӧ, тыԁалӧ, міјанлы тајӧ уҗ-берԁас кутчіԍны бурҗыка. Ӧні емӧԍ мыр-перјан бур-машінајас, кык-вӧлӧн-гӧран-плугјас. Та-
| |
| щӧм бур-уҗаланнаԁ зев-ӧԁ ӧԁјӧ мӧԁас артмыны выԉ муыԁ.
| |
| Сӧветскеј влаԍт выԉ-му вӧчан машінајастӧ лӧԍӧԁны кујім ԉібӧ віт во-кежлӧ ԍетӧ уҗӧн ԍӧм. Боԍтчыны колӧ тајӧ уҗ-берԁас ӧтувтчӧмӧн, меԁ кокԋіҗык вӧлі ԁона, бур-машінајас лӧԍӧԁны. Кор міјан лоӧ тырмымӧн му, поԅӧ сетчӧ мортлы-ԍојантор-кынԇі кӧԇны скӧтлы ԍојантор: картупеԉ, скӧт-верԁан-ԍоркԋі (турнепс), кԉевер. Сетчӧ-жӧ поԅӧ кӧԇны і шабԁі.
| |
| | |
| Кущӧм вузалантор вермас лоны ас овмӧсыԍ.
| |
| | |
| Лоӧ-кӧ скӧтлы тырмымӧн ԍојан-бур-турун, унҗык ԁа бурҗык скӧт поԅас віԇны. Секі лоӧны унҗык јӧв, выј ԁа јај, поԅӧ ԉішӧԁыштны і вузалыштны. Тајӧ вузаланторјас-кынԇіыс, міјанын, комі муын, поԅӧ вӧԃітны уна шабԁі.
| |
| Шабԁі міјан быԁмӧ зев бура. Кужан-кӧ сыкӧԁ быԁмӧм-бӧрас вӧԃіԏчыны — бурҗыка тыӧԁны, ԋарјавны ԁа трепајтны *) — міјан шабԁі-вылӧ ԍетасны ыҗыԁ ԁон.
| |
| Кујім-переменаӧн-мууҗалӧмӧн вӧԃітны шабԁі оз поԅ: мутӧ јона вынтӧммӧԁӧ сіјӧ. Меԁ-бур вӧԃітны сіјӧс уна-переменаӧн-му уҗалігӧн: квајт воыԍ воԇ ӧԏі му-вылӧ оз ков сіјӧс кӧԇны. Сіԇі уҗалігӧн му вынтӧм-
| |
| | |
| *) ԋіравны.
| |
| мӧмыԍ повны ԋінӧм. Шабԁі кӧԇӧны му-вылӧ бобӧԋаԋ-бӧрын. Кытчӧԇ мі уна-переменаӧн ог мӧԁӧ мунымӧс уҗавны ԁа кԉевер кӧԇны, ԃерт, мувылӧ шабԁі кӧԇӧмыԍ лоӧ віԁчыԍны.
| |
| Ӧні мі меԁԍасӧ понԁам кӧԇны шабԁі кос віԇјас-вылӧ ԁа вӧртӧм-інјасӧ. Кос віԇјасыԁ міјан быԁлаын зев уна. Муԍіныс унҗыклаас ԍој-сора посԋіԁ му, ԉібӧ ԍој-сора лыа. Ԋіщԍалӧм ԁа топалӧм-вӧснаыс сещӧм-інас турун быԁмӧ ԉока. Во кујім-кежлӧ-кымын-кӧ тајӧ віԇсӧ пӧртлан муӧ, кӧԇлан сетчӧ ӧԏі-во быԁмана быԁтасјас — шабԁі, зӧр, іԁ, віка, ԉібӧ аԋкыщ, — ԁа нӧшта кујім вонас ӧтчыԁ вынԍӧԁан кујӧԁӧн ԉібӧ пӧјімӧн, ԉібӧ кыкнаннас, — ԉок віԇԍыԁ артмас зев-бур туруна-віԇ. Віԇ-бурмӧԁан-уҗсӧ вӧчігӧн меԁ-воԇԇа кӧԇаас кӧԇӧны шабԁі.
