|
|
| (не показано 313 промежуточных версий 4 участников) |
| Строка 1: |
Строка 1: |
| Проф. О. Хвоԉсон.
| | Быль ли, небыль... Важын ни эта вӧлӧм. Сэк и тӧв пӧ абу вӧлӧм таланьын. Ыджыт Шонді абу и вешшывлӧм эна местаэзісь. Пыр вӧлӧма мича да гажа. Быдмӧма сэк татӧн басӧк лапья вӧр - Парма. Олӧмась вӧрас зверь-пӧткапӧлӧс. Отир эшӧ абу на вӧлӧм. Уна ли, етша ли чулалас кад - Пармаыс чужтас зонӧс. Шуасӧ сійӧ Пераӧн. Бытшӧм да кодя быдмас хозяин - и вӧрыслӧ, и муыслӧ. Керас сія аслыс ньӧв, лӧсьӧтас ёссез. Ветлӧтӧ пӧ аслас му кузя, видзӧтлӧ, медбы и пуэс быдмисӧ бура, медбы и зверь-пӧткапӧлӧс оліс бытшӧмика, медбы и чериыс уяліс сӧдз ваэзын. Ӧтпыр Пераыс лэдзчас Кӧсва дорӧ, аддзӧ: мышкыртчӧма кымӧрсянь сизим рӧма Енӧшка да юӧ васӧ. - Тэ мыля юан менам юись васӧ? - юалӧ Енӧшкаыслісь Пера. - Мун татісь. - Ме эг тӧд, что ваыс тэнат, - шуӧ Енӧшка, - а ютӧг ме ог вермы овны. Сет юны пӧттӧдз. - Сета, ежели тэ менӧ кайӧтан кымӧрас. Ме бы видзӧта, мый сэтчин керсьӧ. - Пуксьы, - шуӧ Енӧшка, - сюррезӧ вылӧ. Пера пуксяс сы сюррез вылӧ, мӧтыд и лэбтас сійӧ кымӧрас. Сувтас кымӧрас Пера, и оссяс сы одзын Енма. Кытчӧ оз видзӧт, быдлаын городдэз да городдэз - дӧс алмазісь да чар изісь керӧмась. Быдлаын биэз сотчӧны: ыджытӧсь и учӧтӧсь, гӧрдӧсь, лӧзӧсь и вежӧсь. А шӧрас сотчӧ медыджыт би, Шонді-Би. Охота лоас Пераыслӧ босьтны кӧть неыджыт би тор да лэдзчӧтны сійӧ му вылас. Локтас сія Шонді-Биыс дынӧ да кватитас бы... Сэтчӧ кыдз гымыштас, кыдз вирдыштас - и чапкач Перасӧ ылӧ-ылӧ Би дынсяняс. Пондас усьны Пераыс тартарарыӧ. Но вот кутас кинкӧ сійӧ, лэбтас и пуксьӧтас мыйӧкӧ небытӧ. Видзӧтӧ Пераыс - аддзӧ: пукалӧ сія кымӧровӧй подушкаэз вылын, золотӧй додьын, а кыскӧ сійӧ серебрянӧй вӧв. Бокас сыкӧт пукалӧ басӧкся-басӧк нывка. Синнэс сылӧн лӧз кымӧрись, рожабаннэс - асывся зарниись, юрсиыс - чистӧй золотоись, а паськӧмыс свиттялӧ, нельки синнэз янӧтӧ. - Тэ кин сэтшӧмыс? - юалӧ нывкаыслісь Пера. - Ме Зарань, Шонділӧн ныв. Быд асылӧ ме сайма одзджык Шондіысся и быд рытӧ вода сысся сёрӧнжык. Ме дозирайта, медбы Шондіыс некинӧс эз сот. А тэ мыля павкин Шонді-Биас? - юалӧ сія Пераыслісь. - Ме мӧді лэдзчӧтны сійӧ му вылас, - шуӧ Пера. - А мыйлӧ сія тэныт му вылас? - Медбы городдэз сэтшӧмӧсь жӧ гырисьӧсь да басӧкӧсь быдмисӧ, кыдз Енмаас. - А кин пондас нія городдэзын овны? - юалӧ Зарань. - Миян тэкӧт челядьным. Эд ме тэныт, тыдалӧ, гленитчи, раз тэ менӧ дорйин, - шуӧ Пераыс. - О-о, смев тэ, зонка. Смев да удав, - шуӧ Зарань, - эшӧ некин эз на лысьт кайны татчӧ, а тэ вот кайин. Эшӧ некин эз на лысьт павкӧтны Шонді-Бисӧ, а тэ павкӧтін. Дорйи бы ме кӧть кинӧс, но тэнӧ эшӧ и радейта. - Сэк лэдзчам мекӧт му вылас, - шуӧ Пера. - Ме мыччала тэныт ассим богатствоэз: керӧссэз да вӧррез, юэз да тыэз, видззез да ыббез. И иньдӧтас Зарань ассис серебрянӧй вӧвсӧ увлань, муыслань. Лэдзчасӧ нія му вылӧ, и Пера пондас мыччавны Зараньыслӧ ассис богатствоэз: вылын мыссэз-керӧссэз да гажа вӧррез, сӧстӧм юэз да басӧк тыэз, цветитан видззез да веж ыббез. Гленитчӧмась нія Зараньыслӧ, и согласитчас сія кольччыны Пераыскӧт му вылас. Сэк окалас Парма-Вӧрлӧн зоныс Шонділісь нывсӧ. Казялас этӧ кымӧрсянь Шондіыс, лӧгасяс Зараньыс вылӧ и пышшас эна местаэзісь: ась пӧ кынмӧны кӧдзытсяняс. Му вылас сэк жӧ лоӧма кӧдзыт да пемыт, пондӧмась пӧльтны ойся тӧввез, кынмӧмась юэз да тыэз, лым столаэз тыртӧмась быд пельӧсок. Лёк тӧвчик пондӧма гӧрдззыны ассис кузь бӧж, каляннэз пондӧмась уннявны-повзьӧтчыны. Сэк Пера лэбтас Зараньсӧ киэз вылас да пыртас вӧрӧ. И Парма-мамыс примитас нійӧ ласкова