|
|
(не показано 260 промежуточных версий 4 участников) |
Строка 1: |
Строка 1: |
| Ічӧт-школаын-велӧԁчыԍлӧн уҗалан-бібԉіоԏека
| | Быль ли, небыль... Важын ни эта вӧлӧм. Сэк и тӧв пӧ абу вӧлӧм таланьын. Ыджыт Шонді абу и вешшывлӧм эна местаэзісь. Пыр вӧлӧма мича да гажа. Быдмӧма сэк татӧн басӧк лапья вӧр - Парма. Олӧмась вӧрас зверь-пӧткапӧлӧс. Отир эшӧ абу на вӧлӧм. Уна ли, етша ли чулалас кад - Пармаыс чужтас зонӧс. Шуасӧ сійӧ Пераӧн. Бытшӧм да кодя быдмас хозяин - и вӧрыслӧ, и муыслӧ. Керас сія аслыс ньӧв, лӧсьӧтас ёссез. Ветлӧтӧ пӧ аслас му кузя, видзӧтлӧ, медбы и пуэс быдмисӧ бура, медбы и зверь-пӧткапӧлӧс оліс бытшӧмика, медбы и чериыс уяліс сӧдз ваэзын. Ӧтпыр Пераыс лэдзчас Кӧсва дорӧ, аддзӧ: мышкыртчӧма кымӧрсянь сизим рӧма Енӧшка да юӧ васӧ. - Тэ мыля юан менам юись васӧ? - юалӧ Енӧшкаыслісь Пера. - Мун татісь. - Ме эг тӧд, что ваыс тэнат, - шуӧ Енӧшка, - а ютӧг ме ог вермы овны. Сет юны пӧттӧдз. - Сета, ежели тэ менӧ кайӧтан кымӧрас. Ме бы видзӧта, мый сэтчин керсьӧ. - Пуксьы, - шуӧ Енӧшка, - сюррезӧ вылӧ. Пера пуксяс сы сюррез вылӧ, мӧтыд и лэбтас сійӧ кымӧрас. Сувтас кымӧрас Пера, и оссяс сы одзын Енма. Кытчӧ оз видзӧт, быдлаын городдэз да городдэз - дӧс алмазісь да чар изісь керӧмась. Быдлаын биэз сотчӧны: ыджытӧсь и учӧтӧсь, гӧрдӧсь, лӧзӧсь и вежӧсь. А шӧрас сотчӧ медыджыт би, Шонді-Би. Охота лоас Пераыслӧ босьтны кӧть неыджыт би тор да лэдзчӧтны сійӧ му вылас. Локтас сія Шонді-Биыс дынӧ да кватитас бы... Сэтчӧ кыдз гымыштас, кыдз вирдыштас - и чапкач Перасӧ ылӧ-ылӧ Би дынсяняс. Пондас усьны Пераыс тартарарыӧ. Но вот кутас кинкӧ сійӧ, лэбтас и пуксьӧтас мыйӧкӧ небытӧ. Видзӧтӧ Пераыс - аддзӧ: пукалӧ сія кымӧровӧй подушкаэз вылын, золотӧй додьын, а кыскӧ сійӧ серебрянӧй вӧв. Бокас сыкӧт пукалӧ басӧкся-басӧк нывка. Синнэс сылӧн лӧз кымӧрись, рожабаннэс - асывся зарниись, юрсиыс - чистӧй золотоись, а паськӧмыс свиттялӧ, нельки синнэз янӧтӧ. - Тэ кин сэтшӧмыс? - юалӧ нывкаыслісь Пера. - Ме Зарань, Шонділӧн ныв. Быд асылӧ ме сайма одзджык Шондіысся и быд рытӧ вода сысся сёрӧнжык. Ме дозирайта, медбы Шондіыс некинӧс эз сот. А тэ мыля павкин Шонді-Биас? - юалӧ сія Пераыслісь. - Ме мӧді лэдзчӧтны сійӧ му вылас, - шуӧ Пера. - А мыйлӧ сія тэныт му вылас? - Медбы городдэз сэтшӧмӧсь жӧ гырисьӧсь да басӧкӧсь быдмисӧ, кыдз Енмаас. - А кин пондас нія городдэзын овны? - юалӧ Зарань. - Миян тэкӧт челядьным. Эд ме тэныт, тыдалӧ, гленитчи, раз тэ менӧ дорйин, - шуӧ Пераыс. - О-о, смев тэ, зонка. Смев да удав, - шуӧ Зарань, - эшӧ некин эз на лысьт кайны татчӧ, а тэ вот кайин. Эшӧ некин эз на лысьт павкӧтны Шонді-Бисӧ, а тэ павкӧтін. Дорйи бы ме кӧть кинӧс, но тэнӧ эшӧ и радейта. - Сэк лэдзчам мекӧт му вылас, - шуӧ Пера. - Ме мыччала тэныт ассим богатствоэз: керӧссэз да вӧррез, юэз да тыэз, видззез да ыббез. И иньдӧтас Зарань ассис серебрянӧй вӧвсӧ увлань, муыслань. Лэдзчасӧ нія му вылӧ, и Пера пондас мыччавны Зараньыслӧ ассис богатствоэз: вылын мыссэз-керӧссэз да гажа вӧррез, сӧстӧм юэз да басӧк тыэз, цветитан видззез да веж ыббез. Гленитчӧмась нія Зараньыслӧ, и согласитчас сія кольччыны Пераыскӧт му вылас. Сэк окалас Парма-Вӧрлӧн зоныс Шонділісь нывсӧ. Казялас этӧ кымӧрсянь Шондіыс, лӧгасяс Зараньыс вылӧ и пышшас эна местаэзісь: ась пӧ кынмӧны кӧдзытсяняс. Му вылас сэк жӧ лоӧма кӧдзыт да пемыт, пондӧмась пӧльтны ойся тӧввез, кынмӧмась юэз да тыэз, лым столаэз тыртӧмась быд пельӧсок. Лёк тӧвчик пондӧма гӧрдззыны ассис кузь бӧж, каляннэз пондӧмась уннявны-повзьӧтчыны. Сэк Пера лэбтас Зараньсӧ киэз вылас да пыртас вӧрӧ. И Парма-мамыс примитас нійӧ ласкова и дзебас аслас лапъя да небыт уввез увтӧ. Сизим год сьӧрна абу вовлӧма талань Шондіыс, сизим год сьӧрна олӧмась Пера да Зарань вӧр пытшкын. Сы коста Зарань быдтас ни Пераыслӧ сизим зонӧс - вынася-вынаэзӧ да сизим нылӧс - басӧкся-басӧккезӧ. Зоннэс пондасӧ вӧравны ни, и ныввес - гортовисявны. Ветлӧтас-ветлӧтас кытӧнкӧ Шонді и охота лоас сылӧ видзӧтны, мый ни лоис нылыскӧт. Локтас сія талань бӧр. Сэк жӧ лоас бӧра шоныт да югыт. Пышшасӧ тӧввез и каляннэз, дзебсисяс тӧвчик. Сыласӧ юэз да тыэз, пондасӧ цветитны быдмассэз. Енӧшка мышкыртчас Кӧсва весьтӧ юны. Пондас корны Шондіыс Зараньсӧ, медбы кайис сія бӧр кымӧрас, кытӧн пыр шоныт да гажа, кытӧн быдӧс тырмӧ, мый бы эз ков. Зарань оз бы кай. - Меным, - шуӧ, - татӧн бур. Сэк Шонді пондас грӧзитчыны: - Ме бӧра пышша татісь, ась ті кынматӧ. Зарань и баитӧ: - Сизим год олім - эг кынмӧ. Вӧр шонтіс. - Сэк сота быдӧннытӧ ӧтлаын вӧрыскӧт, - повзьӧтлӧ Шонді. Повзяс Зарань и шуӧ Пераыслӧ: - Только кымӧрас ме верма видзны сійӧ, медбы эз сот. Колас кайны. Каям быдӧнным. Пера и шуӧ: - Ме татӧн чужи, быдми, татчӧ и кольчча. Торйӧтасӧ сэк нія челядьнысӧ кык торйӧн - мукӧдсӧ кольны му вылӧ, мукӧдсӧ кайӧтны кымӧрӧ. Но лӧгасяс сэк Парма-вӧр: - Ме нійӧ шонті, верді, а нія пышшӧны бы. Ась мунӧ Зараньыс ӧтнас, кысянь локтіс, а челядьыс ась кольччӧны му вылӧ! И лӧсьӧтас сія говк: ӧтӧрын ыкӧстан - мӧдӧрын кылӧ. Пондас Зарань кытсавны челядьсӧ, медбы кайӧтны Енмаас: ыкӧстас ӧтӧрӧ - мӧдӧр кылӧ. Сідз нія и янсӧтчасӧ: Зарань мунас лунлань, челядьыс - ойлань. Дыр горзас, корас челядьсӧ Зарань, но нія озӧ кылӧ. Эта коста Шондіыс сыбурна пондас сотны ни, нельки ваэз косьмасӧ, муыс потласяс, быдмассэз кельдӧтасӧ. Нем керны - Зарань каяс кымӧрас ӧтнас, медбы не сетны Шондіыслӧ сотны челядьсӧ. Лишь коляс му вылас ассис серебрянӧй вӧв да золотӧй додь, медбы кӧр-нибудь кайисӧ челядьыс сы дынӧ Енмаас. Эта кадӧ Пераыс ӧктас ассис зоннэсӧ, сетас нылӧ ньӧввез да кайӧтас медвылын керӧс вылӧ мыччавны Шондісӧ. - Видзӧтӧ, - шуӧ сія нылӧ, - вон ыджытся-ыджыт би, Шонді-Би; сысянь быдӧс бурыс: шоныт и югыт, сыснь городдэз быдмӧны. Но сысянь жӧ и быдӧс умӧльыс: сія сотӧ и сія кынтӧ, сія янсӧтіс быдӧннытӧ тіянӧс и менӧ мамныткӧт. Ме пондылі сыкӧт вермасьны, но ӧтнам эг вермы. А ӧні мийӧ унаӧсь. Лэбтасӧ сэк сизимнан зоныс ньӧв и лыясӧ веськыт Шонді-Биас. Ӧтдруг ныкӧт лыяс Пера аслас медыджыт ньӧлісь. Зэгалас быдӧс Шонді-Би, чеччӧвтас сы бердісь ыджыт би тор да киссяс бичиррезӧн омӧн му кузяс. Ӧзъясӧ Пармаын сэк биэз, ыджытӧсь и учӧтӧсь, лӧзӧсь и вежӧсь. И пондасӧ быдмыны городдэз, сэтшӧмӧсь жӧ гырисьӧсь да басӧкӧсь, кыдз Енмаас. Нія городдэзын важся каддэзсянь олӧ отир - Пералӧн да Зараньлӧн челядь. Шуӧны нійӧ пермяккезӧн да зырянаӧн. Кодя отир. И шоныт, и гажа эта странаын. Вылын мыссэз-керӧссэз да гажа вӧррез, сӧстӧм юэз да басӧк тыэз, цветитан видззез да веж ыббез, а сідзжӧ городдэз да посаддэз - ыджыт богатствоэзӧн тырӧма край. Шонді бы и ӧні пышшӧ татісь (быд годӧ сы коста тӧввез овлӧны), но оз вермы, раз ыджыт тор сылӧн мусӧ шонтӧ. Сія бы и сотӧ гожумнас, но Зарань оз сет. Сія сё медодз чеччӧ асывнас и медбӧръя водӧ рытнас - дозирайтӧ, медбы некинӧс эз сот Шондіыс. Только быд гожумся асылӧ мусӧ да вӧрсӧ вевттьӧ кыз сӧстӧм лысва. Этӧ Зарань одз асывнас, кӧр эшӧ быдӧнныс узьӧны, горзӧ - гажтӧм сылӧ челядьыстӧг. Да и челядьыс сылӧн частожык баитлӧны, кыдз бы адззыны серебрянӧй вӧвсӧ золотӧй додьнас да кайны Енмаас. Одзжык эз веритлӧ, а ӧні веритӧны ни тай, что кымӧрас туйӧ кайнытӧ. Ме бы кайла жӧ сэтчин. |
| В. Н. ФАԈКԊЕР
| |
| | |
| ЈІОАМ МІ ЈОНӦԌ, ԆОԊВІԆАӦԌ-ԀА!
| |
| МӦԀ-ԊІГА
| |
| | |
| Ічӧт-школајасын-велӧԁчыны леԇӧма Госуԁарственнеј Учонеј-Сӧвет Научно-Пеԁагогіческеј-ԍектсіјаӧн
| |
| КОМІӦН РОЧ-ВЫЛЫԌ ЛӦԌӦԁІС А. ԌІԀӦРОВА
| |
| СССР-СА-ЈӦЗЈАСЛӦН ШӦРСА-ԊІГА-ЛЕԆАН-ІН
| |
| 1927-ВО МӦСКУА
| |
| 5000
| |
| Морт-кучік-ԇоԋвіԇа-јылыԍ.
| |
| | |
| Мыјла колӧ мыԍԍыны.
| |
| | |
| Сӧстӧм-кучік моԉыԁ, југјалӧ. Чышкыштӧј чужӧмнытӧ вӧсԋіԃік ԋебыԁ-гумагаӧн — гумагаыԁ сылӧԍԍас. Сіјӧ сы-вӧсна, мыј міјан-кучікыԍ пыр сӧԇӧ кучік-гос. Сіјӧ госыс віԇӧ кучіксӧ коԍмӧмыԍ. Тӧв -јылын ԁа бус-піын-уҗалігӧн кучікыс коԍмӧ, потлаԍӧ, міјан-ног-кӧ — вартчӧ. Сещӧм-уҗ-бӧрын колӧ мавтны сіјӧс кущӧмкӧ госӧн.
| |
| Шоча - мыԍԍігӧн кучік луԁӧ. Сіјӧ сы-вӧсна, мыј-кучікыԍ-сӧԇтыԍ - гос ԁа пӧԍ коԍмігас кучіксӧ гіԉӧԁӧны. Кучік-вылыс-ԁыр-мыԍкытӧм-пӧԍ ԁа гос отсалӧны чукӧрмыны кучік-вылӧ буслы ԁа быԁ-пӧлӧс уна віԍӧԁана-гагјаслы. Кучіктӧ кіԍтӧ, лӧмӧԍԍӧ ԁа јешщӧ - на мукӧԁ-пӧлӧс-кучік-віԍӧмјас овлӧны. Гыжнајасыԍ ԁа луԁӧм-кіԍтӧԁыԍ кучікыԁ зев ԁыр оз бурԁ.
| |
| Сы-вӧсна, інӧ, со-кушӧм-сӧстӧма колӧ віԇны асԍыԁ јајтӧ. Быԁӧн тӧԁӧны, кущӧм-лӧԍыԁ ԁа ԁолыԁ овлӧ мыԍԍӧм-бӧрын. Ԁӧрӧм-гачӧ сіԇ-жӧ чукӧрмӧны кучікыԍ-торјалӧм торјас — гос ԁа кіԉ ԁа на-ԁінӧ - ԍібԁӧм бус. Ԁӧрӧм-гач ԍӧԁаԍӧны. Сы-вӧсна улыса-ԁӧрӧм-гачтӧ колӧ вежны быԁ-вежонын. Вылыса-плаԏԏӧтӧ щӧкыԁа-жӧ пеславны, тӧлӧԁны, буссӧ сеԍ пыркӧԁны. Ас - гӧгӧр - пеԉкӧԁны колӧ велӧԁчыны ічӧтыԍаԋ. Ԁурка ԁа ԋајта - олігӧн он ло ԇонвіԇа, міча. Ԇоԋвіԇалуныԁ ԁа мічалуныԁ ԋајтыԁкӧԁ ԁа ԁуркыԁкӧԁ ԁажӧ оз лӧԍавны.
| |
| Щӧкыԁа-ӧ те мыԍкан асԍыԁ тушатӧ?
| |
| Оз-ӧ кыв те-ԁіныԍ пӧԍ-ԁук?
| |
| Кӧні те пыркӧԁан, весалан асԍыԁ кышантӧ?
| |
| Мыј-вӧсна оз поԅ пыркӧԁны ԁа весавны кышантӧ олан-керкаын?
| |
| | |
| Кыԇі колӧ ԁӧԅӧрітны јурԍітӧ ԁа чуԋ-гыжјастӧ.
| |
| | |
| Меԁ-јона сӧԇтӧ госыԁ јур-кучікыԍ. Сы-вӧсна посԋі-чеԉаԃлыԍ-кӧ јурсӧ шоча кутан мыԍкыны, јур-кучік-госыс јур-вылас коԍмӧ, кеԋалӧ. Јона-ԁурк-јӧзлӧн јурсӧ - ԁыр - мыԍкытӧмыԍ јурыс лӧмӧԍԍӧ, јурԍіыс кԉејітчӧ сетчӧ, оз поԅ сыныштны. Бура - мыԍкыны јуртӧ кӧԇыԁ-ваӧн он вермы, оз мын сіјӧ. Колӧ мыԍкыны шоныԁ - ваӧн, мајтӧгӧн, меԁым став-ԋајтыс ԁа госыс сеԍ мынас. Ӧԁјӧ-госӧԍԍан-јурԍі колӧ мыԍкыны быԁ-вежонын ӧтчыԁ, ԋӧжјӧнҗык-госӧԍԍан — поԅӧ кык-вежонын ӧтчыԁ. Јур-кучіктӧ колӧ јона-ԁӧԅӧрітны: сені-ӧԁ јурԍі - вужјасыс (1-ԇԇа ԍер., Н-шыпасӧн пасјӧма). Ԋајтын овмӧԁчӧны аслыс-пӧлӧс щакјас, віԍмӧԁӧны јурԍітӧ.
| |
| Ем парша-ԋіма віԍӧм. Парша-щакјас вуҗӧны чеԉаԃлы понјасԍаԋ ԁа каԋјасԍаԋ. Парша - щак орјӧԁлӧ јурԍі-вужјас. Јурԍі понԁас уԍны, верман ԇік-јурԍітӧг коԉны (2-ԁ-ԍер.). Ем нӧшта мӧԁ-пӧлӧс-віԍӧԁан-щак — шырыԍ ԉішај (3-ԁ - ԍер.). Сіјӧ јурԍітӧ орјӧԁлӧ. Чеглалӧ најӧс ӧтгырԍа гӧгыԉјасӧн, быԏԏӧ шырӧ. Ԉішај — зев-вуҗана-віԍӧм. Сы-вӧсна, каԅаласны-кӧ сіјӧс школаын кущӧмкӧ велӧԁчыԍлыԍ, велӧԁӧмыԍ ԁугԁылӧны, школасӧ тупкылӧны. Мыжаыс тані — ԋајта,-ԁурка-олӧм.
| |
| | |
| Меԁ-воԇԇа ԍер. Јур-кучік, кызта-ногыс.
| |
| | |
| Јуртӧ мыԍкыны колӧ віԁчыԍӧмӧн. Јур - мыԍкігӧн мі весалам јур - кучікнымӧс сы-вылӧ-пукԍӧм-кулӧм-кучік-јӧртӧԁјасыԍ (кԉеточкі) ԁа ԋајтыԍ, бусыԍ. Кокԉабӧраным міјан ем-жӧ сещӧм кулӧм-кучік-пластыс. Сӧмын сені сіјӧ зев кыз, поԅӧ вунԁавны, ԋӧт-і оз ԁојмы. Јурын кулӧм-кучік-пластыс зев-вӧсԋі. Сы-улын олӧны ловја-кучік-јӧртӧԁјас. Сы-вӧсна јуртӧ-мыԍкігӧн оз ков јур-кучіктӧ гыжјӧн парсавны, а мыԍкыны кокԋіԃіка — чуԋ-помјаснаԁ ԋіртӧмӧн. Сынан-ԋӧбігӧн колӧ бӧрјыны щӧщыԁ-піԋа-сынан: јоԍ-піԋа-сынанӧн верман ԁојԁны јур-кучіктӧ. Зев-пӧԍ-ваӧн јуртӧ мыԍкавны абу бур, верман сотны ловја кучіксӧ.
| |
| | |
| 2-ԁ ԍер. Паршаа-јур. 3-ԁ ԍер. Шыран-ԉішаја-јур.
| |
| | |
| Ем јешщӧ јур-кучік-віԍӧм, кор јурыԁ јона кіԉԉӧԍԍӧ. Секі јурыԁ ԁа паԍкӧмыԁ јеҗыԁӧԍ, быԏԏӧ пыԅӧн кіԍкалӧма. Сіјӧ віԍӧмыԍ поԅӧ бурԁӧԁчыны, сӧмын јуртӧ щӧкыԁа колӧ мыԍкыны ԍерно - ԃегԏарнеј маԅӧн, ԁоктор інԁалӧм-ԍерԏі. Колӧ јона-віԇны јуртӧ тојӧԍԍӧмыԍ. Пывԍан-бӧрын колӧ сынавны јурԍітӧ щӧкыԁ - сынанӧн. Унаыԍ јурыԁ ԍеровӧԍԍылӧ.
| |
| Ԍеровыс сіјӧ тој-коԉкјас (4-ԁ-ԍер.). Мынтӧԁчыны наыԍ зев ԍӧкыԁ: колӧ щӧкыԁа щӧкыԁ-сынанӧн сынаԍны. Еновтчыны-кӧ понԁан сынаԍӧмыԍ — тојӧԍԍан.
| |
| Тојјасӧс бырӧԁӧны ԋерп-выјӧн ԁа сабаԃілла-ԋіма ԉекарствоӧн.
| |
| Колӧ віԁчыԍны јона-јур-гартӧмыԍ. Шапкаӧн, шԉапаӧн ԁа чышјанӧн оз ков јуртӧ топыԁа-жмітӧмӧн кӧртавны, тупкыны. Јур-кучік-јӧртӧԁјас-ӧԁ, мукӧԁ туша-јӧртӧԁјас-моз-жӧ, лолалӧны. Оз ков, інӧ, торкны налы лолавны. Быԁ-ловјаловлы-моз јур-кучіклы колӧны југыԁ ԁа сынӧԁ. Сы-вӧсна шоныԁ-ԁырјі ԁа абу-кӧ буса колӧ овны куш-јурӧн.
| |
| Чуԋ-гыжјастӧ сӧстӧма-жӧ колӧ віԇны. Ԋајт-уҗ-бӧрын пырыԍтӧм-пыр кітӧ колӧ мыԍкыны мајтӧгӧн, щӧткаӧн, меԁым гыжјас-костаԁ ԋајтыс оз коԉ. Гыж ԁа јурԍі-ԍерԏі тӧԁмалӧны мортӧс: пеԉка аԉі ԁурка сіјӧ олӧ. Гыжтӧ колӧ шырны гӧгрӧстӧмӧн-моз, чуԋ-пом-ԍерԏі. Оз ков вунԁыны сіјӧс ԇік-јај-берԁтіыс ԉібӧ коԉны вывті куԅа (5-ԁ ԍер.). Чуԋ-гыж віԇӧ чуԋпомтӧ ԁојмӧмыԍ ԁа мыј-ԍурӧ-боԍтігӧн мыҗӧԁ-пыԃԃі сылы олӧ, віԇӧ чатӧртчӧмыԍ. Чуԋпомыԁ-ӧԁ міјан — мӧԁ-ԍін. Чуԋпомјасӧн мі быԁтор віԁлалам.
| |
| Гыжјас-гӧгӧр мукӧԁ-ԁырјі чуԋ-кучік бонԅӧ. Оз ков најӧс ԋещкыны, куртчавны, меԁым оз лоны сені ԁојјас. Ԁојӧ-ӧԁ вермасны веԍкавны віԍӧԁан-гагјас, пежавны вірсӧ-јајсӧ. Војԁӧр гаг-веԍкалан-інті вежӧԁас, сеԍԍа віԍны, јонтыны понԁас. Гыжна-туіјас ԁа ԁојјас колӧ мавтны јоԁӧн. Сіјӧ кыскӧ ԁој-кучіксӧ, оз леԇ віԍӧԁан-гагјаԁлы пырны воԇӧ, пежавны вірсӧ, јајсӧ.