| |
| Шабԁі-улӧ мутӧ колӧ гӧрны пара-вӧла-плугӧн, арын, вершӧк кык, ԉібӧ кык ԁа җын суԁта. Гӧрігас му пластјассӧ колӧ бергӧԁны бурҗыка. Арԍа зерјасӧн најӧ бура кӧтаԍасны, сеԍԍа тӧвԍа кынмӧмлаыс тулыс-кежас ԋебԅасны, рӧшкалӧны. Тулысын, му коԍмыштӧм-бӧрын, колӧ агсавны сіјӧс гӧгрӧс чӧлана агасӧн (ранԁаԉен), пластјассӧ вунԁавны. Іԁ кӧԇԍӧм-бӧрын бара тані уҗавны завоԃітны. Гӧртӧг, мӧԁыԍ ранԁаԉалӧм-бӧрын, кӧԇӧны татчӧ шабԁі, агсалӧны кӧрт-агасӧн, меԁым кӧјԁысыс тырас. Тулысын вунԁавны ежатӧ ранԁаԉнаԁ колӧ воԇҗык. Јона коԍмӧм ежа пластјасыԁ ранԁаԉалӧмнаԁ оз ԋебԅыны ԋі посԋавны, — шабԁіыԁ чужны бура секі оз
| |
| вермы. Арԍа-гӧрӧм-ежа-пласт-вылын ԁа воԇ тулысын сіјӧс бура ранԁаԉалӧмӧн шабԁі быԁмӧ зев бур, міча ԁа јогтӧм. | |
| Кӧні кос-віԇјас ԁа вӧртӧм-інјас абуӧԍ, шабԁі поԅӧ кӧԇны нӧвіна-вылӧ. Ԃерт, нӧвіна-вылӧ бур-вӧр оз поԅ сотны. Ԍурас-на ԉок, посԋі-вӧра кыԇ-расјас ԁа піпу-расјас. Сещӧм-інԍыс воԇ гожӧмын пӧрӧԁӧны рас-вӧрсӧ ԁа чукӧрјасӧ-кӧԍԏерјасӧ коԉӧны коԍмыны мӧԁ тулысӧԇ. Сеԍԍа іԁ-кӧԇԍӧм-бӧрын-кымын кӧԍԏерјассӧ сетыԍ сотӧны ԁа мӧԁлунас-жӧ, пӧјім-вылас, кӧԇӧны шабԁітӧ. Агсалӧны тајӧ шабԁісӧ нӧвіна-козпу-увја-агасӧн. Таԇі уҗалӧмнас шабԁі лоӧ зев бур: јогтӧм, куԅ, вӧсԋі сіа.
| |
| Быԁ 100 кваԁр. сывја му-вылыԍ ԍурӧ шабԁі-кӧјԁыс тув 40-кымын ԁа куԃеԉыс тув 50-кымын. Быԁ ар-кӧ мӧԁан ԉок-віԇ-вылыԍ коԍавны ежа 400-кымын сыв ԉібӧ вӧчны сыыжԁа-жӧ нӧвіна ԁа сетчӧ понԁан кӧԇны шабԁі, — буріԋік пыкӧԁ овмӧсаԁ мӧԁас лоны. Пуԁ шабԁі-куԃеԉ-вылӧ пыр-ԋін шајт 8-10-тӧ ԍетасны. Віԇӧԁан-ԁа — віт пуԁ шабԁіԍыԁ 40-50 шајт воас. Сеԍԍа і кӧјԁысыс тујана: поԅӧ вӧчны выј. Тӧвбыԁ асшӧр выјӧн олан.
| |
| Ӧні шабԁі-керан-уҗ лыԃԃыԍӧ міјан ԍӧкыԁ уҗӧн. Ԃерт ԍӧкыԁ куш кінаԁ-кӧ мӧԁан уҗавны. Боԍтлӧ-жӧ ӧтувтчӧмӧн, овмӧс-100-кымын-вылӧ, ԋарјаԍан (ԉномјалка) ԁа ԋіраԍан машінајас (трепалка). Секі, ԃерт, огӧ мӧԁӧ повны уна-шабԁі кӧԇӧмыԍ.
| |
| Уна-шабԁі-вӧԃітӧм ԍетас бабајаслы бур
| |
| нажетка. Гортын печкӧм-пыԃԃі ԁа ас-ԁӧра кыӧм-пыԃԃі понԁасны најӧ уна шабԁі вузавны, боԍтны завоԁын-кыӧм полотнајас. Ӧні мукӧԁлаын таԇі-ԋін вӧчӧны. Таԇі-жӧ понԁам уҗавны сеԍԍа і мі.