и дзебас аслас лапъя да небыт уввез увтӧ. Сизим год сьӧрна абу вовлӧма талань Шондіыс, сизим год сьӧрна олӧмась Пера да Зарань вӧр пытшкын. Сы коста Зарань быдтас ни Пераыслӧ сизим зонӧс - вынася-вынаэзӧ да сизим нылӧс - басӧкся-басӧккезӧ. Зоннэс пондасӧ вӧравны ни, и ныввес - гортовисявны. Ветлӧтас-ветлӧтас кытӧнкӧ Шонді и охота лоас сылӧ видзӧтны, мый ни лоис нылыскӧт. Локтас сія талань бӧр. Сэк жӧ лоас бӧра шоныт да югыт. Пышшасӧ тӧввез и каляннэз, дзебсисяс тӧвчик. Сыласӧ юэз да тыэз, пондасӧ цветитны быдмассэз. Енӧшка мышкыртчас Кӧсва весьтӧ юны. Пондас корны Шондіыс Зараньсӧ, медбы кайис сія бӧр кымӧрас, кытӧн пыр шоныт да гажа, кытӧн быдӧс тырмӧ, мый бы эз ков. Зарань оз бы кай. - Меным, - шуӧ, - татӧн бур. Сэк Шонді пондас грӧзитчыны: - Ме бӧра пышша татісь, ась ті кынматӧ. Зарань и баитӧ: - Сизим год олім - эг кынмӧ. Вӧр шонтіс. - Сэк сота быдӧннытӧ ӧтлаын вӧрыскӧт, - повзьӧтлӧ Шонді. Повзяс Зарань и шуӧ Пераыслӧ: - Только кымӧрас ме верма видзны сійӧ, медбы эз сот. Колас кайны. Каям быдӧнным. Пера и шуӧ: - Ме татӧн чужи, быдми, татчӧ и кольчча. Торйӧтасӧ сэк нія челядьнысӧ кык торйӧн - мукӧдсӧ кольны му вылӧ, мукӧдсӧ кайӧтны кымӧрӧ. Но лӧгасяс сэк Парма-вӧр: - Ме нійӧ шонті, верді, а нія пышшӧны бы. Ась мунӧ Зараньыс ӧтнас, кысянь локтіс, а челядьыс ась кольччӧны му вылӧ! И лӧсьӧтас сія говк: ӧтӧрын ыкӧстан - мӧдӧрын кылӧ. Пондас Зарань кытсавны челядьсӧ, медбы кайӧтны Енмаас: ыкӧстас ӧтӧрӧ - мӧдӧр кылӧ. Сідз нія и янсӧтчасӧ: Зарань мунас лунлань, челядьыс - ойлань. Дыр горзас, корас челядьсӧ Зарань, но нія озӧ кылӧ. Эта коста Шондіыс сыбурна пондас сотны ни, нельки ваэз косьмасӧ, муыс потласяс, быдмассэз кельдӧтасӧ. Нем керны - Зарань каяс кымӧрас ӧтнас, медбы не сетны Шондіыслӧ сотны челядьсӧ. Лишь коляс му вылас ассис серебрянӧй вӧв да золотӧй додь, медбы кӧр-нибудь кайисӧ челядьыс сы дынӧ Енмаас. Эта кадӧ Пераыс ӧктас ассис зоннэсӧ, сетас нылӧ ньӧввез да кайӧтас медвылын керӧс вылӧ мыччавны Шондісӧ. - Видзӧтӧ, - шуӧ сія нылӧ, - вон ыджытся-ыджыт би, Шонді-Би; сысянь быдӧс бурыс: шоныт и югыт, сыснь городдэз быдмӧны. Но сысянь жӧ и быдӧс умӧльыс: сія сотӧ и сія кынтӧ, сія янсӧтіс быдӧннытӧ тіянӧс и менӧ мамныткӧт. Ме пондылі сыкӧт вермасьны, но ӧтнам эг вермы. А ӧні мийӧ унаӧсь. Лэбтасӧ сэк сизимнан зоныс ньӧв и лыясӧ веськыт Шонді-Биас. Ӧтдруг ныкӧт лыяс Пера аслас медыджыт ньӧлісь. Зэгалас быдӧс Шонді-Би, чеччӧвтас сы бердісь ыджыт би тор да киссяс бичиррезӧн омӧн му кузяс. Ӧзъясӧ Пармаын сэк биэз, ыджытӧсь и учӧтӧсь, лӧзӧсь и вежӧсь. И пондасӧ быдмыны городдэз, сэтшӧмӧсь жӧ гырисьӧсь да басӧкӧсь, кыдз Енмаас. Нія городдэзын важся каддэзсянь олӧ отир - Пералӧн да Зараньлӧн челядь. Шуӧны нійӧ пермяккезӧн да зырянаӧн. Кодя отир. И шоныт, и гажа эта странаын. Вылын мыссэз-керӧссэз да гажа вӧррез, сӧстӧм юэз да басӧк тыэз, цветитан видззез да веж ыббез, а сідзжӧ городдэз да посаддэз - ыджыт богатствоэзӧн тырӧма край. Шонді бы и ӧні пышшӧ татісь (быд годӧ сы коста тӧввез овлӧны), но оз вермы, раз ыджыт тор сылӧн мусӧ шонтӧ. Сія бы и сотӧ гожумнас, но Зарань оз сет. Сія сё медодз чеччӧ асывнас и медбӧръя водӧ рытнас - дозирайтӧ, медбы некинӧс эз сот Шондіыс. Только быд гожумся асылӧ мусӧ да вӧрсӧ вевттьӧ кыз сӧстӧм лысва. Этӧ Зарань одз асывнас, кӧр эшӧ быдӧнныс узьӧны, горзӧ - гажтӧм сылӧ челядьыстӧг. Да и челядьыс сылӧн частожык баитлӧны, кыдз бы адззыны серебрянӧй вӧвсӧ золотӧй додьнас да кайны Енмаас. Одзжык эз веритлӧ, а ӧні веритӧны ни тай, что кымӧрас туйӧ кайнытӧ. Ме бы кайла жӧ сэтчин. |
| ВЫԈ МЕРАЈАС-ЈЫЛЫԌ.