| |
| Велӧԁчыԍјас-пыщԍыԁ школааԁ бӧрјӧј кымынкӧ мортӧс тӧжԁыԍны ԇоԋвіԇалун-понԁа. Најӧ понԁасны шуԍыны ԇоԋвіԇалун-понԁа-тӧжԁыԍыԍ-котырӧн. Понԁасны
| |
| | |
| 4-ԁ ԍер. Ԍеров.
| |
| 5-ԁ ԍер. Ԉучкі-шырӧм-гыж.
| |
| | |
| кыјӧԁны, меԁым школаыԁ пыр вӧлі пеԉкӧԁӧма, чышкӧма-мыԍкӧма; велӧԁчыԍјасыс сӧстӧмӧԍ, сӧстӧм-паԍкӧмаӧԍ.
| |
| Щӧктӧј сіјӧ-котырлы ԁокторкӧԁ-щӧщ віԁлавны велӧԁчыԍјаслыԍ јурԍісӧ, туша-кучіксӧ, гыжјассӧ. Сіјӧ-котырлы щук колӧ кыԇкӧ лӧԍӧԁны, меԁым велӧԁчыԍјас велӧԁчасны віԇны аԍнысӧ ԁа школасӧ пыр пеԉка, сӧстӧма. Ас-уҗ-јывԍыс ԇоԋвіԇалун-понԁа-тӧжԁыԍыԍ-котыр быԁ-тӧлыԍ собраԋԋӧ-вылын понԁас велӧԁчыԍјаслы ԁоклаԁ вӧчны.
| |
| | |
| Кущӧм-ваӧн колӧ мыԍԍыны.
| |
| | |
| „Ме кӧԇыԁ-ваӧн мыԍԍа!“ — „А ме шоныԁӧн — меԁ ог кынмы". — „Сы-вӧсна і пыр кынман, шоныԁ - ваӧн мыԍԍан-ԁа“. — „Кыԇ-сіԇ? Шоныԁ-ваыԍ?“ — „Ԁа. Шоныԁ-ваӧн-мыԍԍӧм-бӧрын кучікыԁ зев-ӧԁјӧ-ыркалӧ. Кӧԇыԁ-ваӧн-кӧ мыԍԍан ԁа сы-бӧрын ԁон-гӧрԁӧԇ кыз-чорыԁ ԉібӧ гӧна-куԅчышјанӧн чышкыԍан, секі, бара, мајбыр, он кынмы — шоналан. Вірыԁ ӧԁјӧ-ӧԁјӧ мӧԁас ветлыны сӧнјасӧԁыс, быԏԏӧ гімнаԍԏіка-вылын. Шоныԁ-ваӧн-мыԍԍыԍлы ывлаын пыр кӧԇыԁ. Мӧԁарӧ, кӧԇыԁ-ваӧн-мыԍԍігӧн сӧмын војԁӧрсӧ кӧԇыԁ, сеԍԍа зев-ӧԁјӧ-шоналан, ԁон-гӧрԁ-кучіка лоан. Шоныԁ-ваӧн-мыԍԍыԍ быԁ тӧв-пӧԉыштӧмыԍ полӧ, пыр гартчӧ, шоныԁа - паԍтаԍӧ. Сы-вӧсна сылӧн насмука оз бырав“. — „Кӧԇыԁ-ванаԁ-мыԍԍігӧн-ӧԁ ԉібӧ вывсыԁ ԋајтыс оз-жӧ бырав, пыр ԋајт-ԍурја-коԃӧн лоӧ овны". — „Ее пов, ԋајтӧн огӧ олӧ. Быԁ-вежонын ӧтчыԁ пывԍанын пӧԍ-ваӧн мыԍԍа, мајтӧгӧн, бонјӧн. Сыыԍ-кынԇі быԁ-лун коскӧԇ кӧԇыԁ-ваӧн мыԍԍа“.
| |
| Таԇі венԍісны кык-јорт.
| |
| Коԁыс, еԍкӧ, тіјан-ногӧн прав? Мыјла?
| |
| | |
| Саріԇын ԁа јујасын купајтчӧм-јылыԍ.
| |
| | |
| „О-о-о, кущӧма ме кынмі, турԁі ԇікӧԇ!“ — „Кӧні-нӧ сещӧмасӧ кынмін?“ — „Ваын, естӧн јуын купајтчі-ԁа“.
| |
| — „Ԁыр, кӧнкӧ, купајтчін, сіјӧ& і кынмін. Ԁоктор шуӧ, ԁыр-пӧ купајтчыны оз поԅ. Ачыԁ-ӧԁ, кӧнкӧ, каԅавлін, пыран вааԁ ԁа војԁӧр кӧԇыԁ, сеԍԍа шоналан, кучікыԁ гӧрԁӧԁас. Секі-і колӧ петны ваыԍ, оз ков віԁчыԍны мӧԁыԍ-кӧԇалӧм, лӧзӧԁӧм. Лӧзӧԁтӧԇ-купајтчӧмыԍ бур-пыԃԃі сӧмын ԉок лоӧ.
| |
| Купајтчӧм - воԇвылаԁ бур кујлыштны паԍтӧгыԁ шонԁі-воԇын. Купајтчӧм-бӧрын мӧԁарӧ, пырыԍтӧм-пыр колӧ паԍтаԍны. Зев-омӧԉ купајтчігӧн шонтыԍны шонԁі-воԇын, сеԍԍа бара ваӧ четчыштны. Оз ков сіԇі вӧчны, а чеԉаԃлӧн сещӧм-моԁа ем“.
| |
| — „Мыј-нӧ те, ӧԏітор оз поԅ-ԁа, мӧԁтор оз поԅ ԁоԉан, а ачыԁ он віԍтав, мыјла оз поԅ. Вај лущщӧ сіјӧс віԍтав, мыјла оз поԅ" — ,,Віԍтала. Та-јылыԍ ме ԁокторлыԍ со-кыԇі гӧгӧрвоі. Быԁ-уҗалӧм-бӧрын уҗалыԍ-органјас муԇӧны, колӧ најӧс шојтчӧԁны. Сіԇі-жӧ вір-сӧнјас. Кӧԇыԁ-ваыԍ кучік-пыщса-вір-сӧнјас војԁӧр топалыштӧны, векԋалӧны. Вірыс на-пыщкыԍ шыбытчӧ гырк-пыщкӧ. Ԋеԁыр-мыԍԏі најӧ бӧр паԍкалӧны, тырӧны вірӧн: вірыс сетчӧ гырк-пыщкыԍ локтӧ. Секі мортыԁ шоналӧ, колӧ ԁугԁыны купајтчӧмыԍ. ԁырҗык-кежлӧ-кӧ коԉтчан ваӧ, вір-сӧнјасыԁ выԉыԍ векԋаласны, те кынмыны кутан, ԁыр он шонав: вір-сӧнјасыԁ муԇӧмысла ԋӧжјӧнҗык-ԋін уҗалӧны. Ԁыр-купајтчӧмыԍ верман віԍмыны. Нӧшта, уналы ԋекущӧма оз поԅ купајтчыны, меԁԍа-ԋін саріԇын. Поԅӧ-оз ԁа ԁырӧ поԅӧ купајтчыны теныԁ, сы-јылыԍ колӧ јуавны ԁокторлыԍ“.
| |
| Купајтчылін-ӧ те јуын, ԁыр-ӧ олін ваас, кынмін-ен ԁыр-ку пајтчігаԁ?
| |
| | |
| Кыԇі колӧ паԍтаԍны.
| |
| | |
| Міјан респубԉікаын гортын олӧны кокԋі-паԍкӧмӧн, ывла-вылӧ-петігӧн јона гартчӧны. Заграԋічаын ԇік мӧԁ-ногӧн паԍтаԍӧны: гортын-олан ԁа ывла-вылын-ветлан-паԍкӧмјасын ыҗыԁ-кост абу. Міјан улыса-ԁӧрӧм-гачтӧ унҗыкыс новлӧны ԁӧраыԍ ԁа бумажнејӧс, сені — кыӧмӧс (чувкі-кепыԍӧс-моз кыӧма машінаӧн ԉібӧ
| |
| јемӧн). Кыӧм - паԍкӧмын суԋісјас-костыс гырыԍҗык: суԋісјассӧ абу топӧԁӧма мӧԁа-мӧԁ-берԁас. Сещӧм-костӧԍ-ԁӧраыԁ паԍкӧм-вылаԁ бурҗык: сіјӧ, губка-моз, тушаыԍ пӧԍ-васӧ ӧԁјӧ ас-піас боԍтӧ, ӧԁјӧҗык леԇӧ ортсӧ — коԍмӧ. Оз веԍ спортсменјас кокԋіа паԍтаԍны: најӧ новлӧны кыӧм-ԁӧрӧм-гач. Ԉібӧ нӧшта ԁӧрӧмныс начпосԋі-ԍінма-тывјыԍ быԏԏӧ вурӧма. Котраліганыс ԁа ворсіганыс спортсменјас јона пӧԍалӧны. Шојтчігас сеԍԍа, ыркалігас, тащӧм-паԍкӧмнас најӧ оз каԅавны туша-куԅта пӧԍ-візувтӧм: паԍкӧмыс пӧԍсӧ ас-піас боԍтӧ. Тӧв-пӧԉкԋітӧмыԍ налы абу кӧԇыԁ: паԍкӧмыс ӧԁјӧ коԍмӧ. Бумажнеј-ԁӧрӧмӧн котравны абу бур: пӧԍалан ԁа ԁыр оз коԍмы, верман кынмыны. Пӧԍалӧм-бӧрын кынмӧмыԁ зев-ԉок: мортыԁ зев-кокԋіа вермӧ віԍмыны. Шоча-кыӧм-ԁӧрӧм-гач-новлыԍлы ԋем-тор повны повоԃԃа-вежԍӧмыԍ.
| |
| Ічӧтыԍаԋ колӧ аԍтӧ велӧԁны кокԋіа паԍтаԍны. Кокјастӧ колӧ віԇны шоныԁа: новлыны пыр бур ԇоԋ-кӧмкот. Пӧԍалӧны-кӧ кокјасыԁ, кӧԇыԁ-ԁырјі колӧ новлыны вурун-чувкі: вуруныс пӧԍсӧ ас-піас кыскас, кокјасыԁ омӧԉҗыка кынмасны. Чужӧмтӧ ԁа гоԉатӧ оз ков јона гартны-тупкыны, колӧ аԍтӧ быԁтыны јон, ԇоԋвіԇа-мортӧн. Векԋі ԁа зелыԁ - паԍкӧм-новлӧм абу-жӧ бур: вӧԉаыԍ вӧрны ԋі лолавны он вермы, вірыԁ ԉучкі-ветлӧԁлыны оз вермы-ԋі. Емӧԍ јӧз, шуӧны, векԋі-паԍкӧмнас-пӧ шоныԁҗык. Сіјӧ абу сіԇі, аԍтӧ-ылӧԁлӧм сӧмын лоӧ. Паԍкыԁ, шев-паԍкӧм бурҗык. Секі паԍкӧма-тушаа-костын лоӧ тушаӧн-шонтӧм сынӧԁ. Оз-ӧԁ паԍкӧмыԁ міјанӧс шонты, мі паԍкӧмсӧ шонтам. Паԍкӧмыс сӧмын віԇӧ міјанӧс кӧԇалӧмыԍ.
| |
| Мыјыԍ вурӧма тенаԁ ԁӧрӧм-гачыԁ? Кущӧм-шӧртыԍ кыӧма тенаԁ чувкіыԁ, носкіыԁ? Ем-абу тенаԁ ԁӧрӧм-гач јемӧн-кыӧм-ԁӧраыԍ? Боԍт ӧтыжԁа ԍіԏечтор ԁа јемӧн-кыӧм-ԁӧратор, ԉібӧ важ - вурун-кепыԍ-тор. Леԇ најӧс стӧканјасӧ ва-піӧ, сӧмын меԁ ваыс кыкнан-стӧканас ӧтмынԁа вӧлі. Віԇ кыкнан-торсӧ ӧтԁыра. Ваыԍ кыскӧм-бӧрын тӧԁмав, коԁ-торјыс унҗык-ва ас-піас боԍтӧма. Коԁыс, інӧ, ӧԁјӧнҗык васӧ боԍтӧ?
| |
| Кынмалӧм-јылыԍ.
| |
| | |
| Школаын ԁоктор јуалӧ: „Тӧлӧԁлаԁ-ӧ асԍыныԁ керкаыытӧ?“
| |
| — „Тӧвнас? Кынмам-ӧԁ. Мыјԁа-кӧԇыԁ пырас форточкајастӧ воԍтан-ԁа“. — „Кӧԇыԁ-понԁа јӧзыԁ оз віԍмыны“, шуіс сы-вылӧ ԁоктор: віԍмӧԁӧны најӧс віԍӧԁан-гагјас. Сӧмын оз быԁ-морт ӧтмоза віԍмы, оз быԁӧнӧс ӧтмоза віԍӧԁ. Коԁі ічӧтыԍаԋ аԍсӧ велӧԁӧ бур-сынӧԁын овны, кӧԇыԁ-ваӧн мыԍԍыны, оз гартчы, оз тӧбԍы — сіјӧс віԍӧмыԁлы ԍӧкыԁ лоӧ вермыны: морт јон, оз ԍетчы. Мӧԁарӧ, коԁі ічӧтыԍаԋ пыр гартчӧ-тӧбԍӧ, полӧ кӧԇыԁыԍ ԁа сӧстӧм-сынӧԁыԍ — сіјӧ оз і бурԁлы, пыр зыԋгӧ — віԍӧ: вірыс сылӧн омӧԉа-уҗалӧ, ӧԁва візлалӧ. Сещӧмтӧ, ԃерт, віԍӧԁан-гагјасыԁ кокԋіа пӧрӧԁасны. Міјанлы колӧ велӧԁны аԍнымӧс пырыс-ветлан-тӧв-вылын овны (на сквоԅԋаке), меԁым кынмӧмјасыԍ огӧ кутӧ повны, меԁым насмука оз кут вӧԃітны. Коԁі гортын пыр шоныԁ-паԍкӧмӧн олӧ ԁа ӧшіԋјассӧ щем-пӧԁсӧн віԇӧ, сіјӧ пыр нораԍӧ: бара-ԋін менам кынмыԍԍӧма. Кынмӧмыԍ віԍмӧ, коԁі регыԁӧн кынмӧ. А регыԁӧн кынмӧ сіјӧ, коԁі ічӧтыԍаԋыс абу зіԉӧма лоны јонӧн, ԇоԋвіԇа-мортӧн. Абу кужӧма аԍсӧ быԁтыны.
| |
| Кынмыԍ абу те?
| |
| Быԁлун-ӧ те мыԍԍан, кӧԇыԁ-ваӧн аԉі шоныԁӧн?
| |
| Мыԍԍы кӧԇыԁ-ваӧн, чышкыԍ косӧԇ. Чышкыԍігаԁ кыз-куԅчышјанӧн ԋірт јајтӧ гӧрԁӧԇ. Секі лунтыр теныԁ лоӧ шоныԁ. Вӧчлы-жӧ сіԇі, тӧԁмав збылыԍ абу. Бурҗык јешщӧ лоӧ, јуалан-кӧ, кыԇі мыԍԍыны, ԁокторлыԍ.
| |
| | |
| II. Фізкуԉтура.
| |
| | |
| Гімнаԍԏіка ԁа спорт абу ышманторјас: најӧ ԇоԋвіԇалун кутӧны.
| |
| Карса-чеԉаԃјас ԍіктса-чеԉаԃыԍ омӧԉӧԍҗык. Ԍіктса-чеԉаԃыԁ ічӧтыԍаԋыс бат-мамыслы отсаԍӧны мујас-вылын-ԁа, віԇјас-вылын-ԁа, кыскаԍігӧн-ԁа. Најӧ сӧстӧм-сынӧԁа-інын-уҗалігӧн сӧмын јонмӧны. Карса-чеԉаԃыԁ,
| |
| еԍкӧ, абу-жӧ ԇік-ставныс ӧткоԃ-омӧԉӧԍ-ԁа, емӧԍ на-піын і јонјас.
| |
| | |
| [6-ԁ ԍер. Котралӧны.]
| |
| | |
| Ваԋа ԁа Коԍԏа панлаԍӧны котралӧмӧн. Ваԋа кык-во-ԋін фізкультура& кружокын. Коԍԏа абу, сіјӧ котравны оз раԃејт; ԋіга-сајынҗык пукалӧ — лыԃԃыԍӧ. Ваԋа регыԁӧн Коԍԏаӧс панјіс. Коԍԏалӧн лолыс кутіс тырны, котӧртны ԋӧжмӧԁіс, сеԍԍа ԇікӧԇ сувтіс. Ваԋа ԁыр-на сы-бӧрын котӧртіс. Кор сувтіс, быԏԏӧ ԋемтор, муԇӧмыс омӧԉа і тӧԁчӧ. Сіјӧ сы-вӧсна, мыј Ваԋа котравныс велалӧма-ԋін ԁа Коԍԏа-ԁорыԍ ещаҗык-вын сы-вылӧ пуктіс. Кӧԏ-ӧԁ - кущӧм-уҗ-вылын: велалӧмыԁ-кӧ, кужан-кӧ сіјӧс вӧчны, ещаҗык-вын сы-вылӧ мунас. Сіԇ-жӧ і тані: Ваԋа котралӧ Коԍԏаыԍ ӧԁјӧҗык, мічаҗыка, пеԉкҗыка. Пескералыԍлӧн кіјасыс јонӧԍ, пескыс ӧԁјӧ ԁа мічаа потлаԍӧ. Пісар ӧԁјӧ гіжӧ. Вурԍыԍ ӧԁјӧ вурԍӧ. Сіԇі, ӧԏі-уҗ-вылын-олыԍлӧн, оз став шырјајыс (мускулыс) ӧтмоза јонмы: сіјӧ-уҗ-вӧчігӧн-вӧрыԍ-шыр-
| |
| [7-ԁ ԍер. Купајтчӧны.]
| |
| [8-ԁ ԍер. Сынӧны.]
| |
| [9-ԁ ԍер. Мачаԍӧны.]
| |
| | |
| јајјас мукӧԁ-шырјајјасыԍ јонӧԍҗык. Фізкуԉтурԋікјаслӧн гімнаԍԏікасӧ-вӧчігӧн став-шырјајыс уҗалӧ-вӧрӧ, сы-вӧсна налӧн став-шырјајыс ӧткоԃ-јонӧԍ. Ӧԏі-пӧлӧс-уҗыԍ ԁӧзман, муԇан, тушаыԁ щыкӧ: гӧрбыԉтчан, пӧліԋтчан,
| |
| | |
| кыткӧ кызҗык, кыткӧ вӧсԋіԁҗык лоӧ. Спорт став-суставсӧ уҗӧԁӧ, веԍкӧԁалӧ чукыԉтчӧм-інјас. Јајыԁ зумыԁмӧ, јонмӧ. Мі кӧсјам лоны уклаԁ-коԃ-јон-јајаӧԍ, меԁ вӧлім ԇоԋвіԇаӧԍ, мічаӧԍ, веԍкыԁӧԍ. Ԋӧв-моз мі кутам ју вуҗны. Лебачјас-моз лебԅам котӧртігӧн. Морӧслыјасным міјан лоӧны вылынӧԍ, паԍкыԁӧԍ. Пыԁыԍаԋ понԁам лолавны сӧстӧм-сынӧԁӧн. Алеј-гӧрԁ-вір пӧԍ-візувнас мыԍкас міјанлыԍ пыщкӧснымӧс.
| |
| | |
| [10-ԁ ԍер. Коԋкіӧн іслалӧны.]
| |
| | |
| Тіјан школаын велӧԁӧны-оз гімнаԍԏіка ԁа спорт? Кымыныԍ вежонын? Кымын-мінутӧн? Јонмісны ез тенаԁ шырјајјасыԁ гімнаԍԏікаӧн ԁа спортӧн велӧԁчыны завоԃітӧм-бӧрын? Каԅалан-он асԍыԁ-јонмӧмтӧ? Гімнаԍԏіка ԁа спорт-кӧ тіјан-школаын абу, ԇоԋвіԇалун-понԁа-тӧжԁыԍыԍ-котыр-пыр кыпӧԁӧј сы-јылыԍ ԍорԋі, корӧј, меԁ лӧԍӧԁасны. Ԍорԋітӧј сы-јылыԍ школаса-ԁокторыԁкӧԁ.
| |
| Шоныԁ-паԍ-пыԃԃі — фізкультура&.
| |
| | |
| Пес-кералігӧн ԉібӧ котралігӧн мі јона пӧԍалам. Шонтӧ міјанӧс асланым оргаԋізмным. Сы-вӧсна шоныԁ міјанлы веԍіг кӧԇыԁінын-уҗалігӧн. Пач-ломтыԍігӧн ломтыԍанторјыс сотчігас ӧтлааԍӧ сынӧԁса- кіслороԁкӧԁ, артмӧ угԉекіслота. Сіԇ-жӧ міјан оргаԋізмын. Міјан-пыщкын быԏԏӧ пыр пач ломтыԍӧ, сӧмын бітӧг-а. Сотчыԍјасыс — ԍојан-јуан. Најӧ ӧтлааԍӧны вірӧн-вајӧм сынӧԁса-кіслороԁкӧԁ. Сеԍԍа ӧтлааԍӧмыԍ-артмӧм - угԉекіслотасӧ вом-пыр бӧр ортсӧ леԇӧны. Уҗалігӧн міјан-пыщкын ԍојан-јуан јонҗыка сотчӧ, лолалам мі щӧкыԁаҗык, пыԁыԍаԋҗык; боԍтам пыщкӧ унҗык-кіслороԁ, леԇам унҗык угԉекіслота. Паровоз-ломтыԍігӧн шоныԁыс паровозсӧ шонтӧ ԁај мӧԁ-тор-вылӧ мунӧ — кыскӧ бӧрԍаԋыс став-вагонсӧ. Міјан-пыщкын сіԇі-жӧ: ӧті-јукӧн-шоныԁ-ԍојан-сотчӧмыԍ мунӧ аԍнымӧс-шонтӧм-вылӧ, мукӧԁыс — оргаԋізмлы уҗавны.
| |
| | |
| [11-ԁ ԍер. Ԉампаӧн іслалӧны.]
| |
| [12-ԁ ԍер. Гімнаԍԏіка.]
| |
| | |
| | |
| Міјан-гӧгӧрса-сынӧԁ-кӧ кӧԇыԁҗык міјан - тушаыԍ, тушаным шојтчігас ԋӧжјӧԋікӧн ыркалӧ, ас-ԏемператураас воӧ. Уҗалігӧн-соԁӧм-шоныԁыс вуҗӧ сынӧԁӧ. Чукӧртӧм ӧԏі-лунԍа-туша-шоныԁӧн поԅӧ пуԅӧԁны кык-веԁра-ва.
| |
| Сы-вӧсна, кор міјанлы кӧԇыԁ, колӧ ԉібӧ уҗавны, ԉібӧ гімнаԍԏіка вӧчны. Паԍыԁ шоныԁтӧ оз ԍет. Сіјӧ сӧмын ԁаԍ-шоныԁсӧ віԇӧ, меԁ оз разав сіјӧ кӧԇыԁ-сынӧԁӧ. Сіԇ-кӧ, јона-паԍтаԍӧм-гартчӧм-ԁорыԍ кӧԇыԁ-ԁырјі шоныԁ корԍны бурҗык гімнаԍԏікаӧн.
| |
| Кынмыԍ-абу те? Кынмігӧн коркӧ віԁлін-ен уҗавны ԉібӧ гімнаԍԏіка вӧчны? Віԁлы, сеԍԍа віԍтав, шоныԁҗык лоі аԉі ез теныԁ.