| |
| Комі-му міјан паԍкыԁ. Ем сені быԁ-бурторјыс зев уна. Сӧмын огӧ вӧлі кужӧ најӧс боԍтнысӧ-а, ас пемыԁлун-куԅаным.
| |
| Ӧні воыԍ воӧ велӧԁчӧм-јӧз понԁас лоны унҗык. Веԍіг мӧԁім-ԋін велӧԁчыны комі кылӧн, кужам лыԃԃыԍны. Ԋекоԁ ӧні оз мешајт міјанлы тӧԁмавны кыԇі јӧзын олӧны, кыԇі велӧԁчӧмӧн поԅӧ асԍыным олӧмнымӧс бурмӧԁны.
| |
| Јонҗыка колӧ міјанлы боԍтчыны велӧԁчыны, щӧкыԁҗыка јуаԍны агрономаслыԍ ԁа мукӧԁ-велӧԁчӧм-јӧзлыԍ. Сӧмын та-ногӧн олігӧн мі вермам асԍыным олӧмнымӧс бурмӧԁны, кокԋӧԁны ԁа ԁолӧԁны.
| |
Быль ли, небыль... Важын ни эта вӧлӧм. Сэк и тӧв пӧ абу вӧлӧм таланьын. Ыджыт Шонді абу и вешшывлӧм эна местаэзісь. Пыр вӧлӧма мича да гажа. Быдмӧма сэк татӧн басӧк лапья вӧр - Парма. Олӧмась вӧрас зверь-пӧткапӧлӧс. Отир эшӧ абу на вӧлӧм. Уна ли, етша ли чулалас кад - Пармаыс чужтас зонӧс. Шуасӧ сійӧ Пераӧн. Бытшӧм да кодя быдмас хозяин - и вӧрыслӧ, и муыслӧ. Керас сія аслыс ньӧв, лӧсьӧтас ёссез. Ветлӧтӧ пӧ аслас му кузя, видзӧтлӧ, медбы и пуэс быдмисӧ бура, медбы и зверь-пӧткапӧлӧс оліс бытшӧмика, медбы и чериыс уяліс сӧдз ваэзын. Ӧтпыр Пераыс лэдзчас Кӧсва дорӧ, аддзӧ: мышкыртчӧма кымӧрсянь сизим рӧма Енӧшка да юӧ васӧ. - Тэ мыля юан менам юись васӧ? - юалӧ Енӧшкаыслісь Пера. - Мун татісь. - Ме эг тӧд, что ваыс тэнат, - шуӧ Енӧшка, - а ютӧг ме ог вермы овны. Сет юны пӧттӧдз. - Сета, ежели тэ менӧ кайӧтан кымӧрас. Ме бы видзӧта, мый сэтчин керсьӧ. - Пуксьы, - шуӧ Енӧшка, - сюррезӧ вылӧ. Пера пуксяс сы сюррез вылӧ, мӧтыд и лэбтас сійӧ кымӧрас. Сувтас кымӧрас Пера, и оссяс сы одзын Енма. Кытчӧ оз видзӧт, быдлаын городдэз да городдэз - дӧс алмазісь да чар изісь керӧмась. Быдлаын биэз сотчӧны: ыджытӧсь и учӧтӧсь, гӧрдӧсь, лӧзӧсь и вежӧсь. А шӧрас сотчӧ медыджыт би, Шонді-Би. Охота лоас Пераыслӧ босьтны кӧть неыджыт би тор да лэдзчӧтны сійӧ му вылас. Локтас сія Шонді-Биыс дынӧ да кватитас бы... Сэтчӧ кыдз гымыштас, кыдз вирдыштас - и чапкач Перасӧ ылӧ-ылӧ Би дынсяняс. Пондас усьны Пераыс тартарарыӧ. Но вот кутас кинкӧ сійӧ, лэбтас и пуксьӧтас мыйӧкӧ небытӧ. Видзӧтӧ Пераыс - аддзӧ: пукалӧ сія кымӧровӧй подушкаэз вылын, золотӧй додьын, а кыскӧ сійӧ серебрянӧй вӧв. Бокас сыкӧт пукалӧ басӧкся-басӧк нывка. Синнэс сылӧн лӧз кымӧрись, рожабаннэс - асывся зарниись, юрсиыс - чистӧй золотоись, а паськӧмыс свиттялӧ, нельки синнэз янӧтӧ. - Тэ кин сэтшӧмыс? - юалӧ нывкаыслісь Пера. - Ме Зарань, Шонділӧн ныв. Быд асылӧ ме сайма одзджык Шондіысся и быд рытӧ вода сысся сёрӧнжык. Ме дозирайта, медбы Шондіыс некинӧс эз сот. А