| |
| (Метр, гектар, лнтр, грамм).
| |
| Роч вылыԍ лӧԍӧԁіс А. А. Суханова.
| |
| 1923 во.
| |
| Комі ԋіга леԇанін.
| |
| Сыктывԁін кар.
| |
| Тираж 2000 зкз.
| |
| Мыј-јылыԍ тајӧ ԋігаыс віԍталӧ.
| |
| | |
| Тајӧ ԋігасӧ гіжӧма, јортјас креԍԏана, тіјанлы. Тані віԍталӧма ӧԏі выԉтор-јылыԍ. Тајӧ выԉторјыс міјанлыԍ вежӧ важ мерајтчӧмјас, веԍітчӧмјас. Мӧԁ воԍаԋ тајӧ ковмас ԇік быԁӧнлы. Сіјӧн воԇвыв колӧ тӧԁмаԍны. Тајӧ еԍкӧ, ԃерт, мукӧԁлы абу-ԋін выԉтор-ԁа, сӧмын рочлы, меԁԍа јона комілы, выԉтор лоӧ. Комі абу сещӧм вежӧрттӧм, ԉока регыԁӧн велалас. Тӧԁны тајӧ кутас важԍыс јонҗыка, ԁа нӧшта аԏԏӧ-на шуас бӧрыннас тајӧ торсӧ лӧԍӧԁӧмыԍ.
| |
| Унаӧн тіјан піыԍ мыј-ԍурӧ тӧԁӧны-ԋін тајӧ выԉтор-јывԍыԁ. Швечјаслыԍ быԁӧн аԁԇывлінныԁ мерајтчансӧ, шуԍӧ саԋԏіметрӧн. Сеԍԍа бара-жӧ кывлінныԁ, апԏекајасын ԉекарствојас веԍітӧны кілограммӧн, граммӧн. Тајӧ војасын сакарінтӧ јона вузавлісны граммјаснаԁ. Кывлінныԁ-жӧ сіјӧ ԃерт. Оз-ԋін ԇік ставыс тӧԁтӧм кывјас лоны тіјанлы. Міјан-кынԇі быԁлаын-ԋін таԇі мерајтчӧны, веԍітчӧны. Мӧԁ воԍаԋ і міјан муӧ лӧԍӧԁасны тајӧ мерајастӧ, меԁ быԁлаын ӧткоԃ кокԋіԁ лоӧ.
| |
| Ԃерт бара лоӧны јуаԍыԍјасыԁ: мыјла-нӧ-пӧ важ мерајасыслыԍ ԋімнысӧ вежны, абу-ӧмӧј ӧткоԃ. Мі-пӧ важ-
| |
| ас — пуԁјасас, пунтјасас, аршынјасас, вершӧкјасас велалӧмаӧԍ-ԋін-ԁа ԋемторла-ԋјн ԍӧктӧԁны выԉ-ногӧн вежлалӧмӧн. Вајӧ-жӧ артыштамӧј ԁа віԇӧԁламӧј, сіԇ-ӧ сіјӧ?
| |
| Ті-кӧ ас гӧгӧрныԁ віԇӧԁланныԁ, артыштанныԁ, аԁԇанныԁ: уна важтор вежԍӧма выԉторјӧн. Сіјӧ-жӧ торјассӧ важҗык јӧзыс ез-ԋін веԍіг кывлыны. Мі ӧні шенԅам важ јӧз олӧм вылӧ. Выԉторјаԁ јӧз кутчіԍӧны кокԋі-вӧсна, лӧԍыԁ-вӧсна. Збыԉыԍ-ӧԁ став јӧзыс му-вылаԁ кыԇ-мыј вермӧны олӧмнысӧ асԍыныс лӧԍӧԁӧны, кокԋӧԁӧны. Меԁ еԍкӧ быԁ уҗ кокԋіԁҗыка ԁа регыԁҗык артміс. Артмас-кӧ коԁлӧн-кӧ лӧԍыԁҗык, бурҗык выԉтор, важсӧ пыр і еновтӧны, ԁырӧн вунӧԁӧны веԍіг.
| |
| Сіԇі став олӧмыс јӧзлӧн пыр вежԍӧ, выԉмӧ, кокԋалӧ. Боԍтам-кӧԏ віԇ-му уҗалӧмтӧ. Меԁ војԁӧр веԍіг гӧрјыс ез вӧв, коканјасӧн кокалісны, сеԍԍа ԁыр-мыԍԏі артміс гӧр, гӧр бӧраԁ плуг, уна пӧлӧс му уҗалан машінатӧ лӧԍӧԁісны. Ӧні быԁ креԍԏаԋін мырԍӧ машінајас ԋӧбавны. Тӧԁӧ сіјӧ, машінајасӧн уҗавны кокԋі, лӧԍыԁ, кіӧн, прӧстӧј гӧрјӧн ԁорыԍ.
| |
| Војԁӧр овлісны сартасјасӧн. Сеԍԍа коркӧ ԍіԍ лоі, секі сартас еновтісны, сы бӧрын караԍін ԍурі, ԍіԍ шыбытісны. ԁыр-мыԍԏі корԍісны газ, еԉектрічество. Коԁі еԉектрічество вермӧ лӧԍӧԁны гортас, сіјӧ ԋекущӧм газ-ԋі, караԍін-ԋі, ԍіԍ-ԋі оз-ԋін ӧзты.
| |
| Војԁӧр вурԍӧны вӧлі кіӧн. Ӧні, коԁлӧн ем вурԍан-машіна, оз-ԋін кіӧн кут вурԍыны. Војԁӧр ылі мујасӧ ветлӧԁлісны, грузјас кыскалісны пыр вӧвјасӧн. Мыјԁа
| |
| вӧлі ԍетчӧ пӧраыԁ, ԃеԋгаыԁ мунӧ (быԁԍама пріччаыԁ вермас вӧлі лоны-ԁај: вӧлыԁ кувны, сувтны, ԏеԉегаыԁ жугавны). Ӧні ӧтар помԍаԋ мӧԁарӧԇ ветлӧԁлӧны паракоԁӧн, кӧрттујӧн. Кущӧм регыԁ, ԁонтӧм сувтӧ тујыԁ воԇԇа-ԍерԏі. Ӧтпырјӧн уна ԍурс пуԁ, уна ԍурс јӧз нуӧны паракоԁјас, машінајас.