| |
| | |
| ІІІ. Ԉімфаԏіческеј * ԍіԍԏема-ԇоԋвіԇа-јылыԍ.
| |
| | |
| Зӧлӧтука-јылыԍ.
| |
| | |
| Быԁӧн, ме чајта, аԁԇылінныԁ пыктӧм,-кыз-гоԉаа чеԉаԃӧс. Сіјӧ — горш - ԋерӧԁјасыс налӧн пыктӧмаӧԍ. Сещӧм-жӧ ԋерӧԁјас емӧԍ јешщӧ пакјасын, гырԁԇа ԁа кыԋаув - гуранын, кынӧмын, сынӧԁ - ветлан - тујјасын (бронкіын). Гоԉаса-ԋерӧԁ-пыктӧм меԁ-јона ԍінмӧ шыбытчӧ. Ԋерӧԁјас оз ԁругӧн ыҗԁыны, а ԋӧжјӧԋікӧн. Војԁӧр ыҗԁӧмсӧ веԍіг он каԅав. Сеԍԍа, кор аԁԇасны кагалыԍ горш-пыктӧм, ԏӧтӧјас ԁа пӧчӧјас понԁасны шуны: ԋемтор-пӧ тајӧ, „прӧстӧј-зӧлӧтука", регыԁ бурԁас. Мамыс ескас налы, оз петкӧԁлы кагасӧ ԁокторлы. Еԍкӧ, ԋерӧԁ-пыктӧмыԁ зев-омӧԉ-тор: сыԍаԋ вермасны віԍмыны лыјас, тыјас-ԁа. Кагаыԁлӧн лоӧ чакотка, іԉі туберкуԉоз, кыԇі шуӧны мӧԁ-ногӧн. Кага кыскаԍӧ җоҗӧԁ, быԁ-торјӧ кінас кутчіԍӧ, вомӧ боԍтӧ. Сылы зев-кокԋіа шеԁӧны быԁ-пӧлӧс віԍӧԁан-гагјас. Вомӧ-веԍкалӧм-віԍӧм пырӧ ԋерӧԁјасӧ. Кага лолалӧ омӧԉ,-ԉокԁука-сынӧԁӧн, јуӧ віԍан-мӧслыԍ јӧв. Віԍӧм пырӧ пыщкӧ, овмӧԁчӧ ԋерӧԁјасын. Віԍыԍ-мам окалӧ кагасӧ вомас, уԅтӧԁлӧ сіјӧс ӧԏі-воԉпаԍын аскӧԁыс. Быԁ-лолыштӧмӧн
| |
| | |
| *) Ԉімфа — јӧв-коԃ-јеҗыԁ-кіԅер-тор тушааным. Уҗыс сылӧн вірлӧн-коԃ-жӧ.
| |
| леԇӧ сіјӧ кага-вылас уна віԍӧԁан-гагјас. Најӧ веԍкалӧны кагалы вомас. Пырӧны ԋерӧԁјасас, віԍмӧԁӧны најӧс, ыҗԁӧԁӧны, орӧԍтӧны. Бӧрынҗык орыс піԍкӧԁчӧ ортсӧ — лоӧ воԍса ԁој. Овлывлӧ, ԋерӧԁјасыс пыктасны ԁа оз орӧԍԍыны, уна-во сіԇі оласны. Коркӧ сеԍԍа, кор мортыс ыҗыԁӧԇ-ԋін быԁмас, кор уҗавны сылы колӧны уна-вын ԁа ԇоԋвіԇалун, сіјӧ вӧԉіԍ каԅалас, мыј віԍӧ чакоткаӧн. Ԁоктор понԁас јуаԍны, ез-ӧ віԍлы сіјӧ кыԇкӧ ічӧтԁырјіыс. Мамыс шуас: „Ез, ԇоԋвіԇаӧн быԁміс. Сӧмын-тај зӧлӧтука вӧлі-а“. Сіјӧ-„зӧ-лӧтукаыс" і омӧԉыс. Зӧлӧтукаыԍ оз ков летчыԍны, колӧ бурԁӧԁчыны сыыԍ пырыԍтӧм-пыр, помӧԇ.
| |
| Віԍталӧј мамјасыԁлы, мыј тӧԁаԁ зӧлӧтука-јылыԍ.
| |
| | |
| [13-ԁ ԍер. Зӧлӧтукаа-морт.]
| |
| | |
| IV. Лыԍӧм-ԇоԋвіԇа-јылыԍ.
| |
| | |
| Ракіт-віԍӧм-јылыԍ.
| |
| | |
| Гожӧмын ывла-вылыԍ аԁԇылан уна мегыр-коԃ-чукԉа ԉібӧ тасаԍана-кокјаса чеԉаԃӧс. Налӧн јур-лыјасыс ԁыр оз бурԁны, лы-костјасӧԁыс воԍса, ԋебыԁ (14-ԁ ԍер.). Ԇоԋвіԇа-чеԉаԃлӧн сіјӧ-каԁнас јур-лыјасыс бурԁӧмаӧԍ-ԋін, ӧтлааԍӧмаӧԍ. Јона-чукԉа-кока-чеԉаԃлӧн піԋјасыс ԍорӧн петӧны. Морӧс-лыјасыс бокјасԍаԋыс топӧԁӧма, морӧс-шӧр-лыыс чургӧԁчӧма воԇӧ.
| |
| | |
| 14-ԁ ԍер. Ракіта-чеԉаԃ.
| |
| | |
| Рушкуыс ставныслӧн зев ыҗыԁ. Ветлӧԁлігас, уткајас-моз, катлаԍӧны. Ветлӧԁлыны завоԃітӧны ԍорӧн. Ставыс сіјӧ сы-понԁа, мыј налӧн лыјасас еща іԅвеска. Лыјаԍ каԁын оз вермыны чорԅыны, ԁыр олӧны ԋебыԁӧн. Кагајас завоԃітӧны ветлыны. Ԋебыԁ-лыјаса-кокјаслы тушасӧ ԍӧкыԁ лоӧ кутны — чукыԉтчӧны. Тащӧм-віԍӧмыс, кор лыјасын еща іԅвеска, шуԍӧ ракітӧн,
| |
| мӧԁ-ног — ангԉіјскеј-віԍӧмӧн. Ракітӧн віԍӧны ԇескыԁ-інын ԁа ԉокԁука, щыкӧм-сынӧԁа-керкаын-олыԍ-чеԉаԃ, нӧшта оз-кӧ петкӧԁлыны најӧс ывлаӧ, шонԁі-воԇӧ. Гырыԍ, југыԁ-керкаын-быԁмыԍ-чеԉаԃ ракітӧн шоча віԍӧны. Оз-ӧԁ веԍ ракіттӧ шуны гӧԉ-јӧз-віԍӧмӧн. Ракіта-чеԉаԃ абу мам-јӧв-вылын-быԁтӧм чеԉаԃ, а мӧс-јӧв-вылын: паԋӧԁӧмӧн ԉібӧ ԋоԋӧԁӧмӧн. Гӧԉ-мамјас ештытӧмысла ԉібӧ тӧԁтӧмысла унаыԍ воԇ ԁугԁӧны ас-ԋоԋнас кагасӧ-ԋоԋӧԁӧмыԍ, верԁӧны сіјӧс ԋаԋӧн ԉібӧ рокӧн. Ічӧт-кагалы тащӧм-ԍојан зев-омӧԉ, щук колӧ верԁны сіјӧс мам-јӧлӧн. Кагајаслы ічӧтыԍаԋыс ԍетӧны ԍојны картупеԉ. Сыыԍ налӧн кынӧмыс ԁунԁӧ, ыҗԁӧ. Ԋемечјас ыҗыԁ-рушкуа - ракіта-чеԉаԃӧс „картупеԉ-рушкуаӧн“ і шуӧны. Арӧсӧԇ кагаӧс сӧмын ԇоԋвіԇа-мам-јӧлӧн і колӧ верԁны. Мамыслы секі колӧ ԍојны бур-, госаҗык-ԍојан. Мам-јӧлын ем быԁтор, мыј колӧ кага-тушалы меԁ-воԇԇа-воын. Арӧса-кагаӧс поԅӧ-ԋін верԁны мӧс-јӧлӧн, граԁвыв-пуктасӧн, јаблӧкӧн. Јајӧн чеԉаԃӧс оз ков верԁны ар 3-ӧԇ — 4-ӧԇ. Бура-верԁӧм-кынԇі чеԉаԃлы колӧ југыԁ, шӧркоԃԃем-шоныԁ, сӧстӧм-сынӧԁа-олан-ін. Уԅтӧԁлыны колӧ најӧс сӧстӧм-воԉпаԍын.
| |
| Тенаԁ аслаԁ ԁа ічӧт-вокыԁлӧн веԍкыԁӧԍ-ӧ кокјасыԁ? Бура-ӧбыԁ-лун тӧлӧԁаԁ асԍыныԁ олан-керканытӧ? Мам-јӧв-вылын-ӧ те быԁмӧмыԁ?
| |
| | |
| Мыјла чеԉаԃлӧн лыԍӧмыс кокԋіа кусԋаԍӧ, пӧрыԍјаслӧн — чеглаԍӧ.
| |
| | |
| Ем абу тіјан гортаныԁ пузчужӧм-кага? Сылӧн лыјасыс зев ԋебыԁӧԍ. Інмӧԁчылаԁ-кӧ кінаԁ (сӧмын зев віԁчыԍӧмӧн!) сіјӧ јурӧ, каԅалаԁ: јурыс сылӧн ԋебыԁ, быԏԏӧ лытӧм. Ԋебыԁ-лыјас кокԋіа кусԋаԍӧны. Пӧчӧ пыр нырулас ропкӧ: кокӧј-пӧ оз кусԋаԍ. Пӧрыԍјаслӧн лыјасыс рӧшкыԁӧԍ, уԍігӧн чегјаԍӧны. Ті, чеԉаԃ, зев-щӧкыԁа уԍавлаԁ, ем-абу коԁкӧ тіјан-піын чегӧм-кі-кока? Коркӧ-кӧ чеԉаԃлӧн кущӧмкӧ лы чеглӧ, овлӧ сіјӧ зев шоча.
| |
| Сіјӧ ставыс сы-вӧсна, мыј чеԉаԃлӧн лыјасыс абу-на ԇікӧԇ „лыԍалӧмаӧԍ“. Налӧн лыјасыс гӧчыԍ ԁа ԋебыԁ, іԅвескатӧм-пластјасыԍ. Кор најӧ іԅвескааԍԍасны, чорԅасны — лоӧны јон-лыјасӧн, бур туша-кутӧԁјасӧн. Воыԍ-воӧ лыјасӧ іԅвеска унҗык чукӧрмӧ. Пӧрыԍјаслӧн лыјасын ԋебыԁ-торјыс зев-ԋін еща, унҗыкыс іԅвеска. Сы-вӧсна і најӧ рӧшкыԁӧԍ, кокԋіа чеглаԍӧны. Сіԇ-кӧ, чеԉаԃлӧн лыјасыс оз чегјаԍны-а, сӧмын кусԋаԍӧны сы-вӧсна, мыј лыас налӧн еща іԅвеска.
| |
| Іԅвеска ԁа гӧч торјӧԁны лыыԍ поԅӧ со-кыԇі.
| |
| Ломтыԍан-пачӧ-кӧ шыбытан лы-тор, сіјӧ оз ставнас сотчы. Сотчас сӧмын лыыԍ ловјаторјыс. Іԅвескаыс коԉӧ, оз сотчы. Сы-вӧсна сотчӧм-лы зев-кокԋіа ԍавмунӧ — кіԍԍае іԅвескаа пӧјімӧ. Леԇам-кӧ лытӧ соԉанеј кіслотаӧн ԉібӧ уксусӧн сорлалӧм ваӧ, лыыԍ іԅвескаыс сылӧ, коԉас сӧмын ԋебыԁ, кусԋаԍан-гӧчыс.
| |
| | |
| Кытчӧԇ кагаыԁлӧн ԍурсалыыс оз јонмы, уԅтӧԁлы сіјӧс
| |
| чорыԁ-воԉпаԍын.
| |
| | |
| Со-тані кујлӧ ічӧԏік-кага ԋебыԁ воԉпаԍын, јурыс — јурлӧс-вылын. Кагалӧн тушаыс воԉпаԍсӧ ԉічкӧ. Воԉпаԍыс ԋебыԁысла вӧјӧ. Гӧч-коԃ-лыјас кагалӧн кусіԋтчӧны. Сыкӧԁ ортчӧн со кујлӧ веԍкыԁ-ԍурсалыа кага. Сіјӧ сы-вӧсна, мыј воԉпаԍыс сылӧн чорыԁ, туша-ԉічкӧмыԍ оз вӧј. Чорыԁ-воԉпаԍ віԇӧ ԍурсалытӧ кусіԋтчӧмыԍ. Нӧшта мӧԁ-буртор вӧчӧ чорыԁ-воԉпаԍыԁ: отсалӧ бурԁӧԁны ԍурсалытӧ віԍӧмыԍ. Чакоткаӧн-віԍігӧн чакотка-гагјас вермӧны овмӧԁчыны ԍурсалыын, віԍмӧԁны сіјӧс. Гаг-овмӧԁчан-інын лоӧны ԁојјас. Најӧ ыҗԁӧны, паԍкӧԁчӧны, віԍмӧԁӧны ԇоԋвіԇа-лыјас. Сені бара ԁојјас лоӧны, вуҗӧны мукӧԁ-лыјас-вылӧ. Сіԇ воԇӧ став-лысӧ віԍмӧԁасны.
| |
| Ԍурсалыын уна лы-тор. Најӧс течӧма мӧԁа-мӧԁ-вылас, мӧԁа-мӧԁсӧ кутӧны: быԁ лы-тор мыҗԍӧ улыса-лыӧ, кутӧ вылысасӧ. Сіјӧ-лы-торјасыс, ставныс-ӧтлаын, кутӧны морт-тущатӧ&. Сіԇ-кӧ, віԍан,-кіԍԍан-ԍурсалы, тӧԁӧмыԍ, морт-туша кутны веԍкыԁа оз вермы: віԍігӧн
| |
| 15-ԁ ԍер. Ԍурсалыыс кагаыԁлӧн чорыԁ ԁа ԋебыԁ-воԉпаԍын-кујлігӧн.
| |
| 16-ԁ ԍер. Гӧрб.
| |
| сіјӧ кусіԋтчӧ, гӧрбыԉтӧ морттӧ (16-ԁ ԍер.). Кымын-уна-лы ԍурсалыыԍ віԍӧ, сымын мортыԁлӧн гӧрбыс ыҗыԁ. Віԍӧм-завоԃітчігӧн-кӧ ԁоктор каԅалас кагалыԍ
| |
| ԍурсалы-віԍмӧм, воԁтӧԁас сіјӧс сӧстӧм-сынӧԁа-інӧ чорыԁ-воԉпаԍӧ, јурлӧстӧг, ԉібӧ гіпсыԍ-вӧчӧм крӧваԏӧ. Ԍурсалы сені шојтчӧ: лы-торјас мӧԁа-мӧԁ-вылас оз ԉічкыны. Вӧԉаыԍ-кујлыԍ-лыјас-вылӧ віԍӧм оз-ԋін вермы сещӧм-ӧԁјӧ паԍкавны, лӧԋыштӧ сіјӧ. Чорыԁ-воԉпаԍыԁ ԉібӧ гіпсыԁ кутӧны ԍурсалыӧс кусԋаԍӧмыԍ. Таԇі-кагаӧс-бурԁӧԁігӧн колӧ сіјӧс јона-бура верԁны. Бур-ԍојаныԍ ԁа сӧстӧм-сынӧԁыԍ сіјӧ јонмӧ — вермас віԍӧмсӧ. Таԇі-віԇігӧн ԁа бурԁӧԁігӧн мезԁан кагатӧ гӧрбыԍ, лоӧ сіјӧ ԇоԋвіԇа.
| |
| Оз-ӧ тенаԁ посԋі-чој-вокыԁ ԋебыԁ ваԉпаԍын ԁа җуҗыԁ-јурлӧс-вылын уԅлыны? Лӧԍӧԁ налы воԉпаԍ-јурлӧссӧ сіԇі, меԁым быԁмасны најӧ ԇоԋвіԇаӧн.
| |
| | |
| Морӧс-лыјас-чукыԉтчӧм-јылыԍ.
| |
| | |
| Віԇӧԁлӧј-жӧ воԇԇа-велӧԁчыԍыс-вылӧ (17-ԁ ԍерп.). Сылӧн мышкыс вежіԋтчӧма веԍкыԁлаԁорас. Велӧԁчыԍ пукалӧ зев-җуҗыԁ-пызан-сајын. Веԍкыԁ-гырԁԇасӧ сылы лоӧ пукԏыны вылӧ, зев абу лӧԍыԁ. Гырԁԇаыс-бӧрԍа вылӧ-жӧ кајӧ пеԉпомыс, пеԉпомыс-бӧрԍа — мышкыс.
| |
| 17-ԁ ԍер. Вежіԋтчӧмӧн-пукалӧм.
| |
| 18-ԁ ԍер. Гӧрбыԉтчӧмӧн-пукалӧм.
| |
| Мышкыс вылӧ-кысԍігас вежіԋтчӧ. Ԍурсалыыс-ӧԁ ічӧт-велӧԁчыԍыԁлӧн абу-на ԇікӧԇ „лыӧԍԍӧма", јона-на-кокԋіа кусԋаԍӧ. Сы-вӧсна, унҗыкыԍ-кӧ тајӧ-ԃеԏінаыс кутас пукавны таԇі, чукԉа-бока лоӧ.
| |
| Ӧні віԇӧԁлӧј мӧԁ-велӧԁчыԍ-вылас (18-ԁ ԍерп.). Сіјӧ пукалӧ вывті-ԉапкыԁ-пызан-сајын. Гіжігӧн сылы лоӧ зев јона копыртчыны. Сы-вӧсна сіјӧ быԁмас гӧрбаӧн. Меԁым школајасын-велӧԁчігӧн віԇны тушатӧ щыкӧԁӧмыԍ, меԁ он ло гӧрба ԋі чукԉа-бока, колӧ пукавны сені сещӧм-скамја-вылын, меԁым кокнаԁ суԇан җоҗсӧ. Пызан-җуҗԁаыс колӧ, меԁ вӧлі сіјӧ веԍкыԁа-пукаԉыԍ-велӧԁчыԍлы гырԁԇаӧԇыс.
| |
| Выԉ-партајас ԁа скамјајас велӧԁчыԍјас-ԍерԏі, тӧԁӧмыԍ, пыр он вермы вӧчӧԁны. Быԏ лоӧ пукавны быԁԍама-партајас-сајаԍ. Сы-вӧсна ԉок-ногӧн пукалӧмјасыԍ ԉок-лоӧмсӧ колӧ веԍкӧԁны гімнаԍԏікаӧн ԁа спортӧн. Секі став-шырјајыԁ вӧрӧ, уҗалӧ, веԍкӧԁалӧ чукыԉтчӧмјас, вежіԋтчӧмјас.
| |
| Унҗыкыԍ гімнаԍԏікатӧ вӧчӧј. Лоаԁ јонӧԍ, мічаӧԍ, веԍкыԁ-ԍурсалыаӧԍ.
| |
| Пукԍӧј парта-сајаԁ веԍкыԁа ԁа віԁлӧј кокнаԁ, суԇаԁ-онӧ најӧн җоҗӧ. Пызан-суԁтаыс гырԁԇа-вылааԁ-ӧ лоӧ? Абу-кӧ сіԇі, корԍӧј сещӧм-пызан ԁа скамја.
| |
| Ԍуԍҗыка віԇӧԁлӧј велӧԁчыԍ-јортјас-вылаԁ, абу-ӧ коԁкӧ на-піын чукԉа-бока ԉібӧ гӧрбыԉа. Кымын-морт сещӧмыс ԍурас асланыԁ классыԍ? Кымын прӧчент сіјӧ лоӧ?
| |
| | |
| Мыј-вӧсна коԁ-ԍурӧ-јӧз ӧсіјӧ ԁа уна вермӧны ветлыны,
| |
| мукӧԁыс — оз.
| |
| | |
| Коԁі меԁ-бӧрјаыԍ-екскурԍіја-вылӧ-ветлігӧн коԉтчіс арԏеԉыԍ?
| |
| Коԁі тіјан-пыщкыԍ, кӧԏ і ԇоԋвіԇа, оз вермы ӧԁјӧ ветлыны? Поԅӧ ԋекытчӧ-ветлытӧг, гортын - пукалігӧн віԍтавны, коԁі кущӧма ветлӧ.
| |
| Сіјӧ тӧԁӧны со-кыԇі. Кӧмтӧм-ва-кокӧн-кӧ сувтан кос-җоҗӧ ԉібӧ саа-гумага-вылӧ, җоҗас ԉібӧ гумага-вылас коԉӧны коктујјас. На-ԍерԏі і поԅӧ віԍтавны,
| |
| коԁі кущӧма ветлӧ. Коктујыс-кӧ шӧралӧм сапӧг-пӧщва-коԃ (кокпыԁӧсыс ставнас петас), сіјӧ-мортыс, інӧ, уна ԁа ӧԁјӧ-ветлыны оз вермы. Оз-кӧ ставнас кокпыԁӧсыс артмы, кокчуԋлаԁорыс ԁа кокԉабӧрыс сӧмын петасны (19-ԁ ԍер.), сіјӧ, інӧ, уна ԁа ӧԁјӧ вермӧ ветлыны. Татыԍ мі аԁԇам, мыј тушанымӧс кокпыԁӧсыԁ
| |
| | |
| 19-ԁ ԍер. Ӧԁјӧ-ветлыԍлӧн ԁа ԋӧжјӧ-ветлыԍлӧн коктујјасыс.
| |
| | |
| оз ставнас кут, сӧмын помјаԍнас: чуԋлаԁор-помнас ԁа кокԉабӧрнас. Коклапаын кыԇ-ӧкмыс лы. На-костын гӧчјас. Ветлӧԁлігӧн-ԁа, котралігӧн-ԁа, четчалігӧн-ԁа туша-ԍӧкта оз став-коклапа-лыӧ кучкы. Сы-вӧсна четчалігӧн пыр колӧ сувтны војԁӧр кокчуԋ-вылӧ, сеԍԍа вӧԉіԍԏі став-коклапа-вылӧ.
| |
| Коԁлӧн коклапаыс пыктыштӧма-коԃ, ловԅӧма быԏԏӧ, сіјӧ кокԋіа-ветлӧ, оз муԇ ветлӧмыԍ. Мӧԁарӧ, плавгӧс-коклапаа-морт ош-моз ветлӧ, ԍӧкыԁа, зымјалӧ тувтчалігас. Ӧԁјӧ муԇӧ. Плавгӧс-коклапа веԍкӧԁӧны нароԍнӧ- сы-вылӧ-вӧчӧм-кӧмкотӧн ԉібӧ оператсіјаӧн.
| |
| | |
| 20-ԁ ԍер. Ԉучкі ԁа плавгӧс коклапајаԍ.
| |
| | |
| Веԍ-олыԍ-јӧз — озырјас — пыр выԉ-ԍікас-кӧмкот-моԁа лӧԍӧԁӧны. На-ногӧн, ічӧт ԁа зелыԁ-кӧмкотӧн кокыԁ міча. Еԍкӧ, сещӧм-кӧмкот-новлігӧн кокчуԋјасыԁ кӧмас оз ԉучкі тӧрны, жмітӧны, топӧԁӧны мӧԁа-мӧԁсӧ, гаԃԃалӧны. Җуҗыԁ-борԉаа-кӧмкот-новлігӧн& туша-ԍӧктаыԁ ставнас воԁӧ сӧмын кокчуԋјас-вылӧ, сы-вӧсна ӧԁјӧ муԇан. Екскурԍіјајас-вылӧ сещӧм - кӧмкотӧн оз ков мунны.