тэ мыля павкин Шонді-Биас? - юалӧ сія Пераыслісь. - Ме мӧді лэдзчӧтны сійӧ му вылас, - шуӧ Пера. - А мыйлӧ сія тэныт му вылас? - Медбы городдэз сэтшӧмӧсь жӧ гырисьӧсь да басӧкӧсь быдмисӧ, кыдз Енмаас. - А кин пондас нія городдэзын овны? - юалӧ Зарань. - Миян тэкӧт челядьным. Эд ме тэныт, тыдалӧ, гленитчи, раз тэ менӧ дорйин, - шуӧ Пераыс. - О-о, смев тэ, зонка. Смев да удав, - шуӧ Зарань, - эшӧ некин эз на лысьт кайны татчӧ, а тэ вот кайин. Эшӧ некин эз на лысьт павкӧтны Шонді-Бисӧ, а тэ павкӧтін. Дорйи бы ме кӧть кинӧс, но тэнӧ эшӧ и радейта. - Сэк лэдзчам мекӧт му вылас, - шуӧ Пера. - Ме мыччала тэныт ассим богатствоэз: керӧссэз да вӧррез, юэз да тыэз, видззез да ыббез. И иньдӧтас Зарань ассис серебрянӧй вӧвсӧ увлань, муыслань. Лэдзчасӧ нія му вылӧ, и Пера пондас мыччавны Зараньыслӧ ассис богатствоэз: вылын мыссэз-керӧссэз да гажа вӧррез, сӧстӧм юэз да басӧк тыэз, цветитан видззез да веж ыббез. Гленитчӧмась нія Зараньыслӧ, и согласитчас сія кольччыны Пераыскӧт му вылас. Сэк окалас Парма-Вӧрлӧн зоныс Шонділісь нывсӧ. Казялас этӧ кымӧрсянь Шондіыс, лӧгасяс Зараньыс вылӧ и пышшас эна местаэзісь: ась пӧ кынмӧны кӧдзытсяняс. Му вылас сэк жӧ лоӧма кӧдзыт да пемыт, пондӧмась пӧльтны ойся тӧввез, кынмӧмась юэз да тыэз, лым столаэз тыртӧмась быд пельӧсок. Лёк тӧвчик пондӧма гӧрдззыны ассис кузь бӧж, каляннэз пондӧмась уннявны-повзьӧтчыны. Сэк Пера лэбтас Зараньсӧ киэз вылас да пыртас вӧрӧ. И Парма-мамыс примитас нійӧ ласкова и дзебас аслас лапъя да небыт уввез увтӧ. Сизим год сьӧрна абу вовлӧма талань Шондіыс, сизим год сьӧрна олӧмась Пера да Зарань вӧр пытшкын. Сы коста Зарань быдтас ни Пераыслӧ сизим зонӧс - вынася-вынаэзӧ да сизим нылӧс - басӧкся-басӧккезӧ. Зоннэс пондасӧ вӧравны ни, и ныввес - гортовисявны. Ветлӧтас-ветлӧтас кытӧнкӧ Шонді и охота лоас сылӧ видзӧтны, мый ни лоис нылыскӧт. Локтас сія талань бӧр. Сэк жӧ лоас бӧра шоныт да югыт. Пышшасӧ тӧввез и каляннэз, дзебсисяс тӧвчик. Сыласӧ юэз да тыэз, пондасӧ цветитны быдмассэз. Енӧшка мышкыртчас Кӧсва весьтӧ юны. Пондас корны Шондіыс Зараньсӧ, медбы кайис сія бӧр кымӧрас, кытӧн пыр шоныт да гажа, кытӧн быдӧс тырмӧ, мый бы эз ков. Зарань оз бы кай. - Меным, - шуӧ, - татӧн бур. Сэк Шонді пондас грӧзитчыны: - Ме бӧра пышша татісь, ась ті кынматӧ. Зарань и баитӧ: - Сизим год олім - эг кынмӧ. Вӧр шонтіс. - Сэк сота быдӧннытӧ ӧтлаын вӧрыскӧт, - повзьӧтлӧ Шонді. Повзяс Зарань и шуӧ Пераыслӧ: - Только кымӧрас ме верма видзны сійӧ, медбы эз сот. Колас кайны. Каям