| |
| Тащӧм торјас ӧні вывті уна. Быԁ јӧз корԍӧны бурҗыкӧс, кокԋіԁҗыкӧс (важнас уҗалӧмԍыс, олӧмԍыс еновтчӧны).
| |
| Тајӧ выԉторјыс ԇік-жӧ тащӧм лоӧ. Сӧветскӧј Роԍԍіја паԍталаын кӧсјӧны вежны важ мерајас выԉ вылӧ. Міјан важ мерајасыԁ: верст, сыв, аршын, вершӧк, пут&, ԃујм шуԍӧны рочӧн „мера ԃԉіны"-ӧн. Сіјӧн мерајтӧны куԅталунсӧ уна торлыԍ: гезлыԍ, ԁӧралыԍ, тујлыԍ. Мујас, віԇјас, вӧрјас мерајталӧны ԃеԍаԏінаӧн, кваԁратнӧј сывјӧн. Пыԅ, туԍ, аԋкыщ мерајтӧны чеԏверԏӧн, чеԏверікӧн, гарԋечӧн. Кіԅер торјас: ԍпірт, віна, караԍін мерајталӧны бӧчкајасӧн, веԁрајасӧн, штопӧн, партаӧн, пӧлӧвінкаӧн, стӧканӧн. Гырыԍ ԍӧкыԁ торјас веԍітӧны пуԁјасӧн, тувјасӧн; посԋі кокԋі торјас (краска) — лотӧн, зӧлӧԏԋікӧн.
| |
| Војԁӧр быԁ пӧлӧс јӧзлӧн вӧлі асланыс мераыԁ, міјан-моз жӧ. Ӧні вӧлӧмкӧ унҗык пӧлӧс јӧзыс-ԋін боԍтӧмаӧԍ тајӧ выԉ мератӧ. Ԋемечјас, прансузјас, іспаԋечјас, ітаԉјаԋечјас, швеԁјас, пјнјас важӧн-ԋін вунӧԁалӧмаӧԍ асԍыныс мерајаснысӧ, ставныс мерајтӧны ӧԏі пӧлӧс тајӧ выԉ меранаԁ. Кущӧм-ԍурӧ посԋіԃік јӧзлӧн сӧмын-ԋін ӧні коԉӧма асланыс мерајасыс. Регыԁ і најӧ вежасны, боԍтасны тајӧ-жӧ мерајас. Буракӧ абу-жӧ омӧԉ тајӧ выԉ мераыԁ, быԁ кыла јӧз-кӧ боԍтӧны, вежӧны асԍыныс важ мерајаснысӧ.
| |
| II.
| |
| Выԉ мерајас-јылыԍ.
| |
| | |
| Міјан гырыԍ мерајас уна-ног посԋавлӧны. Верстын 500 сыв, сывјын кујім аршын іԉі 7 пут, аршынын 16 вершӧк, путын 12 ԃујм, ԃујмын 10 ԉіԋіја; пуԁын 40 тув, тувын 32 лот, лотын 3 зӧлӧԏԋік; чеԏвертын 8 чеԏверік; веԁраын 20 парта. Аԁԇанныԁ, тані паныԁаԍлӧны: 3, 7, 8, 10, 12, 16, 32, 40, 500. Тајӧ лыԁпасјас зев лӧԍыԁтӧм артавны, зев јона торкԍавны верман. Шуам, лавкаӧ вајасны ԋоԉ пӧрјӧ тӧвар: ӧтчыԁ 1 пуԁ, 27 тув ԁа 30 лот., мӧԁыԍ — 18 тув, 28 лот, 2 зӧлӧԏԋік, којмӧԁыԍ — 22 лот, 2 зӧл, і меԁ бӧрын — 25 тув, 19 лот, 1 зӧлӧԏԋјк. Тіјанлы колӧ тӧԁӧԁны уна-ӧ став тӧварыс воӧма. Абу-ӧԁ зев кокԋі ставсӧ ӧтлаавлыныԁ. Коԁі школаын велӧԁчыліс, ԁа ез-кӧ вунӧԁ, тӧԁӧ кыԇ лоӧ мырԍыны-тјԉԍыны, унаыԍ оз артмывлы. Сы-пыԃԃі кокԋіԁ ӧтлаавны шајтјас (рубль) ԁа урјас (копейка). Боԍтам кӧԏ 182 шајт 67 ур, сеԍԍа 204 шајт 84 ур, 91 шајт 75 ур, 314 шајт 52 ур. Велӧԁчыштӧм морт пыр і гіжас шајт шајт улӧ, ур урјас улӧ ԁај ӧтлаалас, зев кокԋіԁа тӧԁӧԁас:
| |
| 182 ш, 67 ур,
| |
| 204 „ 84 „
| |
| 91 , 75 ,
| |
| 314 , 52 „
| |
| 793 ш. 78 ур.
| |
| Коԁі оз куж сіԇі гіжавны, вермас пырыԍ-пыр артыштны щӧткј вылын.