| |
| Мі огӧ понԁӧ вӧтчыны сещӧм-моԁајас-бӧрԍа. Мічлуныс міјан — асланым ԇоԋвіԇалунным. Зелыԁ-кӧмкот-паԍкӧмӧ-топӧԁчытӧг ԁа жмітчытӧг-олігӧн мі лоам јонӧԍ, мічаӧԍ, вынаӧԍ. Оз ковны міјанлы куԅ-ныра җуҗыԁ-бӧрԉаа кӧмкотјас. Бырӧԁӧј најӧс!
| |
| Тіјан-школаын-велӧԁчыԍ-нывпосԋі-піын ем-абу җуҗыԁ-бӧрԉаа-сапожкі-новлыԍјас?
| |
| Вермӧны оз најӧ, ԃеԏінајас-моз, ӧԁјӧ ветлыны ԁа котравны?
| |
| | |
| V. Лолалан-тујјуас-ԅоԋвіԇа-јылыԍ.
| |
| | |
| Мыјла мі тӧлӧԁам ас-оланіннымӧс.
| |
| | |
| Ԁоктор пыр ԁоԉӧ: „Щӧкыԁҗыка воԍтавлӧј ӧшіԋјастӧ; ывлаын унҗык олӧј; сӧстӧм-сынӧԁӧн јонҗыка лолалӧј".
| |
| Керкааԁ сынӧԁыԁ абу сӧстӧм. Ывлаыԍ-кӧ пыран тӧлӧԁтӧм-керкаӧ, ныртӧ пыр і кӧрыштас, чапкас сетчӧ ԉокԁукыс. Тӧлӧԁтӧм-керкаын тырыс гӧвкјалӧ бус. Кага-рузумјасыԍ ԁа ԍӧԁ-ԁӧрӧм-гачыԍ шоміс-ԁук петӧ. Ԁурк-кӧԅајкалӧн кріԋча-пыԁӧсјасас ԍојаныс сіԍмӧ, помејыс петкӧԁтӧм. Јурыԁ бергӧԁчӧ ԉокԁукԍыс, ԍін-воԇыԁ пемԁӧ, верман уԍны.
| |
| Щемпӧԁса-вежӧсын меԁ-јона щыкӧ сынӧԁыс лолалӧмыԍ. Сынӧԁыԁ сіјӧ уна-пӧлӧс-газ сорӧс. Міјанлы лолавны колӧ кіслороԁ-ԋіма-газ. Ем сынӧԁын ещаԋік угԉекіслеј газ. Сіјӧ-кӧ ԍурс-јукӧн-с н&ӧԁ-вылӧ ӧԏі-јукӧныԍ унҗык воӧ, сынӧԁыԁ, інӧ, абу-ԋін бур, щыкӧма-ԋін. Ԍо-јукӧн-лолыштӧм-сынӧԁын кыԅ-ӧԏі-јукӧныс кіслороԁ. Пыщкыԍ-лолыштігӧн ԍо-јукӧн-сынӧԁын
| |
| кіслороԁыс сӧмын-ԋін ԁас-квајт јукӧн. Углекіслота уыҗык ԋоԉ-јукӧныԍ. Кымын-уна-јӧз керкаын, сымын-ӧԁјӧ ԁа унҗык чукӧрмӧ угԉекіслота ԁа ва-ру, сымын-ӧԁјӧ щыкӧ сынӧԁыс, лолавны он кут вермыны.
| |
| Он-кӧ ԋекор понԁы тӧлӧԁны керкатӧ, пыр понԁан віԇны щемпӧԁсӧн, верман пӧԁны. Сы-вӧсна і колӧ воԍтавлыны ӧшіԋјастӧ ԁа ӧԇӧсјастӧ, пач-струбајастӧ-ԁа.
| |
| Му-вылын олӧ кык-міԉԉарԁ-кымын морт. Наыԍ-ӧпріч сені олӧны уна-пемӧсјас, быԁԍама-быԁманторјасыс: турунјас, ԇоріԇјас, пујас. Најӧ ставныс лолалӧны. Лолыштігӧн аԍ-пыщкас боԍтӧны кіслороԁ, леԇӧны пыщԍыс угԉекіслота. Ԁумыштан-ԁа, быԏԏӧ кіслороԁыслы колӧ бырны сынӧԁԍыс, коԉны сетчӧ сӧмын угԉекіслеј газлы. Збыԉсӧ абу сіԇі. Кіслороԁ ԁа угԉекіслота сынӧԁын пыр ӧтмынԁа.
| |
| Мыјла-нӧ сіԇі? Мыјла кіслороԁыс оз чін, угԉероԁыс оз соԁ? Важӧн-ԋін велӧԁчӧм-јӧз тӧԁмалӧмаӧԍ, мыј быԁманторјаԍ шонԁіа-лунӧ віж-корјаснас боԍтӧны сынӧԁыԍ угԉекіслота, а леԇӧны кіслороԁ. Бурещ лоӧма бӧра: мі боԍтам ас-пыщканым кіслороԁ, леԇам угԉекіслота, а најӧ угԉекіслотасӧ боԍтӧны, кіслороԁсӧ леԇӧны. Сіјӧ і кіслороԁыԁ ԁа угԉероԁыԁ оз чінны ԋі соԁны сынӧԁын. Вӧлӧмакӧ, веж-турунјасыԁ ԁа віж-корјасыԁ весалӧны сынӧԁсӧ. Најӧ-бур-вӧчӧм-раԃі мі пыр лолалам сӧстӧм-сынӧԁӧн. Ӧні гӧгӧрвоана лоӧ, мыјла гырыԍ-карјасын ԁа уна-јӧз-оланінјас-гӧгӧр — пабрік-завоԁјас-гӧгӧр — воԍталӧны саԁјаԍ, саԃіталӧны пујас уԉічајас-пӧлӧн.
| |
| Тӧлӧԁлаԁ-онӧ ті асԍыныԁ керканытӧ?
| |
| Кымыныԍ лун-кежлӧ?
| |
| | |
| Морӧс-лыјас-јылыԍ.
| |
| | |
| Пӧртчыԍӧј ԁа віԇӧԁлӧј асланыԁ морӧс-лыјас-вылӧ. Мукӧԁ-чеԉаԃыс векԋі ԁа плавгӧс морӧсаӧԍ, быԏԏӧ мышсӧ ԁа воԇсӧ налыԍ топӧԁыштӧма. Сещӧм-чеԉаԃ-вылӧ-кӧ віԇӧԁлыны бокԍаԋыс, морӧса-мышкуа-костыс налӧн зев ічӧт.
| |
| [21-ԁ ԍер. Пӧв-коԃ-плавгӧс-морӧса ԁа вылын-морӧса.]
| |
| | |
| Лопаткајасыс (петкӧԁлӧј најӧс скеԉет-ԍерпас-вылыԍ, асԍыныԁ ԁа јортјасыԁлыԍ) мышкуыскӧԁ абу шыԉыԁа ӧтлааԍӧмаӧԍ, быԏԏӧ борԁјас сыыԍ торјалӧны. Воԇас кԉучітсајјасԍыс вылынҗык гуранјас. (Морӧс шӧрын ем морӧслы. Сіјӧ ӧтлааԍӧ пеԉпом-лыјаскӧԁ кԉучітсајасӧн). Мукӧԁ-чеԉаԃыс паԍкыԁ ԁа вылын-морӧсаӧԍ: мышкуа-морӧса-костыс ыҗыԁ. Кԉучітсајасыԍ-вылын ԋекущӧм гуран абу. Лопаткајас мышкуыԍ оз торјавны.
| |
| Векԋі-морӧса-мортлӧн тыын еща сынӧԁ. Саԋԏіметрӧн мурталӧј морӧс-паԍтанытӧ лолыштігӧн ԁа лов-леԇігӧн. Воԇӧԁыԁ саԋԏіметрсӧ колӧ нуны ԋоԋ-јур-веԍтті, мышкӧԁыԁ — лопаткајас-увті. Мурталігӧн, коԁӧс мурталаԁ, щӧктӧј боԍтны ԁа леԇны сынӧԁсӧ јона-пыԁыԍаԋ-лолыштӧмӧн. Пасјалӧј саԋԏіметр-лыԁсӧ. Вӧчӧј табԉітса ас-класса-велӧԁчыԍјас морӧс-паԍта-јылыԍ. Бура- лолалыԍлӧн ӧтарӧ-мӧԁарӧ-лолалігӧн морӧс-паԍта-вежлаԍӧм јона тӧԁчӧ, омӧԉа-лолалыԍлӧн — омӧԉа, пӧшԏі ӧткоԃ. Векԋі-морӧсајаслӧн тыјасас сынӧԁыс еща, омӧԉа сіјӧ сені весаԍԍӧ: сынӧԁ-лолыштігӧн еща кіслороԁ пыщкӧ пырӧ; мӧԁарӧ-лӧлыштігӧн — еща угԉекіслота петӧ.
| |
| Скеԉет-ԍерпас-вылыԍ, асԍыԁ ԁа јортјасыԁлыԍ петкӧԁлӧј, кӧні орԁлыјас, кԉучітсајас, морӧслы. Мортлӧн кымын-гоз орԁлыыс?
| |
| [22-ԁ ԍер. Морт-лыјас.]
| |
| Кыԇі паԍкӧԁны векԋі-морӧс.
| |
| | |
| Віԇӧԁлӧј тајӧ-чеԉаԃыс-вылӧ. Најӧ вӧчӧны лолалан-гімнаԍԏіка. Гімнаԍԏіка-вылын колӧ сулавны веԍкыԁа, морӧстӧ вылӧ-лептӧмӧн, пеԉпомјастӧ мышкулаԋ-нуӧԁӧмӧн. Војԁӧр колӧ кіјастӧ вылӧ лептывны, сеԍԍа бокјасӧ шевкԋітны, мышкӧ нуны. Сы-бӧрын, пеԉпомјастӧ вылӧ-лептыштӧмӧн, чатӧртчывны став-тушанаԁ *. Тајӧ став-пӧлӧс - гімнаԍԏікасӧ -вӧчігӧн ԋӧжјӧԋікӧн - кокчуԋ-јылӧ-сувтіг-моз колӧ зев пыԁыԍаԋ лолыштны ас-пышкаԁ& сынӧԁ. Сеԍԍа, бӧр ԋӧжјӧԋікӧн-кокԉабӧр - вылаԁ-летчіг-моз пыԁыԍаԋ-лолыштӧмӧн ас-пыщкыԍ леԇны сынӧԁ.
| |
| | |
| 23-ԁ ԍер. Лолалан-гімнаԍԏіка.
| |
| | |
| Ӧԏі - паріжса-школаын тащӧм-гімнаԍԏікаӧн паԍкӧԁалӧмаӧԍ чеԉаԃыслыԍ морӧсјассӧ 2 — 6-саԋԏіметр-мынԁаӧн. Тащӧм-гімнаԍԏікасӧ колӧ вӧчны переменајасын, меԁ-бур, ԃерт, ывлаын, мінут кујім-кымын. Мыјлакӧ-кӧ ывлаӧ петны оз поԅ, лоӧ вӧчны гімнаԍԏікатӧ керкаын, колӧ воԍтыны ӧшіԋјастӧ. Олан-керкаын-ӧԁ, классын, уна-бус; сынӧԁ-тӧлӧԁтӧг уна-јӧза-інын ӧԏі-часӧн чукӧрмӧ уна угԉекіслота. Гімнаԍԏіка-ԁырјі пыԁыԍаԋ-ло-
| |
| | |
| *) Віԇӧԁ „Дыхательнач гимнастика“-ԋігаыԍ. Гіжӧа сіјӧс Іԃе, леԇӧмаӧԍ „Новая Москва“-ԏіпограпіјаын.
| |
| лалігӧн веԍкаласны пыщканым уна угԉекіслота ԁа бус: бур-пыԃԃі сӧмын ԉок лоӧ. Лолалан-гімнаԍԏіка јона-уҗӧԁӧ лолалан-шырјајјасӧс, ыҗԁӧԁӧ морӧс-паԍта, велӧԁӧ чеԉаԃӧс пыԁыԍаԋ лолавны. Гімнаԍԏіка уна-бур вајӧ куԅа пуксӧн-уҗалыԍјаслы.
| |
| Ԍорԋітӧј ԁокторкӧԁ ԁа лӧԍӧԁӧј школааԁ лолалан-гімнаԍԏіка.
| |
| | |
| Чакотка-јылыԍ ԁа кыԇі сыыԍ мезԁыԍны.
| |
| | |
| Коԁі тіјан-піыԍ аԁԇывліс чакоткаӧн-віԍыԍӧс? Чакотка — зев-ԉок-віԍӧм, меԁԍа јона жугӧԁӧ тыјастӧ. Тыјасыԁ артмӧмаӧԍ зев уна ты-гаԃԃыԍ (24-ԁ ԍерп.). На-гӧгӧр уна зев-вӧсԋі вір-сӧнјас. Ты-гаԃјасыс вывті-вӧсԋі кышӧԁаӧԍ, сещӧм-вӧсԋісӧ му-вылын ԋекоԁ оз вермы кыны. Лолалігӧн сынӧԁыԍ кіслороԁ сынӧԁ-ветлан - тујјасӧԁ — бронкіӧԁ — веԍкалӧ војԁӧр ты-гаԃјасӧ, сеԍаԋ сеԍԍа вӧсԋі-кышӧԁјас-пырыс вірӧ.
| |
| Мӧԁарӧ, угԉекіслота вірыԍ пырӧ ты-гаԃјасӧ, сеԍаԋ — сынӧԁ - ветлан-тујјасӧ. Со-мыј-вӧсна пыщкыԍ - лолыштӧм - сынӧԁын кіслороԁыс ещаҗык, угԉекіслотаыс унҗык.
| |
| Чакоткаыԍ кулӧны уна том-јӧз. Тыјасӧ-веԍкалӧм-чакотка - гагјасыԍ тыјас пыктӧны. Пыкӧсјассӧ шуӧны бугоркіјасӧн. Кымын-уна сещӧм-пыкӧсыс, сымын тыјасын еща-сынӧԁ. Еновтчан-кӧ бурԁӧԁчӧмыԍ, пыкӧсјас воԍԍӧны, ԁојјас на-местаӧ лоӧны.
| |
| Мі чакоткаӧн ічӧтыԍаԋ віԍмам. Меԁ-јона чакотка-віԍӧм шеԁӧ бусӧн: лолалігӧн бускӧԁ-щӧщ веԍкалӧны тыјасӧ чакотка-гагјас. Бусӧԍ-сынӧԁӧн лолавны
| |
| | |
| 24-ԁ ԍер. Сынӧԁ-ветлан--тујјас ԁа тыјас.
| |
| | |
| 25-ԁ ԍер. Ты-гаԃјас-гӧгӧрса-сӧнјас.\Лп — ты-гаԃјас.
| |
| Лт — сынӧԁ-ветлан-туј — лов-горш. А — ты-гаԃӧ-локтан-вір-сӧн. В — ты-гаԃыԍ-петан-вір-сӧн.
| |
| 26-ԁ ԍер. Чакоткаа-ты.
| |
| | |
| зев абу-бур: віԍӧԁыԍ-гагјасӧс-пыртӧм-кынԇі бусыс тыртӧ аснас ты-гаԃјасӧс, оз леԇ пырны сетчӧ сынӧԁлы мыјԁа колӧ, ԁојԁӧ гаԃјассӧ. Коԁ-пабрік-завоԁјасын уҗыс бусаҗык, уҗалыԍјасыс зев-јона чакоткаӧн кулӧны. Бустӧмінын-уҗалыԍјас — гежӧԁҗыка. Меԁ-јона чакоткаӧн кулӧны із-тӧчітан-інын-уҗалыԍјас. Најӧ-тыјасӧ пукԍӧ уна із-бус, тыртӧ најӧс, ԁојԁалӧ бокјассӧ.
| |
| Віԍталӧј гортсајасыԁлы, кущӧм-абу-бур бус-лептӧм, мыјла оз ков чышкыны җоҗтӧ кос-корӧԍӧн. Классаныԁ, ԁа і гортаныԁ щӧщ, лӧԍӧԁӧј ԍӧлавны ԁоз, кущӧмкӧ чуман. Јона кыјӧԁӧј, меԁым җоҗӧ ԋекоԁ оз ԍӧлав. Кызігӧн ԁа ԋесјігӧн ныр-вомтӧ кінаԁ тупкӧј, меԁым резыштӧм-ва-војтјасыс оз веԍкавны мӧԁ-мортлы: сені вармасны лоны віԍӧԁан-гагјас — віԍмӧԁасны ԇоԋвіԇаӧс. Унжыкыԍ ԁа ԁыржык тӧлӧԁӧј класснытӧ, гортԍыԁ оланінтӧ-ԁа. Кор поԅӧ, ӧшіԋјастӧ ԁа форточкајастӧ воԍсӧн віԇӧј, меԁым оланіныԁ пыр вӧлі сӧстӧм-сынӧԁа.
| |
| | |
| Гортаԁ кос-корӧԍӧн аԉі ва-корӧԍӧн чышкыԍӧны?
| |
| Школааԁ кыԇі? Кытчӧ ті ԍӧлалаԁ, ԁозјӧ онӧ?
| |
| | |
| Уна-ӧ кулӧ јӧз чакоткаӧн.
| |
| | |
| Вӧчӧј со-кущӧм-заԁача: СССР-ын быԁ-во чакоткаӧн кулӧ 500.000-морт. Олыԍыс СССР-ын 130.000.000-морт. Арталӧј, кымын прӧчент морт кулӧ чакоткаыԍ.
| |
| | |
| Збыԉыԍ-ӧ поԅӧ віԍмыны чакоткаӧн віԍыԍ-шыжԍаԋ.
| |
| | |
| Паріжын ӧԏі - чакотка-ԃіспанԍерӧ (боԉԋіча, кӧні венԍӧны чакотка - віԍӧмӧн) воӧма ічӧԏік ныв. Ԁоктор віԁлалӧма сіјӧс, аԁԇӧма чакотка-віԍӧм. Ԃіспанԍерԍаԋ мунӧмаӧԍ тӧԁмавны нывлыԍ гортса-олӧмсӧ, коԁԍаԋ сылы вуҗӧма віԍӧмыс. Гортсајасыс ставныс ԇоԋвіԇаӧԍ. Ԁоктор шенԅӧ: коԁԍаԋ-жӧ-пӧ, еԍкӧ, верміс віԍмыны тајӧ-ныв? Понԁӧмаӧԍ јуаԍны сылыԍ: кытчӧ сіјӧ ветлывлӧ, коԁјас на-орԁӧ волӧны, коԁјаскӧԁ сіјӧ ворсӧ.
| |
| Вӧлӧм, нылыԁлӧн баԏ-мамыс кор мунӧны уҗ-вылӧ, нывсӧ коԉӧны суԍеԁка-орԁас.
| |
| Мунасны віԁлыны суԍеԁкасӧ. Пырасны — воԉпаԍын кујлӧ нывбаба. Віԍӧ, кызӧ, шыж леԇӧ. Крӧваԏ-гӧгӧрыс ворсӧны чеԉаԃ: баԏ-мамјасыс вајӧмаӧԍ віԇны уҗаліг-костіыс. Віԍыԍӧс нуасны ԃіспанԍерӧ. Ԁоктор віԁлалас сіјӧс ԁа шуас, талӧн-пӧ
| |
| | |
| 27-ԁ ԍер. Чакоткаа-ԃеԏіна
| |
| | |
| чакотка, зев-ԍӧкыԁа нуӧԁӧ. Віԁласны віԍыԍлыԍ шыжсӧ — тырыс чакотка-гаг. А сіјӧ гортас шыжсӧ җоҗас вӧлі ԍӧлалӧ. Сеті ујалісны-ворсісны чеԉаԃ, кватлалісны чакотка-гагјассӧ аслыныс. Ԉібӧ сіјӧ-вежӧсас сынӧԁас мыјԁа гагыԁ вӧлі! Чеԉаԃ лолалісны сіјӧ-сынӧԁӧн, ԋылалісны чакотка-гагјассӧ. Ԃерт сеԍԍа сені-олігӧн чакотканаԁ віԍман. Ічӧԏік-нылыԁ сені-жӧ і віԍмӧма.
| |
| | |
| 28-ԁ ԍер. Чакоткаа-нывбаба посԋі-челаԃкӧԁ.
| |
| | |
| Леԇаԁ-ӧ ті ԍӧлавны җоҗӧ, пӧлаԏ-паччӧрӧ, посвоԇӧ, посјас-вылӧ? Ем-абу тіјан шыж-ԍӧлавны ԁоз?
| |
| | |
| Ԃіспанԍер — чакоткаӧн-венԍан-ін.
| |
| | |
| Талун мі екскурԍіјаӧн ветлім чакотка-ԃіспанԍерӧ. Сіјӧ саԁјын, вӧр-піын. Саԁјас тырыс чеԉаԃ ворсӧны. Сені-жӧ налӧн велӧԁыԍыс. Саԁјас ӧтар-мӧԁар-пӧмас вӧчӧмаӧԍ кык вевтув-коԃӧс. Кыкнаныслӧн лунвывлаԁор-бокыс воԍса. Сені сулалӧны крӧваԏјас. Отар-вевтув-коԃас кујлӧны чеԉаԃјас, мӧԁас — гырыԍ-јӧз. Тӧлын најӧ кујлӧны ку-мешӧкјасын. Саԁјыԍ мі пырім керкаас — боԉԋічаас. Меԁ-воԇԇа-жырас пӧртчім вылыса-кышанјаснымӧс. Жырјас ставыс җуҗыԁӧԍ, пеԉкӧԍ,
| |
| југыԁӧԍ. Віԍыԍјасӧс-гіжалан-жырын ԁа каԉіԁорас ԍтенас зев уна ԍерпасјас ԁа ԃіаграммајас. Віԍыԍјас віԁчыԍіг-мозыс лыԃԃӧны, віԁлалӧны најӧс. Ӧԏілаын, мӧԁлаын ӧԇӧс воԍԍыштавлӧ — чуксалӧны ԁокторјас-ԁінӧ віԍыԍјаԍӧс. Најӧс сені віԁлалӧны, јуаԍӧны, кыті ԁа кыԇі віԍӧ, кор кыԇі віԍміс; велӧԁӧны кыԇі бурԁӧԁчыны, кыԇі овны, меԁым регыԁҗык бурԁан. Міјанлы петкӧԁлісны лабораторіјасӧ, кӧні віԍыԍјаслыԍ віԁлалӧны вірсӧ, шыжсӧ, куԇсӧ. Ԁоктор міјан-ԁырјі мікроскопӧн корԍіс вісыԍ-шыжыԍ чакотка-гаг ԁа петкӧԁліс сіјӧс міјанлы. Чакотка-гагсӧ шуӧны -„палочка Коха“-ӧн (меԁ-воԇԇа аԁԇыԍыс Кох вӧлӧма-ԁа).
| |
| | |
| 29 ԁ-ԍер. Вевтув-коԃын крӧваԏјас-вылын кујлӧны
| |
| віԍыԍјас.
| |
| | |
| Кӧртаԍан-жырас ӧшіԋыс ԍтенпаԍтаыс, сещӧм ыҗыԁ. Ԍтенјассӧ мавтӧма јеҗыԁ выја-краскаӧн. Җоҗ-шӧрас сулалӧ җуҗыԁ пызан. Мі пырім сетчӧ ԁа пызан-вылас кујлӧ ԃеԏіна. Ԁоктор ԁа ԍестра сылыԍ
| |
| коксӧ кӧрталӧны гіпсӧн: сылӧн піԇӧс-суставас вӧлӧма чакотка, лыыс сіԍмӧ. Оператсіја-вӧчан-жырын нӧшта-на пеԉк ԁа југыԁ. Пӧтӧлӧкыс кԉаԋічаыԍ. Ԍтенјасыс јеҗыԁӧԍ, југјалӧны. Оператсіја-вӧчан-жырӧԇ ем јешщӧ жыр. Сетӧні мыԍԍанԁоз, кԉаԋіча-шкапјас, вата ԁа марԉа-тыра-југјалан-ԋікеԉірованнеј-куԁјас. Шкапјасас уна быԁԍама інструментыс: вілкіјасыԁ-і, зев посԋіԃік-зыркоԃјас-і, щыпсыјас-і, ножічјас-і, пуртјас-і — зев уна, ставыс југјалӧ.