быдӧнным. Пера и шуӧ: - Ме татӧн чужи, быдми, татчӧ и кольчча. Торйӧтасӧ сэк нія челядьнысӧ кык торйӧн - мукӧдсӧ кольны му вылӧ, мукӧдсӧ кайӧтны кымӧрӧ. Но лӧгасяс сэк Парма-вӧр: - Ме нійӧ шонті, верді, а нія пышшӧны бы. Ась мунӧ Зараньыс ӧтнас, кысянь локтіс, а челядьыс ась кольччӧны му вылӧ! И лӧсьӧтас сія говк: ӧтӧрын ыкӧстан - мӧдӧрын кылӧ. Пондас Зарань кытсавны челядьсӧ, медбы кайӧтны Енмаас: ыкӧстас ӧтӧрӧ - мӧдӧр кылӧ. Сідз нія и янсӧтчасӧ: Зарань мунас лунлань, челядьыс - ойлань. Дыр горзас, корас челядьсӧ Зарань, но нія озӧ кылӧ. Эта коста Шондіыс сыбурна пондас сотны ни, нельки ваэз косьмасӧ, муыс потласяс, быдмассэз кельдӧтасӧ. Нем керны - Зарань каяс кымӧрас ӧтнас, медбы не сетны Шондіыслӧ сотны челядьсӧ. Лишь коляс му вылас ассис серебрянӧй вӧв да золотӧй додь, медбы кӧр-нибудь кайисӧ челядьыс сы дынӧ Енмаас. Эта кадӧ Пераыс ӧктас ассис зоннэсӧ, сетас нылӧ ньӧввез да кайӧтас медвылын керӧс вылӧ мыччавны Шондісӧ. - Видзӧтӧ, - шуӧ сія нылӧ, - вон ыджытся-ыджыт би, Шонді-Би; сысянь быдӧс бурыс: шоныт и югыт, сыснь городдэз быдмӧны. Но сысянь жӧ и быдӧс умӧльыс: сія сотӧ и сія кынтӧ, сія янсӧтіс быдӧннытӧ тіянӧс и менӧ мамныткӧт. Ме пондылі сыкӧт вермасьны, но ӧтнам эг вермы. А ӧні мийӧ унаӧсь. Лэбтасӧ сэк сизимнан зоныс ньӧв и лыясӧ веськыт Шонді-Биас. Ӧтдруг ныкӧт лыяс Пера аслас медыджыт ньӧлісь. Зэгалас быдӧс Шонді-Би, чеччӧвтас сы бердісь ыджыт би тор да киссяс бичиррезӧн омӧн му кузяс. Ӧзъясӧ Пармаын сэк биэз, ыджытӧсь и учӧтӧсь, лӧзӧсь и вежӧсь. И пондасӧ быдмыны городдэз, сэтшӧмӧсь жӧ гырисьӧсь да басӧкӧсь, кыдз Енмаас. Нія городдэзын важся каддэзсянь олӧ отир - Пералӧн да Зараньлӧн челядь. Шуӧны нійӧ пермяккезӧн да зырянаӧн. Кодя отир. И шоныт, и гажа эта странаын. Вылын мыссэз-керӧссэз да гажа вӧррез, сӧстӧм юэз да басӧк тыэз, цветитан видззез да веж ыббез, а сідзжӧ городдэз да посаддэз - ыджыт богатствоэзӧн тырӧма край. Шонді бы и ӧні пышшӧ татісь (быд годӧ сы коста тӧввез овлӧны), но оз вермы, раз ыджыт тор сылӧн мусӧ шонтӧ. Сія бы и сотӧ гожумнас, но Зарань оз сет. Сія сё медодз чеччӧ асывнас и медбӧръя водӧ рытнас - дозирайтӧ, медбы некинӧс эз сот Шондіыс. Только быд гожумся асылӧ мусӧ да вӧрсӧ вевттьӧ кыз сӧстӧм лысва. Этӧ Зарань одз асывнас, кӧр эшӧ быдӧнныс узьӧны, горзӧ - гажтӧм сылӧ челядьыстӧг. Да и челядьыс сылӧн частожык баитлӧны, кыдз бы адззыны серебрянӧй вӧвсӧ золотӧй додьнас да кайны Енмаас. Одзжык эз веритлӧ, а ӧні веритӧны ни тай, что кымӧрас туйӧ кайнытӧ. Ме бы кайла жӧ сэтчин.