| |
| | |
| Мыјла-нӧ сещӧм ԍӧкыԁ ӧтлаавлыны тувјас, зӧлӧԏԋікјас, пуԁјас, зев кокԋіԁ шајтјас, урјас? Шајтын-ӧԁ ԍо ур. Ԍојаснаԁ лыԁыс зев кокԋіԁ, сіјӧн і кокԋіԁ ӧтлаавны шајтјастӧ, урјастӧ. 3, 7, 12, 16, 32, 40 вывті ԍӧкыԁ-ԁај. Быԁ ԍоын ԁасыԁ ԁас, ԁасаԁ ӧԏікыԁ гӧгрӧс ԁас-жӧ. Ԇік сы-понԁа і кокԋіԁ шајтјастӧ ԁа урјастӧ артавны. Пуԁјастӧ, тувјастӧ, зӧлӧԏԋікјастӧ вывті ԍӧкыԁ артавны абу гӧгрӧс ԁаса мерајасыԁ-ԁа. Торкԍыныԁ регыԁ сені. Мі велалӧмаӧԍ уна тор лыԃԃыны ԁасаӧн (ԃеԍаткаӧн), чуԋным ԁас-ԁа сіјӧн. Чуԋ-ԍерԏіыԁ-ӧԁ зев кокԋіԁ артавныԁ. Ԁасӧн поԅӧ чуԋ-ԍерԏі-жӧ ԍоӧԇ артавны зев кокԋіԁа. Быԁ чуԋ ԁас — — лоӧ ԍо. Ԍоӧн-кӧ сеԍԍа арталам быԁ чуԋ, лоӧ ԁасыԍ ԍо, ԍурс. Ԍурсӧн-кӧ чуԋ вылӧ арталам, бара зев регыԁ ԁас ԍурсӧԇыԁ лыԃԃыныԁ. Пыр таԇ міԉԉонӧԇ поԅас чуԋјасӧн лыԃԃыны. Велӧԁчыԍјас быԁӧн тӧԁӧны, кущӧм кокԋіԁ гіжавны тащӧм лыԁпасјастӧ. Со кӧԏ тајӧ: кык міԉԉон, кујім ԍо ԍурс, віт ԁас ԍурс, ԍіԅім ԍурс, ԋоԉ ԍо, ӧкмыс ԁас, кӧкјамыс: 2357498.
| |
| Ӧні гӧгӧрвоінныԁ, мыј-вӧсна шајтјасӧс, урјасӧс кокԋіԁҗык артавны зӧлӧԏԋікјас-ԁорыԍ. Быԁ мера-кӧ воԇыԍ воԇӧ посԋавлӧ, торјавлӧ ԁас пеԉаӧн, вӧԉіԍ кокԋалас міјан арталӧм. Міјан чуԋ ԁас, мі велалӧмаӧԍ сы-ԍерԏі артаԍны.
| |
| Ӧні сеԍԍа поԅӧ віԍтавны мыј-вӧсна тајӧ выԉ мератӧ кокԋіԁӧн шуӧны. Бурещ став мераыс јукԍӧ, торјавлӧ ԁас пеԉаӧн, сіјӧн арталӧм ԇік-жӧ шајтјасӧн, урјасӧн-коԃ кокԋіԁ.
| |
| Быԁ мера поԅӧ веԍкыԁа јукны ԍо пеԉӧ, шајтӧс ур-вылӧ-моз.
| |
| Та бӧрын поԅӧ тӧԁмаԍны; выԉ мерајаскӧԁ. Најӧ шуԍӧны метріческӧј мерајасӧн. Војԁӧр віԁлалам куԅта мерајтан мерајас.
| |
| Меԁ војԁӧр колӧ јона тӧԁмавны ӧԏі куԅта мерајтан мера; сіјӧ шуԍӧ шетрӧн. Метр ԋеуна җеԋыԁҗык сыв җынјыԍ. Сыв җынјыԁ, мі тӧԁам, лоӧ аршынӧн җынјӧн куԅта іԉі 24 вершӧк куԅта. Метр лоӧ 22 1/2 вершӧк куԅта. Тајӧ зев кокԋі тӧԁвылаԁ кутны. Мӧԁ-ног-на поԅӧ шуны: метр — аршын ԁа 6 1/2 вершӧк куԅта. Коԁі велалӧма артавны путӧн, ԃујмӧн, метр неуна җеԋыԁҗык 3 путыԍ ԁа 3 1/2 ԃујмыԍ.
| |
| Метр јукԍӧ ԁас ԃетсіметрӧ; ԃетсіметр ԁас саԋԏіметрӧ. Ԃетсіметрӧн шоча мерајтчӧны, веԍкыԁа поԅӧ шуны; метрын ԍо саԋԏјметр.
| |
| Ԃетсіметр лоӧ 2 1/4 вершӧк куԅта, ԋеуна 4 ԃујм куԅта озҗык ло.
| |
| Саԋԏіметр ԋеуна ічӧтҗык ԃујм җынјыԍ, аршын лоӧ 71 саԋԏіметр куԅта.
| |
| Саԋԏіметр нӧшта-на јукԍӧ ԁас міԉԉјметрӧ. Тајӧ вывті-ԋін ічӧԏік мера, тајӧ оз унаыԍ ковмыв. Таԇнаԁ метраԁ лоӧ ԍурс міԉԉіметр. Ԃетсіметр ԁас-мынԁаӧн ещаҗык метрԍыԁ. Ԃетсіметр ԍо міԉԉіметр куԅта. Ӧԏі вершӧк лоӧ 44 міԉԉіметр куԅта. Ӧԏі ԃујм лоӧ 25 міԉԉіметр куԅа. Ԃерт еԍкӧ ԋеуна озҗык сы куԅта ло-ԁа, ԋемтор сы-понԁа.
| |
| Куԅ тујјас мерајтӧны кілометрӧн. Сіјӧ лоӧ ԍо метр куԅта. Верстын 500 сыв іԉі ԍурс сыв җын. Метрыԁ ԋеуна сыв җынјыԍ ічӧтҗык, сіԇкӧ кілометрыԁ ԋеуна җеԋыԁҗык верстыԍ лоӧ. Кілометраԁ лоӧ 469 сыв гӧгӧр. Поԅӧ тајӧ шуны: верстын лоӧ ӧԏі кілометр ԁа 67 метр.
| |
| | |
| Ӧні сеԍԍа віԁлалам му мерајас. Тајӧ выԉ мерајтчаныс зев кокԋіԁ, шуԍӧ гектарӧн. Гектар лоӧ ічӧтҗык ԃеԍаԏінаыԍ. Ԃеԍаԏіналыԍ-кӧ чінтан ԁасӧԁ јукӧнсӧ, бурещ лоӧ гектар. Боԍтам ԍо метр куԅта ԁа ԍо метр паԍта му і лоӧ гектар, Ԃерт поԅӧ і мӧԃног мерајтны: кык ԍо метр куԅта ԁа ветымын метр паԍта боԍтны, лоӧ сымынԁа-жӧ.