| |
| Пеԉ ԁа горш-бурԁӧԁыԍ-ԁокторлӧн чужӧмас ыҗыԁ гӧгрӧс-рӧмпӧштан. Віԍыԍлы горшас ԍујӧ сіјӧ ічӧт-рӧмпӧштан. Чужӧм-вывса-ыҗыԁ-рӧмпӧштаннас чукӧртӧ југыԁ-југӧрјас ԁа ставсӧ сеԍԍа најӧс веԍкӧԁӧ віԍмӧм-горшӧ, меԁым бурҗыка сетыԍ тыԁалас. Ԍестра вајіс вевта-кӧструԉа. Воԍтіс. Пуркԋітіс ру: вӧлӧм, пуан-ва вајӧма. Пуан-ва-піас інструментјассӧ пуԅӧԁӧны, віалӧны сетчӧ-ԉаскыԍӧм-віԍӧԁан-гагјасӧс ԁа весалӧны најӧс пукԍӧм ԋајтыԍ ԁа бусыԍ. Пуԅӧԁлӧм-бӧрын іпструментјасыс лоӧны ԇік сӧстӧмӧԍ.
| |
| Вылі-суԁтаас боԉԋічаас палатајас. Сені кујлӧны віԍыԍјас, гырыԍјас і посԋіјас, сӧмын торјӧн-а. Мі пыралім щӧщ ԍестрајас оланінјасӧ. Најӧ ветлӧны віԍыԍјас-орԁӧ гортаныс, велӧԁӧны најӧс, кыԇі колӧ віԍӧ-
| |
| | |
| 30-ԁ ԍер. Лабораторіја.
| |
| мыԍ віԁчыԍны, кыԇі овны, меԁым лоны ԇоԋвіԇаӧн ԁа јонӧн. Віԍыԍјас-бӧрԍа кыјӧԁӧны, велӧԁӧны најӧс кыԇі овны. кытчӧ шыжсӧ ԍӧлавны, меԁым мукӧԁ оз віԍмыны. Корԍалӧны ԃіспанԍерӧ-волывтӧм-віԍыԍјасӧс. Чакоткаа-морт-керкаыԍ ставныслы щӧктӧны ветлыны ԃіспанԍерӧ, тӧԁмавны, коԁԍаԋ віԍӧмыс вуҗӧма, коԁі јешщӧ чакоткааыс.
| |
| | |
| 31-ԁ ԍер. Кӧртаԍан-ін.
| |
| | |
| Ԃіспанԍерын овлывлӧны ԃеԉегатскеј собраԋԋӧјас. Маті-гӧгӧрса-вӧлӧԍтјасыԍ чукӧртчылӧны бӧрјӧм-јӧз тӧԁмаԍны ԃіспанԍерын олӧмӧн ԁа уҗалӧмӧн. Ԍестрајас віԍталӧны налы, мыј ԃіспанԍерын абу ԉібӧ ем ԁа еща, мыј колӧ лӧԍӧԁны віԍыԍјаслы, шуам: шыж-ԁозјас, крӧваԏјас, ԁӧрӧм-гачјас ԁа мукӧԁ-тор. Ԃеԉегатјас отсалӧны коланторјас лӧԍӧԁны: вӧлӧԍтас чукӧртӧны ԍӧмӧн ԁа кӧлујӧн, ԍпектакјас, комі-рытјас вӧчалӧны ԍӧм-чукӧртны.
| |
| Міјан-волігӧн ԃіспанԍерын бурещ вӧлі пукалӧ санаторнеј коміԍԍіја: ԁокторјас віԍыԍјас-піыԍ бӧрјӧны јона-віԍыԍјасӧс ыстыны санаторіјаӧ.
| |
| Став-віԍыԍлы санаторіјаын места, тӧԁӧмыԍ, оз тырмы. Сы-вӧсна віԍыԍјас быԁ-лун лунҗын-кежлӧ волӧны кујлыны ԃіспанԍерӧ. Мӧԁ-лунҗынсӧ најӧ уҗалӧны, ԉібӧ гортас олӧны. Чакоткаыԁ-ӧԁ ԁругӧн оз бурԁ, зев ԁыр кысԍӧ.
| |
| Міјан пыщканым чакотка-гагјаскӧԁ ԁугԁывтӧг вен мунӧ. Віԍыԍлыԍ-кӧ бурмӧԁны олӧмсӧ, оланінсӧ, ԍојан-јуансӧ, сіјӧ бурԁас. Ԃіԍпанԍерӧ-ветлігӧн сіјӧ ещаҗык уҗалӧ, бурҗыка ԍојӧ-јуӧ, вермас санаторіјатӧг бурԁны. Віԍыԍ ԃіспанԍерӧ-воӧм-бӧрын војԁӧр зер-улын-коԃ (ԁушӧн шуӧны) сулыштӧ, сеԍԍа косӧԇ чышкыԍӧ,ԏемпературасӧ мурталӧ, ԍојӧ. Сы-бӧрын мунӧ саԁјӧ вевт-коԃ-улын кујлыны, сӧстӧм-сынӧԁӧн лолавны. Кујлӧм-бӧрын ӧбӧԁајтӧ. Міјан-ԁырјі віԍыԍјасӧс веԍітісны. Быԁ-вежон-пӧ веԍітоны, тӧԁмалӧны соԁӧм-чінӧм віԍыԍлыԍ, кымын-тувӧн вежонын соԁӧ ԉібӧ чінӧ-ԁа.
| |
| Боԉԋіча-керкаыԍ мі мунім лунја-чеԉаԃ-санаторіјаӧ. Сетчӧ чеԉаԃ локтӧны асылын, олӧны сеԍԍа лунтыр. Каԉіԁор-куԅаыс лӧԍӧԁӧма тувјас куԅчышјанјас ӧшлыны. Быԁ-чеԉаԃлӧн аслас куԅчышјан. Најӧ воӧм-мыԍԏіыс мыԍԍӧны кӧԇыԁіԋік-ваӧн ваннаын, косӧԇ чышкыԍӧны тушанысӧ-ԋіртӧмӧн; піԋјассӧ весалӧны. Быԁӧнлӧн аслас торја-кружка ԁа піԋ-весалан-щӧтка. Санаторіјаас посԋіԃік, ԉапкыԃік пызанјас, җекјас. Ем ројаԉ (музыкаӧн ворсны). Унҗык-каԁсӧ чеԉаԃ олӧны саԁјын, велӧԁыԍкӧԁ. Најӧ-ԇоԋвіԇа-бӧрԍа кыјӧԁӧ ԁоктор.
| |
| Чеԉаԃ ставныс зев-сӧстӧмӧԍ, пеԉка-паԍтаԍӧмаӧԍ. Олӧны гажаа.
| |
| Санаторіјаыԍ бӧр-боԉԋіча-керка-ԁінті-мунігӧн нуісны сеті волшебнеј пӧнар. Уҗалан-клубын-пӧ ԁоктор понԁас лыԃԃыны ԉектсіја чакоткаӧн-венԍӧм-јылыԍ.
| |
| Ԃіспанԍерјас быԁ-во лӧԍӧԁлӧны чакоткаӧн-венԍан лун. Секі быԁлаын јӧз-костын чукӧртӧны ԍӧм чакоткаӧн-венԍӧм-вылӧ, лыԃԃӧны ԉектсіјајас, тӧԁмӧԁӧны
| |
| јӧзӧс чакотка-віԍӧмӧн, велӧԁӧны, кыԇі сыыԍ віԁчыԍны. бурԁӧԁчыны.
| |
| Тіјан-вӧлӧԍтын ԉібӧ карын ем-абу чакотка-ԃіспанԍерыс?
| |
| Воліԁ енӧ коркӧ ԃіспанԍерӧ? Воліԁ-кӧ, гіжӧј мыј ті сетыԍ аԁԇыліԁ. Кущӧм ԍерпасјаԍ ԁа плакатјас чакотка-јылыԍ ӧшалӧны школааԁ „Ԇонвіԇа ԁа сӧстӧма-олӧм“-пеԉӧсаԁ?
| |
| | |
| Карлӧн тыјасыс — паркјас ԁа саԁјас.
| |
| | |
| Чакоткаӧн меԁ-јона віԍӧны ԁа кулӧны ԋајт,-васӧԁ,-пемыԁ-керкајасын-олыԍјас. Сещӧм-інын бур-сынӧԁ оз вермы лоны. Гырыԍ-карјасын-уҗалыԍјаслӧн унҗыкыслӧн паԏераыс сещӧмі, олӧны пыԁын, гӧбӧчын-моз. Ӧшіԋјасыс му-берԁасӧԍ, ԉапкыԃіԋікӧԍ. Керкајасыс карјасын гырыԍӧԍ, җуҗыԁӧԍ; уԉічајас (переулокјас) векԋіӧԍ. Сы-вӧсна шонԁі-југӧр немнас оз веԍкавлы рабочеј-паԏераӧ. Пырны понԁан керкаас ԁа посвоԇԍаԋыс пӧԁӧм-ԁук петӧ. Чакотка-гагјаслы зев-бур-оланін: сещӧмтӧ најӧ раԃејтӧны.
| |
| Сещӧм-інын-чужӧм ԁа олыԍ-чеԉаԃ омӧԉікӧԍ, ӧԁва ловјаӧԍ, кеԉыԁӧԍ. Најӧ зев-кокԋіа віԍмӧны чакоткаӧн, зев ԍӧкыԁа бурԁӧны сыыԍ. Сӧстӧм,-пеԉк,-шонԁіа-вежӧсын-олыԍ-віԍмӧм-чеԉаԃӧс бурԁӧԁны на-ԁінын јона кокԋі: шонԁі-југӧрјас віалӧны чакотка-гагјасӧс.
| |
| Тајӧ став-понԁаыс важ-карјастӧ колӧ выԉӧн вежны, выԉ-ногӧн лӧԍӧԁны сені олӧмсӧ: меԁым став-јӧзыс вӧліны ԇоԋвіԇаӧԍ. Сещӧм-выԉ-карјасыс шуԍӧны „саԁја-карјасӧн". Керкајасыс сені абу зев җуҗыԁӧԍ, абу вывті гырыԍӧԍ. Керкаыԍ керкаӧԇ костјас емӧԍ, сынӧԁыс быԁ-керка-гӧгӧр вӧԉаыԍ гуԉајтӧ. Шонԁі сіԇі-жӧ: керкаас став вежӧсас пыралас, шонтас. Вала оз ков ветлыны: быԁ-керкаӧ васӧ трубајасӧԁ нуӧԁӧма. Сӧмын кран воԍтышт — воас сіјӧ, мыјԁа колӧ. Помејјас, нужԋікјас ԁа ԋајт-вајас мунӧны трубајасӧԁ-жӧ му-пыщті (канаԉізатсіја), наыԍ му-вылыс ԋі сынӧԁ оз ԋајтчыны, оз щыкны. Саԁја-карын уна паркјас,
| |
| саԁјас. Уԉічајас паԍкыԁӧԍ, уԉіч-пӧлӧныс пујас сувтӧԁалӧмаӧԍ.
| |
| Саԁја-карјас уна Ангԉіјаын, Гермаԋіјаын, Беԉгіјаын. Сещӧм-карјасын ӧні чеԉаԃыс кык-мынԁа-еща-кулӧ воԇԇа-ԍерԏіыс.
| |
| Кыԇі-тај тыјас быԁ-мортлыԍ пыщкӧссӧ весалӧны, сіԇі-жӧ пујаслӧн турун-віж-корјасыс весалӧны сынӧԁтӧ. Карлӧн тыјасыс — паркјас ԁа саԁјас.
| |
| Тіјан карын, ԍіктын ем-абу саԁыс? Уԉічајас-пӧлӧн пукталӧма абу пујас? Керкајасӧ нуӧԁӧма абу ва? Ем-абу канаԉізатсіја?
| |
| | |
| Воԇын-олыԍјасыс лоӧны ывла-школаын-велӧԁчыԍјас.
| |
| | |
| Ӧԏі-мӧскуаса-школаын віԁлалӧмаӧԍ сынӧԁсӧ. Ԍурс-јукӧн-сынӧԁ-вылӧ воӧма со-мыјԁа угԉекіслота:
| |
| Асылын, велӧԁтӧԇыс.................1,46-јукӧн
| |
| Меԁ-воԇԇа-урӧк-помас........3,84 ,,
| |
| Мӧԁ „ „ ..... 3,37 ,,
| |
| Ыҗыԁ-перемена-помас (перемена - ԁырјіыс
| |
| форточкаыс воԍса вӧлі). ... 1.69& „
| |
| Којмӧԁ-урӧк-помас...........3,71 „
| |
| Ԋоԉӧԁ.......................3,99 „
| |
| Вітӧԁ.......................4,12 „
| |
| Со-кыԇі чеԉаԃыԁлы лоӧ віны аԍнысӧ тупкӧса-інын велӧԁчігӧн. Сещӧм-сынӧԁнаԁ-лолалігӧн, ԃерт, чеԉаԃыԁ ԁурмӧныҗык. Урӧкыԍ-урӧкӧ јонҗыка муԇӧны, омӧԉҗыка вежӧралӧны, оз велавны, уна-ӧшібкајас вӧчӧны.
| |
| Ывла-школа міјанын зев-на еща. Сетӧн велӧԁчӧны ӧні сӧмын-на јона-віԍыԍјас, cлабіԋік-чеԉаԃ. Амерікаын уна школа-ԋін емӧԍ керка-вывјасын ԁа кујім-ԍтена-жырјасын: ӧԏі-ԍтен абу, начвоԍса. Мӧԁыԍҗык міјан сещӧм-школајас-жӧ лоӧны, јенеж-улас. Бур-сынӧԁыԁ быԁӧнлы тырмымӧн лоӧ. Сещӧм-школајасын велӧԁчыԍјас велӧԁчіг-мозыс јонмӧны, быԁмӧны ԇоԋвіԇаӧн, петӧны школаԍыс крепыԁ-јӧзӧн.
| |
| VI. Вір-ԇонвіԇа-јылыԍ.
| |
| | |
| Мыјла мукӧԁ-чеԉаԃыслӧн чужӧмыс быгалӧма, јеҗыԁ мукӧԁыслӧн — ԁон-гӧрԁ, вірыс ворсӧ.
| |
| | |
| Ԁоктор-орԁӧ воӧмаӧԍ кык-ічӧԏік-ныв. Ԁоктор віԁлалӧма најӧс ԁа шуӧма ӧԏіыслы: „Те, Маша, зев быгыԁ-чужӧма, а Ԉіза — молоԃеч: ӧзјӧ сылӧн чужӧмыс. Енлӧ, ме тіјанлыԍ віртӧ мікроскоп-пыр віԁлаа".
| |
| Ԁоктор кыкнан-нылыслыԍ сущкыштіс чуԋпомсӧ, боԍтіс сеԍ кымынкӧ-војтӧн вірсӧ. Аскі-пӧ бара пыралӧј, віԍтала, кущӧм тіјан вірныԁ, — шуіс налы ԁоктор.
| |
| Аскінас сіјӧ шуіс Машалы, те-пӧ еща-віра. „Мыј-нӧ вӧчны, меԁым вірые соԁас? — јуалӧ Машалӧн мамыс. „Вірыс сылӧн ем, тырмымӧн — шпыԋмуні ԁокторыс. — Ег ещаысла еща-віраӧн шу, а Маша-вірын еща гӧрԁ торјасыс. Ԁај кеԉыԁӧԍ најӧ, абу зев гӧрԁӧԍ. Еща на-піын гӧрԁ-краскаыс". — „Кущӧм гӧрԁ-торјас-нӧ?“ јуалӧ Машаыс.
| |
| „Вірным міјан кіԅер-тор, — шуіс ԁоктор. — Сені гӧвкјалӧны зев-уна посԋіԃік-гӧгыԉјас“. Ԁоктор нуӧԁіс Машаӧс кіӧԁыс мікроскоп-ԁінӧ ԁа щӧктіс сылы віԇӧԁлыны сетчӧ. Маша аԁԇіс сетыԍ уна-уна быԏԏӧ посԋіԃік, вӧсԋіԃік, шӧрӧԁыс топӧԁыштӧм преԋікјас *. „Тајӧ і ем гӧрԁ-торјасыԁ віраԁ“, шуіс ԁокторыс. — Најӧ гырԁӧԍԍӧмаӧԍ аслыс-ԍама-мічӧԁан-торјӧн, шуԍӧ гемоглобінӧн. Сы-вӧсна і вірыԁ алеј-гӧрԁоват рӧма.
| |
| Ачыс кіԅерыс, кӧні гӧвкјалӧны гӧгыԉјасыс, быгалӧм-віжоват-рӧма, шуԍӧ плазмаӧн. Ті тӧԁанныԁ-ԋін, вір візлалӧ-ветлӧ туша-куԅа, вајалӧ ԍојан быԁ јӧртӧԁӧ, чукӧртӧ туша-куԅаыԍ ковтӧм-торјас. Быԁ-јӧртӧԁ-ӧԁ тушаын лолалӧ, а лолавны колӧ кіслороԁ. Сіјӧс јӧртӧԁјас боԍтӧны вірыԍ. Лолалігӧн јӧртӧԁјас леԇӧны
| |
| | |
| * Віԇ. „Лоам мі јонӧԍ, ԇоԋвіԇаӧԍ-ԁа“-воԇԇа-ԋігаыԍ 46-ԁ-ԍер.
| |
| ас-пыщԍыныс угԉекіслота. Најӧс чукӧртӧ вір, меԁым ортсӧ петкӧԁны.
| |
| Тыјасын-весаԍԍӧм-вір ԍӧлӧмԍаԋ мунӧ туша-куԅа. Сіјӧ секі југыԁ-алеј рӧма. Бӧр-тыјасӧ-воігӧн — пемыԁ, ԍӧԁаԍӧма угԉекіслотакӧԁ-сорлаԍӧмыԍ.
| |
| Кымын-уна-гӧрԁ-гӧгыԉ вірын, сымын-бура лолалӧны став-јӧртӧԁыс тушаын, сымын мортыԁ ԇоԋвіԇаҗык. Ӧԏі-куба-міԉіметр-ыҗыԁ-морт-вірын 5.000.000-кымын гӧрԁ-гӧгыԉ. Тенаԁ вірын, Маша, гӧрԁ-гӧгыԉыс јона еща, еща наын і гемоглобіныс. Сы-вӧсна тенаԁ вірыԁ кіслороԁсӧ еща вермӧ боԍтны, абу сіјӧ алеј, а кеԉыԁ. Оргаԋізмлы колӧ уна-кісԉороԁ, а сіјӧс разӧԁыԍыс тенаԁ еща. Кіслороԁтӧг мортыԁлӧн оргаԋізмыс оз вермы лоны ԇоԋвіԇаӧн. Сӧстӧм-сынӧԁ ԁа бур-ԍојан-јуан соԁтӧны вірын гӧрԁ-гӧгыԉјас, гемоглобін-ԁа, ԇонвіԇтӧны морттӧ. Тенӧ ыстам Вӧр-Школаӧ. Сені те бурԁан, чужӧмаԁ вірпас кајас.
| |
| Кымын јона-быгыԁ-чужӧма-велӧԁчыԍ тіјан-школаын? Кӧні најӧ олӧны велӧԁчӧм-костјасын (каԋікулјас-ԁырјі)?
| |
| | |
| Јеҗыԁ-гӧгыԉјас-јылыԍ вірын.
| |
| | |
| Ԉіза вунԁіс чуԋсӧ. Ԁојсӧ кӧрталіс ԋајт-рузумӧн. Чуԋыс пыктіс, вежӧԁіс, віԍны кутіс. Ԉіза муніс ԁоктор-орԁӧ. „Те-ӧмӧј вунӧԁін-ԋін, ӧԁ ԋајтын олӧны быԁ-ԍама віԍӧԁан-гагјас?“ шуіс сылы ԁоктор. — Выԉ-ԁојтӧ ԋекор оз ков мыԍкыны, оз ков ԋајт-рузумӧн кӧртавны-ԋі. Меԁ-бур мавтны сіјӧс јоԁӧн. Сіјӧ ԁој-гӧгӧрԍыс кучіксӧ кыскӧ, оз леԇ гагјаслы пырны пыщкӧ. Јоԁалӧм-бӧрын ԁојсӧ колӧ кӧртавны сӧстӧм-рузумӧн. Ем-кӧ кі-улаԁ боԉԋічаса-марԉа, меԁ-бур, ԃерт, сіјӧн. Тенаԁ чуԋыԁ пежаԍӧма-ԋін-со, орԁӧма. Регыԁӧн он бурԁӧԁ сіјӧс. Уна-мајета-на сыкӧԁ лоӧ“. — „Кыԍ-нӧ сетчӧ пежыс ԁа орыс чукӧрмісны?“ — јуалӧ Ԉіза. „Міјан-вірын, гӧрԁ-гӧгыԉјасыԍ-ӧпріч, емӧԍ јешщӧ јеҗыԁ-
| |
| -гӧгыԉјас*). Мыјӧн тенаԁ-ԁојӧ веԍкалісны віԍӧԁан-гагјас, јеҗыԁ-гӧгыԉјас пырыԍ-пыр-жӧ сӧн-бокјас-пыр уԍкӧԁчісны налы паныԁ. Јеҗыԁ-гӧгыԉјас ԁа гагјас-костын лыбіс коԍ. Јежыԁ-гӧгыԉјас вегԉаԍӧны, ӧԏі-ног ԁа мӧԁ-ног ԋужӧԁчылӧны, ас-пыщкас-гартыштӧмӧн-мӧз кватлалӧны гагјасӧс — ԍојӧны. Гагјас оз-жӧ уԅны, јаԁ леԇӧны. Јаԁԍыс јеҗыԁ-гӧгыԉјас кулӧны, орӧ пӧрӧны“. — „Гагјасыс, інӧ, вермӧмаӧԍ гӧгыԉјассӧ?“ — торкіс ԁокторӧс Ԉіза. „Енлы, ен термаԍ, — шуіс сылы ԁоктор: — ставсӧ ԉучкі віԍтала. Коԍыс на-костын абу-на помаԍӧма. Орыс ԁојԍыԁ петас ортсӧ. Секі јонҗык-јеҗыԁ-гӧгыԉјас-кӧ вермасны ԍојны коԉӧм-гагјассӧ, ԁојыԁ кутас бурԁны: нӧжјӧԋікӧн сіјӧ вӧсԋіԃік-кучікаԍас".
| |
| — „Мыјӧн-нӧ те сіјӧ тӧԁан? Кыԇі та-јылыԍ тӧԁмалісны?“ јуаліс Ԉіза. „Оліс ӧԏі-велӧԁчӧм- роч-морт Мечԋіков. Сіјӧ мікроскопӧн віԇӧԁӧма јеҗыԁ-гӧгыԉјас ԁа гагјас коԍ-вылӧ, гіжӧма сы-јылыԍ ԋігаӧ. Сы-бӧрын мукӧԁ-велӧԁчӧм-јӧз тӧԁмалӧмаӧԍ, зԁыԉ-ӧ Мечԋіковыс гіжӧма, збыԉ-ӧ јеҗыԁ-гӧгыԉјас гагјаскӧԁ коԍаԍӧны. Најӧ аԍныс сіјӧс мікроскопӧн віԁлалӧмаӧԍ, аԁԇӧмаӧԍ, мыј збыԉ“.