| |
| Посԋіԁҗык мујас мерајтӧны арӧн. Ар ԍо-мынԁаӧн ічӧтҗык лоӧ гектарыԍ. Ар 22 кваԁратнӧј сыв паԍта лоӧ. Боԍтам-кӧ ԁас метр куԅта ԁа 10 метр паԍта му і лоӧ ар.
| |
| Кіԅер торјас меԁԍа јона мерајтсны ԉітрӧн. Бӧчкаын 500 ԉітр-гӧгӧр лоӧ; щук-кӧ колӧ — 492 ԉітр. Веԁраын 12 3/4 ԉітр лоӧ. Чеԏвертын 210 ԉітр, чеԏверікын лоӧ 26 1/4 ԉітр. Веԁраын 20 парта, секі кујім ԉітрын лоӧ віт парта. Ԉітрӧ сіԇкӧ тӧрӧ ԋеуна унҗык партаӧн җынјӧныԍ. Кубіческӧј ԃетсіметрӧ тӧрӧ бурещ ԉітр. Кубіческӧј мераыԁлӧн куԅтаыс, паԍтаыс і җуҗтаыс ԇік ӧткоԃ.
| |
| Ԍо ԉітр тӧрана ԁоз шуԍӧ гектоԉітрӧн. Сіјӧ ічӧтҗык лоӧ 8 веԁраыԍ; бӧчкааԁ віт гектоԉітр-гӧгӧр тӧрӧ.
| |
| Ԁас гектоԉітр іԉі ԍурс ԉітр шуԍӧ стерӧн. Стерын ічӧԏіка унҗык 2 бӧчкаыԍ лоӧ. Сетчӧ тӧрӧ 81 веԁра іԉі 38 чеԏверік. Міјан-ӧԁ кіԅер торјастӧ мерајтӧны веԁрајасӧн, суԉіјајасӧн: туԍ, кӧјԁыс, шыԁӧс чеԏверԏӧн, чеԏверікӧн. Тајӧ выԉ меранаԁ ставсӧ ӧԏі пӧлӧс мераӧн мерајтӧны: ԉітрӧн, гектоԉітрӧн, стерӧн.
| |
| Сеԍԍа нӧшта віԇӧԁлам веса мерајас. Меԁ воԇԇа мераыс шуԍӧ кілограммӧн. Сіјӧ ічӧтҗык 2 тув ԁа җынјыԍ. Кілограмм міјан весӧн лоӧ 2 тув ԁа 42 зӧлӧԏԋік іԉі 2 тув ԁа 13 лот. Пуԁын 16 1/2 кілограмм,
| |
| | |
| Кілограммӧс јуклӧны ԍурс (1000) граммӧ. Ӧԏі граммыс ԋоԉӧԁ јукӧн (1/4) зӧлӧԏԋіклӧн. Лотын 13 грамм. Кілограмм җынјын іԉі 500 граммын 1 пунт ԁа ԋоԉӧԁ јукӧн лоӧ. Ԍурс кілограмм шуԍӧ тонна; сені лоӧ 61 пуԁ ԁа кык тув.
| |
| Со і ем став выԉ мераыс. Сӧмын ті гашкӧ тајӧ лыԃԃанныԁ-ԁа шуанныԁ ԍӧкыԁӧн, гӧгӧрвотӧмӧн, унаӧн. Важ мераыԁ унҗык-на та-ԁорыԍ вӧлі. Сеԍԍа-ӧԁ тіјанлы, креԍԏаналы, оз ковмы став мераыс. Ӧні-кежӧ наперво тӧԁалӧј јонҗыка со тајӧ мерајассӧ:
| |
| Кілометрын ԍурс метр, ԋеуна ічӧтҗык верстыԍ.
| |
| Метрын 22 1/2 вершӧк, іԉі 3 пут ԁа 3 ԃујм. Меԁԍа кокԋіԁ шуны: метр — сыв җын кымын куԅта.
| |
| Саԋԏіметр ԍоӧн ещаҗык метрыԍ, ԃујм җын-гӧгӧр лоӧ.
| |
| Гектар ічӧтҗык ԃеԍаԏінаыԍ.
| |
| Ар — ԍоӧн ещаҗык гектарыԍ, іԉі 22 кваԁратнӧј сыв ыжԁа.
| |
| ԉітр — партаӧн җынјӧныԍ ещаҗык лоӧ. Віт партаын лоӧ кујім ԉітр. Бӧчкаын 500 ԉітр, веԁраын 12 ԉітр.
| |
| Гектоԉітрын — 100 ԉітр, сені-жӧ 8 веԁра, бӧчкаын 5 гектоԉітр.
| |
| Кілограммын — 2 тув ԁа җын, пуԁын 16 кілограмм, Кілограммын 1000 грамм, тувын 400 грамм, зӧлӧԏԋікын 4 грамм.
| |
| Вот і став выԉ мераыс. Повны ԋемторјыԍ. Велӧԁны ковмас сӧмын 9 выԉ мера: кілометр, саԋԏіметр, гектар, ар, гектоԉітр, ԉітр, кілограмм, грамм. Важсӧ выԉыскӧԁ-кӧ ӧтлаавлам ылӧсыс тащӧм лоӧ:
| |
| Кілометр . , верст.
| |
| Метр . . . ' . сыв җын.
| |
| Саԋԏіметр . . . ԃујм җын.
| |
| Гектар .... ԃеԍаԏіна.
| |
| Ԉітр . веԁраын 12 ԉітр.
| |
| Гектоԉітр . . .8 веԁра.
| |
| Кілограмм . . . 27 1/2 тув, пуԁын 16 кгр,
| |
| Грамм .... пуԁын 400 грамм.
| |
| 4 грамм ...... зӧлӧԏԋік.
| |
| Тајӧ еԍкӧ, ԃерт, сӧмын ылӧсыс лоӧ-ԁа, кокԋіԁҗык важ-ԍерԏіыс выԉас велавныԁ. Тӧԁан-кӧ важ мератӧ, пырыԍ-пыр артыштан: уна-ӧ-нӧ-пӧ тајӧ важ-ногӧн лоӧ? Шуасны: сетчӧԇ-пӧ 17 кілометр. Ті пыр і артыштанныԁ: тајӧ-пӧ-тај 17 верстыԍ ԋеуна ещаҗык лоӧ. Віԍталасны-кӧ: муыс-пӧ 10 гектар паԍта, ті гӧгӧрвоанныԁ-ԋін: тајӧ-пӧ-тај 10 ԃеԍаԏіна-гӧгӧр лоӧ. Ԋӧбӧмаӧԍ-пӧ 20 метр ԁӧра, — ті тӧԁанныԁ-ԋін — сіјӧ-пӧ ԋеуна 30 аршыныԍ ещаҗык. Вајӧмаӧԍ-пӧ лавкаӧ 2 гектоԉітр кослунја выј. Важ-ногӧн-кӧ: 16 веԁра тајӧ лоӧ, мӧвпыштанныԁ ті. Вајісны-пӧ 40 кілограмм јај, тіјанлы тӧԁтӧм-на-кӧ кажітчас — артыштанныԁ: ԍо тув-гӧгӧр-пӧ лоӧ, іԉі кык пуԁ ԁа җын. Таԇтӧ регыԁӧн выԉаԁ велаланныԁ, регыԁ ԁугԁанныԁ важ-ԍерԏіыԁ артаԍны.
| |
| Нӧшта ӧԏі тор-јылыԍ віԍтала. Ӧԏі ԉітр ва кыскӧ бурещ ӧԏі кілограмм. Јӧв ічӧԏіка ԍӧкыԁҗык ва-ԁорыԍ, сӧмын зев ічӧта-ԁа поԅӧ ӧткоԃа лыԃԃыны. Боԍтанныԁ кущӧмкӧ ԁозмук, гаж петӧ тіјан тӧԁӧԁны, уна-ӧ сетчӧ тӧрӧ јӧв. Ем-кӧ вескі, тыртӧмсӧ веԍітӧј, сеԍԍа тырасӧ веԍітӧј. Кутанныԁ тӧԁны уна-ӧ ва іԉі јӧв веԍітӧ. Кымын кілограмм веԍітӧ ва, сымын ԉітр ԁозмукаԁ і тӧрӧ. Шуам, тыртӧм ԁозјыԁ веԍітӧ кілограммӧн
| |
| | |
| җынјӧн (1 1/2), ванас 5 3/4 кілограмм. Ваыс сіԇкӧ лоӧ 4 1/4 кілограмм. Сымынԁа тӧрӧ тіјан ԁозјӧ.
| |
| Ӧні регыԁ вузавны кутасны паса ԁозмукјас, віԅјасӧн јукласны ԉітр, кыкӧс, җын, іԉі ԋоԉӧԁ јукӧнсӧ. Секі зев-ԋін кокԋі лоӧ тӧԁӧԁны выԉ мератӧ. Боԍтан ԉітр тӧріг ԁоз ԁа і мерајтан мукӧԁсӧ, кымын ԉітр тӧрӧ. Вітыԍ-кӧ кіԍтан — віт ԉітра ԁоз і лоӧ тенаԁ.
| |
| | |
| III.
| |
| Кущӧм кокԋӧԁ выԉ мерајасыԍ лоӧ.
| |
| | |
| Тані віԇӧԁлам кущӧм бур ԁа кокԋӧԁ ԍетасны выԉ мерајасыԁ. Мыј-ԍурӧ кокԋӧԁ-јылыԍ еԍкӧ вісталӧма-ԋін лоі тајӧ ԋігаын-ԁа. Ӧні ԍорԋітыштам унҗык, јонҗыка гӧгӧрбок.
| |
| 1. Меԁԍа ыҗыԁ бурыс, кокԋіыс выԉ мерајаслӧн ԁас пеԉӧ, ԍо пеԉӧ ԁа ԍурс пеԉӧ торјавлӧмыс. Сы-понԁа најӧ і шуԍӧны ԃеԍаԏічнӧј мерајасӧн. Та-јылыԍ еԍкӧ віԍталӧма-ԋін лоі-ԁа. Ме шулі-ԋін, міԍа, выԉ мерајаснаԁ артаԍны шајтјасӧн, урјасӧн-коԃ-жӧ кокԋі. Со кӧԏ шуам, тіјан ԍӧмныԁ 67 шајт ԁа 74 ур. Колӧ тӧԁӧԁны уна-ӧ сені ур. Оз ков јона тіјанлы і пеԍоыны, пырыԍ-пыр шуанныԁ 6774 ур-пӧ. Ԇік-жӧ сіԇі поԅӧ тӧԁӧԁны 67 метрын ԁа 74 саԋԏіметрын уна-ӧ саԋԏјметр. Мі тӧԁам, метрын 100 саԋԏіметр, 67 метрыԍ кокԋіԁ-ԋін тӧԁӧԁны — 6700 саԋԏ. ԁа нӧшта 74 саԋԏіметр соԁтам і лоӧ 6774 саԋԏіметр. Со кущӧм кокԋіԁ, регыԁ тӧԁӧԁныԁ. Вот 67 тувԍыԁ ԁа 74 зӧлӧԏԋікоыԁ регыԁтӧ он тӧԁӧԁ, уна-ӧ зӧлӧԏԋік лоӧ.
| |
| Бара боԍтам тащӧм тор: гоз-мӧԁ чукӧрӧ пукталӧма посԋі ԃеԋга. Ставсӧ ӧтлаалӧм бӧрын лоӧма,
| |
| | |
| шуам кӧԏ, 5217 ур. Ті-ӧԁ пырыԍ-пыр віԍталанныԁ: тані-пӧ лоӧ 52 шајт ԁа 17 ур. Сіԇ-жӧ лоӧ уна ԉента помјас-кӧ мерајтан ԁа лоӧ-кӧ 5217 саԋԏіметр куԅта. Пырыԍ-пыр еԍкӧ арталам, ставыс-пӧ лоӧ 52 метр ԁа 17 саԋԏіметр. Ті-кӧ тајӧ-жӧ ԉентајассӧ мерајтанныԁ вершӧкјасӧн, онӧ вермӧ регыԁӧн тӧԁӧԁны унаӧ 5217 вершӧкын лоӧ аршын. Веԉ јона лоӧ мырԍыны.