| |
| „Міјан-пыщкын-кӧ-нӧ ԋекущӧм-віԍӧԁан-гагјас абуӧԍ, секі-нӧ, еԍкӧ, јеҗыԁ-гӧгыԉјасыс мыј керӧны?“ бара јуаліс Ԉіза. „Уҗыԁ, бара, налы ԍурӧ. Те, кӧнкӧ, каԇавлін, кыԇі мыԍԍігӧн тушаыԍ гылалӧны кіԉ-коԃјас: ԋіртны-кӧ понԁан тушатӧ, кі-улаԁ быԏԏӧ ԋајт-јокмыԉјас чукӧрмӧны. Сіјӧ — кучікыԍ-торјалӧм-кулӧм-јӧртӧԁјас кіԍԍӧны. Сіԇі-жӧ пыщканым: сені важ-јӧртӧԁјас кулӧны, на-местаӧ выԉјас ловԅӧны. Јеҗыԁ-гӧгыԉјас куталӧны кулӧм-јӧртӧԁјассӧ — ԍојӧны. Натӧг, еԍкӧ, пыщкӧсным тыріс јогнас — кулӧм јӧртӧԁјаснас.
| |
| Мыј колӧ вӧчны ічӧт-ԁојӧн? Мыј, еԍкӧ, те вӧчан, ыҗыԁ-ԁој-кӧ лоӧ?
| |
| * Віԇ. „Лоам мі јонӧԍ, ԇоԋвіԇаӧԍ-ԁа“-воԇԇа-ԋігаыԍ 47-ԁ ԍер.
| |
| Мыј вӧчӧ вір-кіԅер (плазма).
| |
| | |
| Вунԁан-кӧ чуԋтӧ ԉібӧ кыткӧ мӧԁлаті, сӧнјасыԍ-петӧм-вір ԁој-вылас ӧԁјӧ сукмӧ, рыԍмӧ. Сіјӧ аснас тупкӧ ԁојсӧ, быԏԏӧ пробкаалӧ, оз леԇ воԇӧ вірлы петны. Ԁојыԍ-петӧм-вірын сукмӧ кіԅерыс (плазмаыс). Сені ем аслыс-ԍама-тор, сукмӧԁыԍыс. Ԁојыԍ-петӧм-вір-кӧ чукӧртан ԁозјӧ ԁа нӧјтан паԉічӧн, паԉіч-вылас пукԍас вір-сукыс. Сіјӧс-кӧ боԍтан ԁозԍыс, коԉаԍ-вірыс оз-ԋін сукмы. Кіԅер-тор вірын — рыԍманаыс ԁа рыԍмытӧмыс ӧтлаын — шуԍӧ плазмаӧн. Рыԍмана-торјыс ас-кежас — пібрінӧн. Пібрінтӧм плазмаыс — вір-ваӧн (сывороткаӧн). Чукӧртны-кӧ віртӧ ԁозјӧ, војԁӧр сіјӧ сукмас, сеԍԍа ԋеԁыр-мыԍԏі кутас сӧԇтыны выліас југыԁ віжоват-ва. Сіјӧ — вір-ваыс і ем. Јӧв рыԍмігас југыԁ-лӧз-јӧв-ва-жӧ леԇӧ.
| |
| Аслас кіԅер-вӧсна вір вермӧ візлавны туша-куԅа, новлӧԁлыны јӧртӧԁјаслы ԍојан-јуан ԁа мукӧԁ колан-торјас. Најӧ вірын ставныс сылӧмаӧԍ, сорлаԍӧмаӧԍ вірыскӧԁ. Ԍојантӧг, еԍкӧ, важ-јӧртӧԁјас тушаыԍ куліны. Мукӧԁ-коланторјастӧг выԉ-јӧртӧԁјас ез вермыны артмыны, ԋемторјӧн лоі вежны кулӧм-јӧртӧԁјастӧ. Вір-кіԅер нӧшта чукӧртӧ јӧртӧԁјасӧн-шыблалӧм ковтӧм-торјас, коԁјас артмӧны ԍојаныԍ.
| |
| Кывліԁ-енӧ ті коркӧ, мыј ԃіфԏерітӧн-віԍыԍ-чеԉаԃлы ԁоктор леԇӧ на-пыщкӧ сукмана-ԉекарство — сыворотка. Сіјӧс со-кыԇі ԁа со-мыјла суԇӧԁӧны. Віԍӧԁан-гагјас веԍкаласны морт-пыщкӧ, віԍмӧԁасны сіјӧс. Најӧ овмӧԁчан-інті біалӧ, гӧрԁӧԁӧ, сеԍԍа вежӧԁӧ — орӧԍԍӧ. Ԃіфԏеріт-гагјас овмӧԁчӧны горшӧ, гоԉаӧ ԁа нырӧ. Гагјаԍӧн-леԇӧм-јаԁ разалӧ туша-куԅа. Сы-вӧсна вуҗана-віԍӧмӧн-віԍыԍлӧн оз сӧмын віԍмӧм-іныс віԍ, а быԁлаті: мортыԁ быԏԏӧ пыр зев јона муԇӧма, оз ԍојԍы-ԋі јуԍы. Біа. Гагјасыԁ-кӧ, еԍкӧ, јаԁсӧ ез леԇны, мортыԁ регыԁӧн бурԁіс: вір-јеҗыԁ-гӧгыԉјас, еԍкӧ, ԍојісны став-гагсӧ. Јаԁкӧԁ воча-венԍыны ем міјан-пыщкын мӧԁ-тор — вір-ва (сыворотка). Сіјӧ унаӧс віԇӧ јаԁ-помыԍ кулӧмыԍ. Абу быԁ-оргаԋізмын ӧтмынԁа-вын вермаԍны
| |
| ԉок-вӧчыԍ-гагјаскӧԁ ԁа наӧн-леԇӧм јаԁӧн. Сы-вӧсна, меԁым соԁтыны оргаԋізмӧ јаԁӧн-воԇсаԍыԍјасӧс, леԇӧны морт-пыщкӧ пемӧсјаслыԍ-боԍтӧм-вір-ва. Ԃіфԏерітӧн-віԍыԍјаслы леԇӧны ԃіфԏерітӧн-віԍлӧм-вӧвлыԍ вір-васӧ. Сещӧм-вір-ваын уна ԃіфԏеріт-јаԁӧн-бур-воԇсаԍыԍјас. Таԇі-бурԁӧԁігӧн віԍыԍ регыԁҗык бурԁӧ. Ӧні ԃіфԏерітӧн-венԍыны лоі кокԋіԃҗык.
| |
| | |
| Ԍојан-јуан-мунан-туј-ԇоԋвіԇа-јылыԍ.
| |
| | |
| Віԇӧј піԋјастӧ сіԍмӧмыԍ.
| |
| | |
| Рӧмпӧштанӧн віԇӧԁлӧј асԍыныԁ піԋјастӧ, сеԍԍа віԇӧԁлӧј јортјасыԁлыԍ. Мукӧԁыслӧн піԋјасыс лым-коԃ јеҗыԁӧԍ, југјалӧны; мукӧԁыслӧн ԍӧԁӧԍ, роԅӧԍӧԍ, уна-ԋін гылалӧма. Мукӧԁыс — начпіԋтӧмӧԍ: ӧԏі-піԋ-ԋін воманыс абу. Сіԍман-піԋјасԍыԍ кԉашщеј (зев чӧскыԁтӧм) ԁук петӧ. Мукӧԁыс пӧрыԍӧԇ оласны ԁа піԋныс оз-і вежԍыв: пыр ԍарвіԇӧны јеҗыԁ-јон-піԋјас. Мукӧԁыс томӧн піԋтӧммӧны.
| |
| Воԇ-піԋјас орјӧԁлӧны, посԋӧԁӧны ԍојантӧ посԋі-торјас-вылӧ. Јур-піԋјас најӧс куртчалӧны, ізӧны, ԋіртӧны. Піԋтӧгыԁ ԍојантӧ-куртчавны ԋемторјӧн, быԏ лоӧ секі ԍојны сӧмын кіԅер-ԍојан ԁа рокјас. Чорыԁ-ԍојан-кӧ боԍтан вомаԁ, ԇоԋнас, ыҗыԁ-кусӧкӧн лоӧ ԋылыштны. Рушкуыԁлы секі ԍӧкыԁ; јона лоӧ сылы уҗавны. Сы-вӧсна піԋтӧмјаслӧн унаыԍ кынӧмыс віԍӧ, ԁојмӧ. Понԁам-кӧ мі бура-ԁӧԅӧрітны асԍыным піԋјаснымӧс, вермам віԇны најӧс ԇоԋвіԇаӧн пӧрыԍӧԇ. Сы-вӧсна быԁ-лун воԁӧм-воԇвыланым колӧ пінјаснымӧс бура-весавны піԋ-весалан-щӧткаӧн ԁа порошкіӧн. Щӧткасӧ колӧ новлӧԁлыны піԋјас-вывтіыс вылыԍаԋ улӧ, а оз піԋан-пӧлӧныс ӧтарӧ-мӧԁарӧ. Сіԇі-весалігӧн піԋјас-костӧ вермасны коԉны ԍібԁӧм-ԍојан-крӧшкіјас. Најӧ сені понԁасны сіԍмыны, піԋјасыԁ жуглаԍны, щыкны. Меԁым піԋјас-костыԍ весавны ԍојігӧн-пырӧм-торпырігјас, быԁ-ԍојӧм-бӧрын вомтӧ колӧ пожјавны ԁебыԁ-ваӧн.
| |
| Пӧԍ-ԍојан-бӧрын оз ков ԍојны кӧԇыԁ-ԍојан, кӧԇыԁ-бӧрын — пӧԍӧс. Піԋјасыԁ вывԍаԋыс тупкӧма лы-торјӧн (костным веществом), шуԍӧ емаԉӧн. Сіјӧ, ескӧ, чорыԁ-ԁа, кԉаԋіча-моз зев кокԋіа потлаԍӧ, меԁԍа-ԋін пӧԍтор-бӧрын-кӧ вескалас кӧԇыԁ, кӧԇыԁ-бӧрын — пӧԍ. (Мыј-вӧсна сіԇі лоӧ вежӧравны, вајӧԁӧј тӧԁвылаԁ, мыј лоӧ кущӧмкӧ-торкӧԁ шонтӧмыԍ ԁа кӧԇӧԁӧмыԍ). Емаԉ-потлаԍӧмјасӧԁ кокԋіа пырӧны піԋӧ віԍӧԁан-гагјас, сіԍтӧны, щыкӧԁӧны сіјӧс. Јумов-ԍојан-раԃејтыԍјаслы оз ков вунӧԁчыны јумовтор-ԍојӧм-бӧрын вомнысӧ пожјавны. Јумовторјыԁ мукӧԁ-пӧлӧс-ԍојаныԍ піԋјасаԁ јонҗыка ԉаскыԍӧ.
| |
| Кымын піԋ тенаԁ? Весалан он піԋјастӧ? Кор весалан, воԁігаԁ аԉі асылын? Щӧткасӧ кыԇі новлӧԁлан?
| |
| | |
| Ԍој каԁын. Ԋемпӧратӧм-пӧраӧ рушкутӧ ен тырт.
| |
| | |
| Ԋылыштӧм-ԍојанторјас пуԍӧны рушкуын ԁа ԍувјын. Рушкуыԁ ԁа ԍувјыԁ пыщкӧслаԁорԍаԋыс зев вӧсԋіԃік кучікаӧԍ, вомын-коԃ-жӧ. Сіјӧ-кучікас емӧԍ аслыс-пӧлӧс ԋерӧԁјас (железы). Ԋерӧԁјасас артмӧ ԍојан - кіԅертыԍ - сывԁыԍ-ва (пішщеваріԏеԉныје сокі). Сіјӧ-ва-піын сылӧны прӧстӧј-ва-піын-сывтӧм чорыԁ-ԍојанјас. Кіԅермӧм-сылӧм-ԍојан ԍојан-сылан - канал-бокјасті петӧ вірӧ, мунӧ туша-куԅа.
| |
| Ԋылыштӧм-ԍојан војԁӧр веԍкалӧ рушкуӧ. Сені олӧ сіјӧ кымынкӧ-час, кіԅермӧ, сылӧ. Рушкуԍаԋ сеԍԍа ԋӧжјӧԋікӧн вуҗӧ ԍувјӧ. Кор ԍојантор веԍкалӧ рушкуӧ ԁа ԍувјӧ, ԋерӧԁјас леԇӧны ԍојан-сывԁан-кіԅертан-ва. Меԁ-бур ԍојны лунын кујімыԍ. Сіԇі-ԍојігӧн уна-ԍојны ӧтпырјӧ он вермы, ԍојан-кіԅертыԍјаслы-сывԁӧԁыԍјаслы-уҗавны лоӧ кокԋіԁҗык. Кутан-кӧ ԍојны лунын ӧтчыԁ, ԍојан-каԁ-кежлас сещӧма щыгјалан, ԍојан-вылас щыг-пон-моз уԍкӧԁчан ԁа вывті уна ԍојан, рушкутӧ ԇікӧԇ тыртан. Рушку-кучікыԁ реԅінка-моз ԋужалас, паԍкалас. Рушкуыԁ ыҗԁас, ԁунԁас; понԁаԍ топӧԁны, жмітны мукӧԁ-органјасӧс. Кынӧмыԁлы ԍӧкыԁ лоӧ, віԍмас. Рушкуын ԍојаныԁ ԁырҗык кутас овны. Кіԅер-
| |
| масны-сыласны војԁӧр рушку-ԍтен-берԁӧ-веԍкалӧм ԍојанторјас. Пыԁын, рушку-шӧрын кујлыԍјаслы кіԅермӧԁан-сывԁан-ва оз тырмы, сы-вӧсна вуҗӧны најӧ ԍувјӧ комӧкјасӧн. Ԍувлы лоӧ уҗавны кык-мынԁа: асԍыс ԁај рушкулыԍ уҗсӧ вӧчны. Колӧ ԍојны пыр ӧԏі-каԁын: секі ԍојан-кіԅертыԍ-сывԁыԍ-ԋерӧԁјас вермӧны шојтчыны. Шојтчӧм-бӧрын најӧ бурҗыка уҗалӧны: бурҗык ԁа јонҗык ԍојан-кіԅертан-сывԁан-ва леԇӧны.
| |
| Асја-ԍојӧм меԁ-бур міјан-оргаԋізмлы. Четчӧмӧн-щӧщ мі завоԃітам уҗавны. Велӧԁчӧмыԁ-ӧԁ сіјӧ-жӧ уҗ: урӧкјас-бӧраԁ кущӧма муԇан. Ԍојтӧг-кӧ уҗавны завоԃітам, уна-вын віԇам оргаԋізмӧ-чӧжԍӧм выныԍ. Ԍојӧм-бӧрын-уҗалігӧн чӧжӧм-вын огӧ вӧрԅӧԁӧј, ԉібӧ боԍтам-кӧ, зев-еща; мунас ԍојаныԍ-боԍтӧм вын. Вој-кежлӧ уна-ԍојны оз ков, ԉок сіјӧ. Секі міјан оргаԋізмным шојтчӧ, уҗалӧ омӧԉа, ԋӧжјӧ, ԍојан-јуан прамеја оз кіԅермыны-сывны. Асывнас, четчан-ԁа, вомԍыԁ чӧскыԁтӧм-кор петӧ, ԍојны-јуны оз чӧсты. Сы-вӧсна воԁтӧԇыԁ ԍојны колӧ час кык-кујім воԇҗык.
| |
| | |
| Велӧԁ ԍувтӧ весаԍны асылын.
| |
| | |
| Міјан ԍувным віт-пӧв-куԅ тушаыԍ. Ем вӧсԋі ԁај кыз. Ԍојан-јуан ԋебԅӧ-сылӧ вӧсԋі-ԍувјын. Јаја-черіа-ԍојанјас пӧшԏі ставнас ԋебԅӧны-сылӧны. Ԋаԋыԁ ԁа граԁвыв-пуктасјас — оз: налӧн, шуам, јӧртӧԁ-кышӧԁјасыс, кышјасыс оз вермыны ԍувјын сывны. Сещӧм-сывтӧм-торјасыс чукӧрмӧны кыз-сувјӧ, мешајтчӧны сылы. Ԍув-шырјајјас топӧԁчыштӧны, јӧткӧны чукӧрмӧм-ковтӧм-торјасӧс ортсӧ. Ԁыр-кежлӧ-кӧ кыз-ԍувјӧ коԉасны сещӧм-торјасыс, кутасны најӧ сені сіԍмыны, віԍмӧԁасны оргаԋізмтӧ. Кытчӧԇ он ректы ԍувтӧ, мортыԁлы зев ԃелӧ овны, ԍӧкыԁ. Оз ԍојԍы-ԋі-јуԍы, оз уԅԍы. Біалас. Коԁлӧн ԍувјыс каԁын весаԍԍӧ, сылы і ԍојаныԁ чӧстӧ, јурыԁ оз віԍ, овԍӧ ԁолыԁҗыка. Сы-вӧсна колӧ велӧԁны ԍувтӧ весаԍԍыны асылын, ԍојтоԇ. Пачыԍ-кӧ - тај - нӧ ԁырҗык он курав пӧјімсӧ, сіјӧ омӧԉа ломтыԍӧ. Сіԇ-жӧ і міјан оргаԋізмным: ковтӧм-торјасӧн -тырӧм - ԍув оз
| |
| вермы бура-уҗавны, омӧԉа кутас ԋебԅӧԁны-сывԁыны выԉ-воӧм-ԍојанторјас. Сы - вӧсна, ԍувјыԁ-кӧ вӧзјыԍӧ весаԍԍыны, оз ков кутны, меԁ весаԍԍӧ. Весаԍԍӧмыԍ-кутӧмыс торкӧ ԇоԋвіԇалунтӧ.
| |
| | |
| 32-ԁ ԍер. Мортлӧн гырк-пыщкӧсыс.
| |
| | |
| Коԁлӧн ԍув-шырјајјасыс омӧԉӧԍ, ԋебыԁӧԍ, сылӧм-ковтӧм-торјас ԍувјыԍ оз петны, шуӧны ,,гырксӧ-пӧ јӧртӧма“ (запор). Секі колӧ унҗык ԍӧԁ-ԋаԋ ԍојны. Сіјӧ
| |
| оз ставнас ԋебԅы-пуԍы рушкуаԁ, веԍкалас ԍувјӧ, понԁас сіјӧс ԁојԁны, ԋіртны бокјассӧ. Шырјајјас топӧԁчыштасны, зырӧԁасны најӧс ортсӧ. Накӧԁ-щӧщ петӧны і мукӧԁ чукӧрмылӧм-ковтӧм-торјас. Меԁ-щӧкыԁа гырктӧ јӧртӧ јеҗыԁ-ԋаԋ-вылын ԁа ԋебыԁ-ԍојан-вылын олыԍлыԍ.
| |
| | |
| Ковјас-јылыԍ ԁа кыԇі наыԍ віԁчыԍны.
| |
| | |
| Мортӧс-кӧ щӧкыԁа шогӧԁӧ, восӧԁӧ, ԉібӧ сылӧн ԋӧԏі оз ԍојԍы, ԉібӧ вывті-уна-ԍојԍӧ, оз пӧтлы, кор аԁԇытӧм-помкатӧг омӧԉтчӧ сіјӧ, секі ԁоктор щӧктӧ віԁ-
| |
| | |
| 34-ԁ ԍер. Фінкајас.
| |
| | |
| лыны сылыԍ сітсӧ: абу-ӧ сені соԉіԏор *-торјас. Со-ԉіԏорыс сіјӧ вӧсԋіԃік ԉента-коԃ ков. Міјан-ԍувјӧ веԍкалӧ сіјӧ јона-пуԍытӧм порԍ ԉібӧ ӧш-јајӧн, ԉібӧ черіӧн (ԍірпі, јокыш ԁа мукӧԁ-пӧлӧс). Соԉіԏор-коԉкјыс војԁӧр веԍкалӧ, шуам, порԍ-рушкуӧ. Сені коԉк-кышыс сылӧ, коԉкԍыс петӧны посԋіԃік-ԋіԇув-коԃ гагјас. Најӧ рушкуԍаԋ веԍкалӧны ԍувјӧ. Ԍув-бокјассӧ напарјаӧн-моз роԅӧԁӧны, петӧны јајӧ. Ветлӧԁласны сеті ԋеԁыр ԁа сетчӧ і овмӧԁчасны. Јајын гагјас гаԃ-коԃӧ пӧрӧны, шуԍӧны фінкаӧн. Фінкајаԍ зев посԋіӧԍ, куш-ԍінмӧн-віԇӧԁӧмӧн он аԁԇы најӧс. Јона-путӧм-порԍ-јај-кӧ мі
| |
| | |
| * Віԇ. „Лоам мі јонӧԍ, ԇоԋвіԇаӧԍ-ԁа‘‘-воԇԇа-ԋігаыԍ 19-ԁ ԍер.
| |
| ԍојам, фінкајасыс веԍкаласны міјан гыркӧ, ԍувјӧ. Кујім-тӧлыԍӧн најӧ пӧрӧны ԉента-ковјӧ.
| |
| Ем екінококк-ԋіма соԉіԏор. Сіјӧ вермӧ морттӧ віны. Сіјӧ овмӧԁчӧ мускын ԁа тыјасын. Сещӧм-соԉіԏорыс веԍкалӧ гырканым понјасԍаԋ. Понјаслӧн кывјас унаыԍ овлывлӧ екінокк-коԉкјас. Сещӧм-кывја-понлы-кӧ леԇам ԋувны асԍыным кінымӧс ԁа чужӧмнымӧс, сеԍԍа сы-бӧрын мыԍԍытӧг пукԍам ԍојны, екінокк - коԉкјасыс ԍојанӧн пырасны пыщканым. Чеԉаԃ тӧԁлытӧг му-вы-
| |
| | |
| 34-ԁ ԍер. Екіпококк.
| |
| | |
| лын-ворсігӧн унаыԍ ԍујӧны вомас гӧгрӧс-ковлыԍ коԉјассӧ. Сіјӧ кӧԏ і морттӧ оз ві, ԁа ԉоксӧ уна-жӧ вӧчӧ: торкӧ ԇоԋвіԇалунсӧ.
| |
| Меԁым віԇны јӧзӧс соԉіԏора-јајыԍ-віԍмӧмыԍ, карјасын начкыԍӧм-бӧрын јај-тушасӧ петкӧԁлӧны скӧт-ԁокторлы. Јајыс-кӧ бур, ԇоԋвіԇа-скӧтлӧн, ԁоктор кԉејмітӧ, леԇӧ вузавны. Сіԇ-кӧ, ԋӧбаԍігӧн-кӧ каԅалан кԉејміттӧм-јај, ен ԋӧб сіјӧс: коԁ-тӧԁӧ сіјӧ кущӧм, гашкӧ, віԍыԍ-пемӧслӧн-ԁа. Ԍіктјасын ԁа грезԁјасын, еԍкӧ, сіԇі-жӧ колӧ вӧчны-ԁа: начкыԍӧм-бӧрын петкӧԁлыны јајсӧ скӧт-пеԉшӧрлы. Ԍојны-пукԍігӧн кітӧ колӧ мыԍкыны мајтӧгӧн, кыјӧԁны, меԁ і мукӧԁ ставныс мыԍ-
| |
| ԍасны. Оз-кӧ-ӧԁ мыԍԍыны, ԋаԋӧн віԍӧԁан-гагјас вермасны ԍурны і теныԁ.
| |
| | |
| Јӧв-јылыԍ.
| |
| | |
| Креԍԏанка лыԍтӧ мӧссӧ пӧԁӧԋчаӧ. Коԁі тӧԁӧ, лыԍтыԍӧм-воԇвылас мыԍкіс ез сіјӧ кіјассӧ, сӧстӧм-ӧ вӧлі сылӧн пӧԁӧԋчаыс. Гашкӧ-нӧ јӧвсӧ ԋајт-рузум-пыр сысјаліс-ԁа, ԋајт-тујісӧ кіԍтіс? Шԉівкісӧ куртіс, јӧвсӧ ваӧн сорлаліс. Мыј-ԍурӧ леԇіс јӧлас, меԁым бӧр сукмыштас, сеԍԍа мӧԁіс јӧлӧн-вузаԍны. Мӧстӧмјас ԋӧбасны. Чеԉаԃ јӧв-вылын олӧны, быԁ-лун јӧв ԍојӧны, а аԍныс гумага-коԃӧԍ кеԉыԁӧԍ, вірпас чужӧманыс абу. Быԁмӧны омӧԉа, ԋӧжјӧ.
| |
| Мыјла-нӧ, еԍкӧ, сіԇі? Ԁа сы-вӧсна, мыј меԁ-бур-торјыс јӧвԍыс — шԉівкіыс — налы оз ԍурлы: муԃер-вузаԍыԍыԁ сіјӧс аслыс коԉӧ-ԁӧ. Шлівкіыԁ-ӧԁ јӧвлӧн госыс, меԁ-пӧтӧса-торјыс сыԉӧн. Сӧстӧм сорлавтӧм-јӧлын сіјӧ ԋоԉ-прӧчент. Сы-вӧсна јӧвтӧ колӧ боԍтны тӧԁсајаслыԍ, коԁ-вылӧ ем наԃеја, мыј оз пӧрјав тенӧ, сорлавтӧм-јӧв вузалӧ, ԁа коԁі вӧԃітчӧ јӧлӧн сӧстӧма.
| |
| Міјан респубԉікаын арӧсӧԇ ԍо-чеԉаԃ-піыԍ кулӧ комынӧԇ. Швејтсаріјаын — сӧмын ԁас-кымын. Віт-арӧсӧԇ міјанын ԍо-чеԉаԃ-піыԍ кулӧ 50-ӧԇ. Меԁ-јона кулӧны чеԉаԃыԁ мам-јӧвтӧг-быԁмӧм-понԁа. Мамјас унаыԍ зев-воԇ завоԃітӧны верԁны кагајассӧ мӧс-јӧлӧн, ԍурыԍ ԉібӧ суԉіјаыԍ, верԁӧны куртчалӧм-ԋаԋӧн, рокӧн.
| |
| Ԍурыԍ ԁа суԉіјаыԍ верԁігӧн колӧ віԇны најӧс зев сӧстӧма. Ԁурка ԁа ԋајта-віԇӧмыԍ јӧлыс на-піын ӧԁјӧ шоммӧ, рыԍмӧ. Кагаӧс мыт боԍтас — кулӧ. Ԍурӧн-ԋоԋӧԁігӧн уна-каԁ вошӧ сіјӧс мыԍкӧм-весалӧм-вылӧ ԁа јӧвсӧ-пуԅӧԁӧм-вылӧ. Нӧшта јӧвсӧ-пуԅӧԁны колӧ кужӧмӧн. Мӧс-јӧлыԁ-ӧԁ чеԉаԃ-гыркыԁлы оз лӧԍав: сіјӧ
| |
| | |
| 35-ԁ ԍер. Мам-јӧлыԁ веԍкыԁа-вомӧ-воӧ.
| |
| | |
| морт-јӧв-ԁорыԍ госаҗык. Сы-вӧсна посԋі-кагајасӧс-верԁігӧн мӧс-јӧвтӧ колӧ сорлавны ваӧн, но вӧчны сіјӧс кужӧмӧн: уна ԋі еща меԁ оз ло, бурещ колӧ.
| |
| Меԁ-бур, ԃерт, верԁны кагаӧс мам-јӧлӧн: ԇоԋвіԇаҗык лоӧ. Быԁ-мамлы асԍыс кагасӧ колӧ верԁны аслас јӧлӧн.
| |
| Мӧс-јӧлыԁ вомӧ-вотӧԇ уна-кі-пыр мунӧ.
| |
| | |
| Ԍојан-јылыԍ.
| |
| | |
| Коԁлӧн ԍојан гыркын бура - ԋебԅӧ-сылӧ, сіјӧ ԇоԋвіԇа, зумыԁ, јон. Коԁлӧн омӧԉа гыркыс уҗалӧ, сіјӧ ачыс омӧԉ, пыр вішкӧ, нораԍӧ вермытӧм-вылӧ. Зев кокԋіа верман віԍмыны пуԅӧԁлытӧм-ва ԁа јӧв јуӧмыԍ, пуԍытӧм-ԍојан ԍојӧмыԍ, пӧжаԍтӧм-уԉ-ԋаныԍ, кӧԇыԁ ԍојаныԍ (колӧ пӧԍ-ԍојанҗык ԍојны), мыԍкытӧм-вотӧс ԁа граԁвыв-пуктасјас ԍојӧмыԍ, щыкӧм-ԍојан-јуаныԍ.
| |
| Пуԅӧԁлытӧм-ваын вермасны лоны мыт-гагјас. Зев-ԋін ԉок јуны пуԅӧԁлытӧм-ва кынӧм-віԍӧԁан-ԏіф (брюшной тиф)-ԁа, мыт-ԁа, коԉера-ветлігӧн. Секі віԍӧԁан гагјас меԁ-јона ва-пыр вуҗӧны.
| |
| Пуԅӧԁлытӧм-јӧлын вермасны лоны чакотка-гагјас. Нӧшта, пуԅӧԁлытӧм-јӧлыԁ зев-ӧԁјӧ щыкӧ.
| |
| Пуԍытӧм-ԍојанторјас ԍӧкыԁа ԋебԅӧны-пуԍӧны гырк-пыщканым, сы-вӧсна віԍӧԁӧны міјанӧс.
| |
| Уԉ-ԋаԋ (тырмымӧн-пӧжавтӧм) із-моз рушкуаԁ пукԍӧ. Сы-вӧсна ԍӧлӧмтӧ сотӧ, горԁԇӧԁлӧ. Морӧспаԋ-улын ԍӧкыԁ, ԁојмӧ
| |
| Кӧԇыԁ-ԍојан абу-жӧ бур. Пӧԍ-ԍојаныԁ шонтӧ міјанӧс, кӧԇыԁсӧ аслыным лоӧ шонтыны: сіјӧ міјан вір-јајыԍ кӧԇыԁҗык. Кӧԇыԁ-рок ԁа картупеԉ абу чӧскыԁӧԍ, чӧскыԁ-ԍојан-моз оз пырны вомаԁ. Сеԍԍа, чӧскыԁтӧм-ԍојанјасыԁ омӧԉҗыка пуԍӧны-ԋебԅӧны гырканым-ԁај. Чӧскыԁ-ԍојан-јуан-вылӧ-віԇӧԁігӧн, шуӧны, ԁуԉ-ваыԁ петӧ. Оз сӧмын ԁуԉ-ваыԁ секі пет, пеԏӧ щӧщ рушкуын-сӧԇтан-рушку-ва (желуԁочнеј сок).
| |
| Коԁі пӧԍ-ԍојан-пыԃԃі калбас ԍојӧ (сещӧмыс уна карјасын), сылӧн ԍувјасыс оз вермыны ԉучкі-уҗавны. Калбасӧ-ӧԁ, меԁԍа-ԋін ԁонтӧм-сортас, течӧны быԁԍама ковтӧм, щыкӧм, коԉас-јај-торјас. Рушку ԁа ԍувјас оз вермыны најӧс ԋебԅӧԁны. Сещӧм-калбас-ԁорԍыԁ бурҗык ԋаԋ-вылын ԁа ва-вылын овны.
| |
| Щыкӧм-јајын ԁа черіын лоӧны јаԁјас. Наыԍ мортыԁ ԉібӧ јона віԍмӧ, ԉібӧ ԁажӧ кулӧ. Тӧлын ԍојанторјастӧ ԁырҗык поԅӧ віԇны, оз щыкны најӧ. Гожӧмын мӧԁ-лун-кежлӧ оз-ԋін поԅ коԉны — щыкӧны. Гожӧмын уна-јај-ԍојны оз ков. Меԁ-бур секі ԍојны граԁвыв-пуктас ԁа јӧла-ԍојанјас. Јаблӧг-кӧ ԋӧбан ԍојны, сіјӧс војԁӧр колӧ мыԍкавны пуԅӧԁлӧм-ваӧн, ԁа меԁ мыԍкігаԁ кіјасыԁ сӧстӧмӧԍ вӧліны.
| |
| Ӧԏі-пӧлӧс-ԍојантор абу-жӧ бур: уман, оз кут чӧстыны, оз кут ԍојԍыны. Сы-вӧсна ԍојаннаԁ колӧ пӧлӧскааԍны, вежлавны најӧс щӧкыԁҗыка.
| |
| Коркӧ тенаԁ віԍліс-ез кынӧмыԁ? Мыԏітӧԁліс ез? Мыјыԍ віԍіс, кущӧм-ԍојан-бӧрын?
| |
| Ԍојлан он те мыԍԍытӧм-кіӧн?
| |
| | |
| VIII. Ԍін-пеԉ-ԇоԋвіԇа-јылыԍ.
| |
| | |
| Мыјла школаын уна-велӧԁчыԍ сӧмын матыԍ аԁԇӧны.
| |
| | |
| Коԁ-ԍурӧ лыԃԃыԍны ԉібӧ маті-гӧгӧрыԍ віԇӧԁны ӧчкіаԍӧны, сытӧг оз аԁԇыны матыԍыс. Сы-пыԃԃі ылыԍ најӧ бура аԁԇӧны, ԋекущӧм-ӧчкі оз ков. Мукӧԁыс вурԍӧны ԁа лыԃԃыԍӧны ӧчкітӧг, матыԍыс бура аԁԇӧны, ылыԍ оз аԁԇыны, ӧчкіӧн віԇӧԁӧны. Воԇԇајассӧ шуӧны бура-аԁԇыԍјасӧн (ԃаԉнозоркіје), бӧрјајассӧ — омӧԉа-аԁԇыԍјасӧн (бԉізорукіје). Омӧԉа-аԁԇыԍјаслӧн ԍін-коԉкјасыс јонҗыка мыԉкјаӧԍ мукӧԁ-ԁорыԍ.
| |
| Кымын-морт тіјан классын бура-аԁԇыԍыс, омӧԉа аԁԇыԍыԍ?
| |
| Тӧԁмалӧмаӧԍ, мыј велӧԁчыԍјаслӧн ԍінмыс зев јона щыкӧ. Школаӧ-пырігӧн унҗык чеԉаԃыс бур-ԍінмӧн локтӧны, бура аԁԇӧны. Велӧԁчігас сеԍԍа воыԍ-воӧ щыкӧм-ԍінма пыр ӧтарӧ соԁӧ, бура-аԁԇыԍјас чінӧны. Сіјӧ сы-вӧсна, мыј велӧԁчыԍјаслы уна лоӧ лыԃԃыԍны, гіжны, јона муԇтыны ԍінсӧ. Ԍін-бугыԉыс сыыԍ кысԍӧ воԇӧ, быԏԏӧ петыштӧ ортсӧ (мыԉкјаҗык лоӧ) — ԍінмыс щыкӧ, ылыԍ оз-ԋін кут аԁԇыны. Ԍінтӧ-щыкӧԁны отсалӧны пемыԁӧн ԁа омӧԉік-біӧн лыԃԃыԍӧм-гіжӧм, ԉок-нога-партајас (кор лыԃԃыԍігаԁ-гіжігаԁ тушатӧ кусіԋтӧмӧн, јуртӧ-чукыԉтӧмӧн лоӧ пукавны), омӧԉа-тӧԁчана посԋі-шыпаса-ԋігајас ԁа југыԁыс-кӧ ԋіга ԁа ԏетраԃ-вылаԁ оз ԉучкі уԍ, а вуҗӧрӧн. Колӧ, меԁым југыԁыс пыр шујгалаԁорԍаԋ уԍіс, секі ԋекущӧм-вуҗӧр оз ло. (Тіјан классын партајас-вылаԁ југыԁыс шујгалаԁорԍаԋ-ӧ уԍӧ?). Гортаԁ і классаԁ уҗ-вылӧ-пукԍігӧн лӧԍӧԁчӧј пыр сіԇі, меԁым лунын ӧшіԋјас, а рытын лампа пыр вӧліны шујгалаԁорын. Кымын гырыԍӧԍ ԁа паԍкыԁӧԍ ӧшіԋјас школаын, векԋіӧԍ ӧшіԋкостјасыс, сымын-уна-југыԁ вежӧсын, ԇоԋвіԇаӧԍ ԁа бур-ԍінмаӧԍ велӧԁчыԍјасыс.
| |
| Школа-ԍтенјастӧ пыщкӧслаԁорсӧ колӧ мавтны југыԁ-рӧма краскаӧн. Ԋігатӧ ԁа ԏетраԃтӧ ԍінԍаԋыԁ колӧ кутны 32 — 35-саԋԏіметр-сајын. Сіԇісӧ-кӧ онӧ аԁԇӧ,
| |
| ԉібӧ омӧԉа аԁԇаԁ, пырыԍ-пыр мунӧј ԍін-бурԁӧԁыԍ-ԁоктор-орԁӧ. Сіјӧ віԁлалас тіјанлыԍ ԍінјастӧ, ԍін-ԍерԏі щӧктас ӧчкі ԋӧбны. Ӧчкітӧг-кӧ і воԇӧ кутаԁ муԇтыны ԍінјастӧ, ԇікӧԇ најӧс щыкӧԁаԁ. Ԍінјасыԁ-ӧԁ меԁ-колан-торјас. Омӧԉ-ԍінјаснаԁ бура-уҗавны он вермы, уна бур-тор он аԁԇыв. Омӧԉ-ԍінјасыԁ торкӧны міјанлыԍ ԇоԋвіԇалуннымӧс, оз леԇны пӧԍ-ԍӧлӧмӧн, ԁолыԁа-пы-рыԍ уҗавны.
| |
| | |
| Тракома-јылыԍ.
| |
| | |
| Коԁлӧн тіјан-піыԍ, саԃмаԁ-ԁа, ԍінјасыԁ оз воԍԍыны, быԏԏӧ кԉејітчӧмаӧԍ. Лоӧ кінаԁ тіԉны. Ԍінјас кԉејітчӧны секі, кор ԍінлапӧԁ пыщкӧс-вӧсԋі-кучікыс віԍмӧма. Ԍінлапӧԁыԁ быԏԏӧ ӧшіԋ-тупкӧс: віԇӧ ԍінтӧ бусӧԍԍӧмыԍ ԁа ԁојмӧмыԍ уԅігӧн і олігӧн. Віԍмӧм-ԍін-лапӧԁыԍ петӧ ор. Војбыԁӧн лапӧԁ-ԁорјасыс кԉејітчӧны сіјӧ орнас. Коԍмӧм-орыс чукӧрмӧ ныр-берԁӧ ԍін-пеԉӧсӧ.
| |
| | |
| 36-ԁ ԍер. Віԍмӧм-ԍінлапӧԁ.
| |
| 37-ԁ ԍер. Тракома.
| |
| | |
| Меԁ-омӧԉ, полана ԁа вуҗана ԍінлапӧԁ-віԍӧм шуԍӧ тракомаӧн. Віԇӧԁлы јортыԁлыԍ ԍінсӧ. Ԍін-коԉкјыс ԁор-гӧгӧрыс јеҗыԁ. Шӧрлаԋыс сіјӧ пырыс-тыԁалана (прозрачное), шуԍӧ роговітсаӧн. Ԃерт, кӧнкӧ, ті аԁԇыліԁ коркӧ беԉмаа-ԍін. Беԉмаыс сіјӧ щыкӧм-роговітса: гуԁыртчӧма, пемԁӧма. Тракомаӧн-віԍігӧн віԍӧмыс ԍінлапӧԁыԍ вермӧ вуҗны роговітсаӧ, гуԁыртӧ сіјӧс — беԉмаалӧ.
| |
| Роговітсатӧ-кӧ ставнас беԉмаалас, мортыԁ ԍінтӧммӧ. Міјан респубԉікаын меԁ-уна-ԍінтӧм тракомаыԍ: быԁ-ԍо-ԍінтӧм-морт-піыԍ кыԅ-ӧԏіыс ԍінтӧммӧма тракомаыԍ. Тракома — зев вуҗана віԍӧм. Міјанын ԇоԋ ԍіктјасӧн віԍӧны тракомаӧн. Сы-вӧсна оз ков ԋекор тіԉны ԍінтӧ ԋајт-кіӧн, чышкыны ԋајт-куԅчышјанӧн ԉібӧ ԋајт-ныр-чышкӧԁӧн. Оз ков чышкыԍны јӧз-куԅчышјанӧ: он-ӧԁ тӧԁ, куԅчышјан-кӧԅајіныс ԇоԋвіԇа абу. Гашкӧ, тракомаа. Быԁ-мортлы ԍемјаын колӧ лӧԍӧԁны торја-куԅчышјан.
| |
| | |
| 38-ԁ ԍер. Беԉмаа-ԍін.
| |
| | |
| Уԅігӧн-кӧ ԍінјасыԁ кԉејітчӧны, колӧ регыԁҗык петкӧԁчывны ԍін-бурԁӧԁыԍ ԁокторлы. Ԋужӧԁчыны-кӧ бурԁӧԁчӧмыԍ понԁан, ԍінмыԁ јонҗыка віԍмас, јонҗыка орӧԍԍыны кутас.
| |
| | |
| Пеԉ-ԇонвіԇа-јылыԍ.
| |
| | |
| Пеԉ-тыԁаланінјас шуԍӧны пеԉпаԋӧн (раковіна) ԁа пеԉ-роԅӧн (канал). Пеԉ-роԅԍаԋыс пырӧ ортсі-шы-ветлӧԁлан-туј. Пыщса-помыс сылӧн зелтӧма зев вӧсԋіԃік кеԋ-коԃ-кучікӧн, шуԍӧ барабаннеј перепонкаӧн. Шы-ветлан-тујјас-весавны ԋајтыԍ — пеԉ-сітыԍ (ԍераыԍ), колӧ сӧстӧм-рузумӧн. Ԋекор оз ков гуԁјыны пеԉтӧ
| |
| ізтӧгӧн, шпіԉкіӧн, чувкі-кыан-јемӧн ԁа мукӧԁ сещӧм-торјасӧн: верман кеԋ-коԃ-кучіксӧ гыжјыштны, ԁојԁны. Барабаннеј перепонка-сајас кујлӧ самеј кылыԍыс, мыјӧн мі кылам. Сіјӧс јона колӧ віԇны. Емӧԍ, ԋемвіԁчыԍтӧг пеԉӧ кучкасны ԉібӧ пеԉ-воԇын ыҗыԁ-горӧн горӧԁасны. Сіјӧ зев абу бур: барабаннеј перепонка вермас потны, мортыԁ пеԉтӧммас. А пеԉтӧмјаслы-ӧԁ овны зев ԍӧкыԁ: ӧԏіторсӧ ԁасыԍ јуаласны, щӧщ мукӧԁсӧ ԁӧзмӧԁасны. Ічӧтыԍаԋ колӧ велӧԁчыны ԍорԋітны шӧркоԃԃем-шыӧн, оз ков горзыны. Горзӧмӧн веԍкыԁлунтӧ он петкӧԁлы. Колӧ бур-уҗӧн ԁа тӧлка-віԍталӧмӧн петкӧԁлыны сіјӧс. Пабрікјасын гырыԍ-машінајас-берԁын-уҗалыԍјас пӧшԏі ставныс омӧԉа кылӧны: машіна-шыјасыс торкӧмаӧԍ налыԍ кылан-торјассӧ.
| |
| | |
| 39-ԁ ԍер. Пеԉ, ортсіыс і пыщкӧсыс.
| |
| | |
| Пеԉӧ-веԍкалӧм-вуҗана-віԍӧм меԁ-щӧкыԁа овмӧԁчӧ барабаннеј-перепонка-сајса-кылан-торјӧ, сеԍԍа барабаннеј-перепонкасӧ роԅӧԁӧ. Пеԉԍыԁ віјалӧ, ор петӧ. Омӧԉҗыка кутан кывны. Мыјӧн чеԉаԃ кутасны нораԍны пеԉ-віԍӧмӧн, пыр-жӧ колӧ петкӧԁлыны најӧс
| |
| пеԉ-бурԁӧԁыԍ-ԁокторлы, меԁым віԍӧмыс оз уԃіт роԅӧԁны барабаннеј перепонкасӧ.
| |
| Та-јылыԍ віԍталӧј мамјасыԁлы.
| |
| | |
| IX. Уԅӧм ԁа шојтчӧм-јылыԍ.
| |
| | |
| Шојтчӧм-јылыԍ.
| |
| | |
| Уҗалігӧн муԇӧны шырјајјас. Јурӧн-уҗалігӧн (умственныје заԋаԏіја), велӧԁчігӧн, мі муԇам уна-мӧвпалӧмыԍ, кывзӧмыԍ, ԍуԍа-віԇӧԁӧмыԍ, ԁыр копыртчӧмӧн вӧрԅӧԁчывтӧг пукалӧмыԍ. Урӧк помын мі омӧԉҗыка-ԋін гӧгӧрвоам віԍталӧмсӧ, вӧчам уна-ӧшібкајас. Міјанлы колӧ шојтчӧг.
| |
| Меԁ-бура уҗыԁ мунӧ, кӧԏ-регыԃікаӧн, но шојтчӧмӧн.
| |
| Сы-вӧсна школајасын быԁ-урӧк-бӧрын вӧчӧны шојтчӧг — переменајас. Шојтчытӧг-кӧ помԍа уҗавны уна-час, сымԁа вын вошӧ, мыј сеԍԍа веԍіг ԁыр-шојтчӧмӧн он бергӧԁ сіјӧс. Меԁ-уна-уҗалыԍ-орган-міјан — ԍӧлӧм. Сылӧн уҗыс помаԍлытӧм. Кыԇі-нӧ сіјӧ уҗалӧ? Мыјла сіјӧ ԋекор оз муԇ? — Ԍӧлӧмным міјан ставнас шырјајыԍ, јукԍӧ ԋоԉ-пеԉӧ: кык-вежӧс вылілаԁорас ԁа кык-вежӧс улілаԁорас. Кор вылілаԁорса-шырјајјасыс чіныштӧны, топалыштӧны, секі улылаԁорсајасыс ԉічыԁа олӧны, вӧԉаыԍ. Вылысса-јукӧн-шырјајјас топалыштлӧны сӧмын ԍекунԁа-ԁасӧԁ-јукӧн-ԁыра-кежлӧ (0,1 ԍек.). Сы-бӧрын улыса-јукӧн-шырјајјас топалӧны, ԍекунԁа-кујім-ԁасӧԁ-јукӧн-ԁыра-кежлӧ (0,3 ԍек), вылісајасыс шојтчӧны. Сеԍԍа ԍӧлӧмыԁ ставнас шојтчӧ, ԍекунԁ-чеԏверԏ (0,4 ԍек). Сіԇ-кӧ, ԍӧлӧмыԁ сы-ԁыра-жӧ шојтчӧ, мыј-ԁыра і уҗалӧ. Сы-вӧсна і оз муԇ сіјӧ ԋекор.
| |
| СССР-ын закон оз леԇ суткіын кӧкјамыс-часыԍ-унҗык уҗавны. Мӧԁ-кӧкјамыс-час мортлӧн мунӧ кӧмаԍӧм-паԍтаԍӧм, мыԍԍӧм, ԍојӧм-јуӧм, лыԃԃыԍӧм, гажӧԁчӧм, јӧз-кост ԁа гортса-уҗ-вӧчӧм ԁа шојтчӧм-вылӧ. Којмӧԁ-кӧкјамыс-часыс пуктӧма уԅны. Тіјан-арлыԁа-чеԉаԃлы колӧ уԅны ӧкмыс час.
| |
| Ԋемечкӧԁ-војујтігӧн кык-опітсер заклаԁ-вартӧмаӧԍ: коԁыслӧн салԁатјасыс ӧткуԅта ԁа ӧтҗуҗԁа окопјас регыԁҗык коԁјасны. Кыкнаныслӧн салԁатыс вӧлӧма ӧтмынԁаӧн. Ӧԏі-опітсерыс асԍыс салԁатјассӧ јукӧма кык-пеԉӧ: војԁӧр-пӧ меԁ ӧԏі-җынјыс уҗалас, мӧԁыс секі шојтчас; сеԍԍа воԇԇајасыс кутасны шојтчыны, мӧԁ-җынјыс уҗалас. Кӧсјыԍӧма налы уҗалӧмыԍ бура-мынтыԍны. Сы-раԃі салԁатјас ԍӧлӧмԍыс кутчіԍӧмаӧԍ уҗ-берԁӧ, уҗалӧмаӧԍ ебӧс-быртӧԇыс ԁа вӧԉіԍԏі јортјасыскӧԁ вежԍӧмаӧԍ.
| |
| Мӧԁ-опітсерыс нач-мӧԁ-ногӧн лӧԍӧԁӧма уҗалӧмсӧ. Сіјӧ салԁатјассӧ јукӧма кујім-пеԉӧ, быԁ-чукӧрлы щӧктӧма уҗавны сӧмын віт-мінутӧн. Сіԇ-кӧ, быԁ-морт віт-мінут-уҗалӧм-бӧрын ԁас-мінут шојтчіс. Тајӧ-опітсерлӧн јона-воԇ мӧԁ-ԁорԍыс окопыс коԁјыԍԍіс ԁај салԁатјасыс ез муԇны. Воԇԇа-опітсерыслӧн уҗалыԍјасыс жујмунӧмаӧԍ вӧлі, сещӧма муԇӧмаӧԍ. Најӧ-ӧԁ-со ебӧс-быртӧԇыс пыр уҗалісны, ез шојтчывны, а јортјас-уҗаліг-костіыс бырӧԁӧм-вын-мынԁа вын ԋекыԇі ез вермыны чӧжны, ез вевјавлыны бура-шојтчыны. Ԃерт сеԍԍа сіԇінаԁ жујалан. Мӧвпыштӧј ӧні аԍныԁ: кыԇі бурҗык уҗавны, меԁым омӧԉа-муԇӧмӧн унҗык вӧчны.
| |
| | |
| Ун-јылыԍ.
| |
| | |
| Ԍӧкыԁа-гӧгӧрвоана-торјас школаын велӧԁӧны пырҗык асылын, меԁ-воԇԇа-урӧкјасын. Со-мыј-вӧсна сіԇі вӧчԍӧ. Унмыԁ — меԁ-бур шојтчӧг. Уԅӧм-бӧрын уҗавны ԁа мӧвпавны меԁ-кокԋі. Омӧԉа ԉібӧ еща-уԅӧм-бӧрын огӧ вермӧ бура-мӧвпавны, омӧԉа вежӧртам, ԋекущӧм-уҗ кіаным оз пыр, оз уҗавԍыԍԍы. Тіјан-арлыԁа-велӧԁчыԍјаслы колӧ уԅны суткіын ԁас-час. Секі лоанныԁ крепыԁӧԍ, јонӧԍ, ԇоԋвіԇаӧԍ.
| |
| Понмӧс-кӧ ԁыр он леԇ уԅны, 16 — 17-лун-мыԍԏі сіјӧ кулӧ.
| |
| Франтсіјаын велӧԁчӧм-јӧз вӧчӧмаӧԍ со-кущӧм-тор: бура-уԅӧм-бӧрын понлы вірас леԇӧмаӧԍ ԁыр-уԅтӧм-понлыԍ вірсӧ. Сіјӧ зев регыԁӧн выԉыԍ унмовԍӧма,
| |
| Тајӧ петкӧԁлӧ, мыј пемӧсјас-вірын уҗыԍ чукӧрмӧ јаԁ. Уԅігӧн сіјӧ јаԁыс весаԍԍӧ вірӧн.
| |
| Кор мі огӧ уԅӧ, міјан вір-јај пыр уҗалӧ: ветлігӧн-вӧрігӧн шырјајјас топалыштлӧны, ԍінјас віԇӧԁӧны, пеԉјас кывзӧны, јур-вем мӧвпалӧ. Уԅігӧн ставныс најӧ шојтчӧны, чӧжӧны мӧԁ-лун-кежлӧ вын. Сӧмын ԍӧлӧм ԁа тыјас лун і вој песԍӧны — уҗалӧны.
| |
| | |
| X. Віна-јуӧм ԁа табак-курітӧм-јылыԍ.
| |
| | |
| Віна-јуӧмыԍ зев-ыҗыԁ-ԉок.
| |
| | |
| Туј-куԅа ӧтарӧ-мӧԁарӧ-ԁовјаліг-тырјі мунӧ морт. Абу-ӧ сіјӧ віԍмӧма? — Абу. Саԃтӧм-коԁ. Ԍінјасыс пыктӧмаӧԍ, гырԁӧԍӧԍ. Мунӧ ԁа ӧтнасӧн гораа ԍорԋітӧ. Енӧ кывзӧ сылыԍ сӧрӧмсӧ, онӧ-жӧ-ӧԁ ԋемтор гӧгӧрвоӧј-а. Сіјӧ унаыԍ ачыс оз тӧԁ, мыј сӧрӧ, вінаыс віԍмӧԁӧма јур-вемсӧ-ԁа. Со сіјӧ ԍурјаӧ зураԍіс, уԍі ԋајтӧ. Бур, еԍкӧ, гортас - воӧм-мыԍԏі-кӧ тащӧм-мортыԁ унмовԍас. Ԁа-ӧԁ унҗыкыс оз уԅны, зык ԁа шум лептӧны, коԍаԍны зелтчӧны. Нӧјтӧны гӧтырсӧ, чеԉаԃсӧ, шыблалӧны, жугӧԁалӧны ԁозмук ԁа улӧс-пызанјас. Гортсајасыс ԍӧм ԉібӧ ԋаԋ віԁчыԍісны, а сіјӧ со-мыј вајіс — коԁ-јурсӧ. Нажеткасӧ ставсӧ јуӧма. Чеԉаԃыс щыгјавны кутасны, корны петасны. Гӧтырыс шогысла ԁа ԍӧкыԃ-олӧмысла — горзыны-бӧрԁны. Јуыԍ-мужік аскінас четчас ԁа оз віԇӧԁлы ԍемја-вылӧ, мунас корԍны уҗԁыны ԍӧм пӧкмӧлитчыны.
| |
| Емӧԍ, ԍаԃтӧм-коԁӧԇ ԋекор оз јуны. Ещаԋік-јуӧм, на-ногӧн, абу омӧԉ. Поԅӧ, ԁумајтӧны.
| |
| Сіјӧ абу сіԇі. Ещаԋік-јуӧмыԍ омӧԉыс ем-жӧ. Ԏіпограпіјаын ещаԋік-јуыштӧм-наборщік саԃ-наборщікыԍ ӧшібкасӧ унҗык вӧчӧ. Сіԇі-жӧ і мукӧԁ-уҗ-вылын: јуыштӧм-мортлӧн уҗыс омӧԉҗыка мунӧ.
| |
| Профессор Бекԏерев коԁԇӧԁана-јуан віԁлалӧма пон-піјан-вылын. Кымынкӧ-пон-піӧс јуктӧԁыштавлӧма сіјӧ ԍпіртӧн, мукӧԁсӧ абу. Коԁԇывлӧм-пон-піјан зев омӧԉа быԁмӧмаӧԍ, лоӧмаӧԍ міԍтӧмӧԍ, омӧԉікӧԍ, жугыԉӧԍ.
| |
| Віна-јуыԍјасӧс щӧкыԁа віԍӧԁӧ. Најӧ җеԋыԁ-нем-помаӧԍ: јутӧмјас-ԁорыԍ јона-воԇ кулӧны. Јуыԍјаслӧн ԇоԋвіԇа-чеԉаԃ оз вермыны лоны. Најӧ віԍлӧсӧн-ԋін і чужӧны. Аԁԇас-кӧ ԁоктор кеԉыԁ-чужӧма омӧԉік-кагаӧс, меԁ-војԁӧр јуалас, абу-ӧ баԏ-мамыс јуыԍӧԍ. Јуыԍ-баԏ-мам-нывјаслы, верӧссајас мунасны-ԁа, кагасӧ-верԁны ԋемторјӧн лоӧ: морӧсас јӧлыс оз ло.
| |
| Быԁ-коԁԇӧԁана-јуан — јаԁ. Јуыштӧм-бӧрын мортлӧн војԁӧр кывјыс раԅԍӧ: варовмӧ, ԁугԁывтӧг пыр мыјкӧ віԍталӧ. Ызгас-ызгас сіԇі, сеԍԍа јаԁыс кутас вермыны сіјӧс: мортлы зев ԍӧкыԁ лоӧ. Јурыс быԏԏӧ тыртӧм кӧрт-пӧрт, ԋемтор оз уҗав, оз вежӧрав. Ԍінјасыс гырԁӧԍԍӧны, гуԁыртчӧны. Ԍінвоԇыс пемԁӧ, ставыс быԏԏӧ ру-піын. Уҗавны, тӧԁӧмыԍ-ԋін, сещӧм-морт ԋемтор оз вермы, ԋекущӧм-уҗ сылы кіас оз пыр.
| |
| | |
| Курітчӧмыԍ зев-жӧ омӧԉ.
| |
| | |
| Керкатыр лӧз-щын, ԋінӧм оз тыԁав. Јурӧј бергӧԁчӧ. Лолавны ԋемторјӧн. Пукалыԍјасыс віжӧԁӧмаӧԍ, кеԉԁӧԁӧмаӧԍ. Кызӧны, шыжсӧ җоҗӧ ԍӧлалӧны.
| |
| Кытчӧ, бара, ме веԍкалі-а? — Курітчыԍјас-піӧ. Воԍталӧј ӧшіԋјастӧ! Міјан-тыјаслы колӧ сӧстӧм-сынӧԁ! Мі тӧлӧԁӧмӧн весалам керкаыԍ щыкӧм-сынӧԁ — угԉекіслота, а ті, курітчыԍјас, табак-щыннаԁ бӧр леԇаԁ сіјӧс, тыртаԁ керкасӧ. Міјан ловгоршлы, тыјаслы, гырк-пыщкӧслы-ставнас табак-щыныԁ зев омӧԉ: уна-ԉок сіјӧ вӧчӧ.
| |
| Мыјԁа-на омӧԉыс табактӧ-сотӧмыԍ курітчӧмԍыс-ӧпріч! Ԁоктор шуас, чеԉаԃтӧ-пӧ јӧлӧн колӧ јуктавны, аԁԇан, кущӧм најӧ омӧԉӧԍ, быгыԁӧԍ. — „Ԍӧмыс абу јӧвсӧ ԋӧбны. Ва јуасны", шуас баԏыс. „Те курітчан, курыԁтӧ віԁлавлан? Уна-ӧ-ԍӧм віԇан сы-вылӧ быԁ-лун? Табак-пыԃԃіыԁ-кӧ, еԍкӧ, те кагаыԁлы јӧв ԋӧбан, красујтчас-олас сіјӧ. Быԁмас ԇоԋвіԇаӧн, јонӧн. Мӧԁыԍ аслыԁ-жӧ бур-отсаԍыԍ лоӧ, ԋімкоԃаԍны понԁан".
| |
| Вајӧ ӧтувтчӧмӧн венԍыны курітчӧмӧн! Бырӧԁамӧј сіјӧс! Классӧ ӧшӧԁам пӧв. Ӧтар-бокас гіжалам куріт-
| |
| чыԍјасӧс, мӧԁарас — курітчытӧмјасӧс. Коԁі курітчӧмыԍ ԁугԁас, сіјӧс ԁолыԁа-пырыԍ вуҗӧԁам курітчытӧмјас-ԁінӧ. Быԁ-сещӧм-вуҗӧԁӧм лоӧ ыҗыԁ-праԅԋікӧн, ыҗыԁ-бур-вӧчӧмӧн. Сы-јылыԍ мі понԁам віԍтавлыны мукӧԁ-курітчыԍјаслы. Мі ог летчыԍӧј тајӧ-уҗыԍ. Кутам вынјаыԍ песԍыны кыскыны став - курітчыԍсӧ аслаԁорӧ, курітчытӧмјас-пыщкӧ. Мі бырӧԁам школаыԍ курітчӧмӧн-сынӧԁ-щыкӧԁӧм! Ԁугӧԁам табак-щын-пуркјӧмыԍ став-велӧԁыԍсӧ, велӧԁчыԍјассӧ, стӧрӧжӧс!
| |
| Быԁ-классӧ колӧ ӧшӧԁны тащӧм пӧвсӧ.
| |
| Понԁам пасјавны курітчӧмыԍ-ԁугԁыԍјасӧс.
| |
| | |
| XI. Бӧрја-кыв.
| |
| | |
| Мыј колӧ вӧчны школаса ԇоԋвіԇалун-понԁа-тӧжԁыԍыԍ-котырлы.
| |
| | |
| Уна-велӧԁчыԍ лыԃԃас тајӧ-ԋігасӧ. Лыԃԃӧмыԁ сіјӧ ӧԏі-тор, колӧ вӧчны, мыј щӧктӧма. Меԁым лыԃԃӧмыс веԍ оз вош, меԁым велӧԁчыԍјас велаласны ԇоԋвіԇа олӧмӧ, колӧ коԁлыкӧ сы-јылыԍ пыр каԅтывны, зурӧԁны, щӧктыны вӧчны, ышӧԁны сы-вылӧ. Школаса ԇоԋвіԇалун-понԁа-тӧжԁыԍыԍ-котырлы, став-велӧԁчыԍыскӧԁ ӧтув, ԁоктор-інԁалӧм-ԍерԏі колӧ зіԉны пыртны олӧмӧ ԋігаын-віԍтавлӧм-торјас. Колӧ зіԉны, меԁым сіјӧ пырас і вужјаԍас. Секі важ-олӧм школаын вежԍас. Велӧԁчыԍјас аԍныс понԁасны кысԍыны сӧстӧма, бура-олӧмлаԋ, понԁасны віԇны аԍнысӧ быԁ-ԉокыԍ ԁа омӧԉыԍ. Секі тајӧ-ԋіга-леԇӧм веԍ оз вош.
| |
| Ԇоԋвіԇалун-понԁа-тӧжԁыԍыԍ-котырлы школаын, мукӧԁ-велӧԁчыԍјаԍкӧԁ-щӧщ, колӧ унҗыкыԍ вӧчлыны выставкајас, собраԋԋӧјас ԇоԋвіԇа-кутӧм-јылыԍ ԍорԋітны; аслыныс бура, ԉучкі овны, меԁым мукӧԁ, на-вылӧ-віԇӧԁӧмӧн, ԉок-олӧмсӧ вежасны бур-вылӧ. Колӧ налы тӧԁны ԁа пыртны олӧмас со-кущӧм-торјас:
| |
| 1. Чужӧмтӧ, гоԉатӧ ԁа пеԉјастӧ быԁ-лун мыԍкыны кӧԇыԁ-ваӧн, мајтӧгӧн. Кіјастӧ мыԍкыны быԁ-ԍојӧм-воԇвылын. Піԋјас весавны вој-кежлӧ ніԋ-весалан-щӧт-
| |
| каӧн ԁа сӧстӧм-мелӧн. Ӧтчыԁ быԁ-вежонын мыԍкыны тушатӧ шоныԁ-ваӧн, мајтӧгӧн.
| |
| 2. Купајтчігӧн ваын ԁыр оз ков овны: кынмыны-завоԃіттӧԇ колӧ петны сетыԍ.
| |
| 3. Оз ков леԇны окавны аԍтӧ парјаԁ ԋі кітӧ. Аслыԁ оз ков окавны ԋекоԁӧс, ӧбразјас-ԋі, крестјас-ԋі. Оз ков ԍетны понлы ԋувны кітӧ. Оз ков уԅтӧԁлыны аскӧԁыԁ понјӧс-ԋі-каԋӧс, оз ков окавны најӧс.
| |
| 4. Оз поԅ ԍӧлавны җоҗӧ. Кызігӧн ԁа ԋесјігӧн вомтӧ колӧ тупкыны.
| |
| 5. Ԁӧрӧм-гачтӧ-ԁа, піԋҗак-паԍтӧ-ԁа, воԉпаԍ-гӧгӧртӧ-ԁа колӧ віԇны сӧстӧма. Бусӧԍ-кӧлујтӧ колӧ пыркӧԁны ывлаын, бокын јӧз-оланінԍаԋ. Җоҗтӧ колӧ чышкыны лапыԁ-корӧԍӧн, меԁ бус оз кај. Бусјас чышкавны лапыԁ-веԏӧкӧн.
| |
| 6. Сӧстӧм-сынӧԁ зев бур. Колӧ велӧԁны аԍтӧ овны воԍса-ӧшіԋӧн ԉібӧ форточкаӧн. Керкатӧ колӧ щӧкыԁҗыка тӧлӧԁны, асылын ԁа вој-кежлӧ щук-ԋін быԁ-лун. Ен тӧбԍы, ен гартчы вывті-шоныԁа.
| |
| 7. Ԍој-ју торја-ԁозјыԍ, чышкыԍ торја-куԅчышјанӧ, уԅлы торја-воԉпаԍын.
| |
| 8. Јӧвтӧ ԁа ватӧ пуԅӧԁлӧмӧс ју. Граԁвыв-пуктастӧ ԁа вотӧсјас мыԍкавтӧг ен ԍој. Віԁчыԍ мічӧԁӧм- мампаԍԍӧыԍ ԁа поԁсолԋечԋікыԍ.
| |
| 9. Быԁ-ԇоԋвіԇа-велӧԁчыԍлы колӧ вӧчны гімнаԍԏіка ԁа спорт велӧԁны. Переменајас-ԁырјі колӧ овны ывлаын, сӧстӧм-сынӧԁ-вылын .
| |
| 10. Уԅны колӧ 10-час.
| |
| 11. Школаын ԋекоԁлы оз поԅ курітчыны. Велӧԁчыԍјаслы колӧ венԍыны табак-јаԁӧн, бырӧԁны курітчӧм.
| |
| 12. Коԁԇӧԁана-торјас ен ју. Кӧԏ-кущӧмкӧ-ыҗыԁ-морт, аслас-пемыԁлуныс-вӧсна і понԁас щӧктыны јуны, ен кывзы сылыԍ. Крепыԁа аԍтӧ кут бур-туј-вылын.
| |
| Тајӧ-12-торсӧ ԇоԋвіԇа-кутӧм-јылыԍ колӧ тӧԁны быԁ-велӧԁчыԍлы; овны сіԇі аслыныс, велӧԁны щӧщ і мукӧԁӧс: гортсајассӧ ԁа тӧԁсајассӧ.
| |
| Јурінԁалыԍ.
| |
| I. Морт-кучік-ԇоԋвіԇа-јылыԍ.
| |
| Ԉістбок.
| |
| Мыјла колӧ мыԍԍыны.............................................. 3
| |
| Кыԇі колӧ ԁӧԅӧрітны јурԍітӧ ԁа чуԋ-гыжјастӧ 4
| |
| Кущӧм-ваӧн колӧ мыԍԍыны . ..................................... 7
| |
| Саріԇын ԁа јујасын купајтчӧм-јылыԍ.............................. 7
| |
| Кыԇі колӧ паԍтаԍны.............................................. 8
| |
| Кынмалӧм-јылыԍ ................................................ 10
| |
| II. Фізкуԉтура.
| |
| Гімнаԍԏіка ԁа спорт абу ышмапторјас: најӧ ԇоԋвіԇалун кутӧны 10
| |
| Шоныԁ-паԍ-пыԃԃі — фізкуԉтура .................................... 14
| |
| III. Ԉіфмаԏіческеј-ԍіԍԏема-ԇоԋвіԇа-јылыԍ.
| |
| Зӧлӧтука-јылыԍ............................. 15
| |
| IV. Лыԍӧм-ԇоԋвіԇа-јылыԍ.
| |
| Ракіт-віԍӧм-јылыԍ.............................................. 17
| |
| Мыјла чеԉаԃлӧн лыԍӧмыс кокԋіа кусԋаԍӧ,
| |
| пӧрыԍјаслӧн — чеглаԍӧ......................................... 18
| |
| Кытчӧԇ кагаыԁлӧн ԍурсалыыс оз јонмы, уԅтӧԁлы сіјӧс чорыԁ-воԉпаԍын 19
| |
| Морӧс-лыјас-чукыԉтчӧм-јылыԍ.................................... 21
| |
| Мыј-вӧсна коԁ-ԍурӧ-јӧз ӧԁјӧ ԁа уна вермӧны ветлыны, мукӧԁыс — оз. 22
| |
| V. Лолалан-тујјас-ԇоԋвіԇа-јылыԍ.
| |
| Мыјла мі тӧлӧԁам ас-оланіннымӧс................................ 24
| |
| Морӧс-лыјас-јылыԍ.............................................. 25
| |
| Кыԇі паԍкӧԁны векԋі-морӧс...................................... 28
| |
| Чакотка-јылыԍ ԁа кыԇі сыыԍ мезԁыԍны .... 29
| |
| Уна-ӧ кулӧ јӧз чакоткаӧн......................... 31
| |
| Збыԉыԍ-ӧ поԅӧ віԍмыны чакоткаӧн віԍыԍ-шыжԍаԋ 31
| |
| Ԃіспанԍер — чакоткаӧн-венԍан-ін.................... 32
| |
| Карлӧн тыјасыс — паркјас ԁа саԁјас................ 37
| |
| Воԇын-олыԍјасыс лоӧны ывла-школаын - велӧԁчыԍјас. 38
| |
| VI. Вір-ԇоԋвіԇа-јылыԍ.
| |
| Мыјла мукӧԁ-чеԉаԃыслӧн чужӧмыс быгалӧма, јеҗыԁ, мукӧԁыслӧн — ԁон-гӧрԁ, вірыс ворсӧ 39
| |
| Јеҗыԁ-гӧгыԉјас-јылыԍ вірын . .................... 40
| |
| Мыј вӧчӧ вір-кіԅер (плазма)............ 42
| |
| VII. Ԍојан-јуан-мунан-туј-ԇоԋвіԇа-јылыԍ.
| |
| Віԇӧј піԋјастӧ сіԍмӧмыԍ.......................... 48
| |
| Ԍој каԁын. Ԋемпӧратом-пӧраӧ рушкутӧ ен тырт 44
| |
| Велӧԁ ԍувтӧ весаԍны асылын....................... 45
| |
| Ковјас-јылыԍ ԁа кыԇі наыԍ віԁчыԍны............... 46
| |
| Јӧв-јылыԍ ....................................... 47
| |
| Ԍојан-јылыԍ...................................... 50
| |
| VIII. Ԍін-пеԉ-ԇоԋвіԇа-јылыԍ.
| |
| Мыјла школаын уна-велӧԁчыԍ сӧмын маԏыԍ аԁԇӧны 52
| |
| Тракома-јылыԍ.................................... 53
| |
| Пеԉ-ԇоԋвіԇа-јылыԍ................................ 54
| |
| IX. Уԅӧм ԁа шојтчӧм-јылыԍ.
| |
| Шојтчӧм-јылыԍ.................................... 50
| |
| Ун-јылыԍ......................................... 57
| |
| X. Віна-јуӧм ԁа табак-курітӧм-јылыԍ.
| |
| Віна-јуӧмыԍ зев-ыҗыԁ-ԉок......................... 58
| |
| Курітчӧмыԍ зев-жӧ омӧԉ........................... 59
| |
| XI. Бӧрја-кыв.
| |
| Мыј колӧ вӧчны школаса ԇоԋвіԇалун-понԁа-тӧжԁыԍыс-котырлы 60
| |