| |
| Сеԍԍа боԍтам мӧԁ ԍікаса артаԍӧм. Шуам ӧԏі ԁӧра пома сулалӧ 36 шајт ԁа 55 ур. Колӧ тӧԁӧԁны уна-ӧ ԍӧм ковмас 47 ԁӧра пома ԋӧбны. Коԁі школаын велӧԁчывліс, сіјӧ пырыԍ-пыр вӧчас таԇі:
| |
| 3655х47
| |
| 25585
| |
| 14620
| |
| 171785
| |
| 1717 шајт ԁа 85 ур-пӧ сулалӧ.
| |
| Шајтын 100 ур — сіјӧн і кокԋі торјӧԁлыны урјасыԍ шајтјас іԉі шајтјасыԍ урјас.
| |
| Ӧні ковмас, шуам, тіјанлы тӧԁӧԁны 47 ԁӧра помаыԍ став ԁӧрасӧ, быԁ пома-кӧ 36 метр ԁа 55 саԋԏіметр куԅта. Ті бара боԍтанныԁ, ӧктанныԁ 3655 саԋԏіметрӧс 47-ыԍ, лоӧ 1717 метр 85 саԋԏіметр. Роч важ меранаԁ-кӧ кутам артавны, веԉ ԁыр лоӧ тӧԁӧԁны 36 аршын ԁа 11 вершӧк куԅтаа 47 поматӧ.
| |
| Нӧшта~на боотам ӧԏі тор. Быԏԏӧ-кӧ міјан ем гоз-мӧԁ пома ној 17 метр 12 саԋԏіметр куԅтаӧо. Міјан гаж петӧ тӧԁӧԁны кымын пома вӧлі, став помајасас-кӧ вӧлі 206 метр ԁа 10 еаԋ-
| |
| ԏіметр. Велӧԁчыштӧм морт пыр і јукас 20610 саԋԏім. 1712 саԋԏім. вылӧ:
| |
| 20610 | 1712
| |
| 1712 12
| |
| 3124...
| |
| 66 саԋԏ.
| |
| Ној вӧлӧма налӧн 12 пома ԁај 66 саԋԏіметр. Со кущӧм бара кокԋіԁ. Тајӧ-жӧ-кӧ важ меранаԁ артавны, шуам 17 арш. ԁа 12 вершӧк куԅта помајасыԍ лоӧма 206 арш. ԁа 10 вершӧк ној. Кущӧм ԍӧкыԁ тӧԁны пома лыԁтӧ. Со ӧні аԁԇанныԁ кущӧм ԍӧкыԁ вӧлӧма важ-ногнаԁ артавныԁ. Тӧԁанныԁ-ӧԁ сеԍԍа кымын ԍӧкыԁ, сымын јона і торкԍалан. Торкԍалӧмыԍ, тӧԁӧмыԍ-ԋін, бур абу, мыјԁа вермас убытка лоны. Мера кокԋалӧмын лоӧ-ԋін бур. Ԍӧкыԁ уҗ ԁінас-ӧԁ сеԍԍа мыјԁа веԍшӧрӧ вын ԁа каԁ вошӧ. Міјан школајасын ез-ԋін еща чеԉаԃлӧн і велӧԁыԍлӧн вын-ԁа каԁ мун і ԇік вӧлӧм веԍшӧрӧ. Поԅӧ вӧлӧм кокԋіԁа ԁа регыԁ арталӧмтӧ, муртаԍӧмтӧ лӧԍӧԁны. Заԁачајас вылаԁ верстјасӧн, сывјасӧн, путјасӧн, ԃујмјасӧн, пуԁјасӧн, тувјасӧн, лотјасӧн еща-жӧ мырԍылісны. Ӧніја кокԋі выԉ мерајаснаԁ уна каԁ і вын мезмасны, сы-пыԃԃі поԅас мӧԁлаӧ вынтӧ, каԁтӧ пуктыны, пӧԉза вылӧ. Щӧткі-јылыс ме віԍтавлі-ԋін. Быԁӧн тӧԁанныԁ кущӧм кокԋі сы-ԍерԏі артавны. Сетчӧ течӧны шајтјас, урјас. Шајтын ԍо ур, сіјӧн і кокԋіԁ артавны. Вот пуԁјастӧ, тувјастӧ, лотјастӧ, сывјастӧ щӧткінаԁ абу-ԋін кокԋі лыԃԃыныԁ. Ӧні мыјӧн тајӧ выԉ ԃеԍаԏічнӧј мератӧ лӧԍӧԁасны ԁа шајтјастӧ-моз-жӧ поԅны кутас щӧтајтны: метрјас, ԃетсіметрјас, саԋԏіметрјас, ԉібӧ гектарјас, арјас, ԉібӧ гектоԉітрјас, ԉітрјас, ԉібӧ кілограммјас, граммјас. Ӧԁ став выԉ мераыԁ јукԍӧ 10, 100, 1000 пеԉӧ.
| |
| | |
| Ӧні унаӧн-ԋін тӧԁӧны, аԁԇывлісны ԃеԍаԏічнӧј вескјтӧ. Сені веԍітантортӧ пуктӧны паԍкыԁ пӧв вылӧ, гірајассӧ пуктӧны бокас, чеп јылӧ ӧшӧԁӧмӧн ічӧԏік пӧвтор вылӧ. Гіраыс колӧ сетчӧ ԁас-мынԁа ещаҗык. Пуԁтӧ веԍітны гіраыԁ колӧ сӧмын 4 тув. Важ-ногнаԁ артавныԁ зев ԍӧкыԁ — шуам гіра сулалӧ 3 тув, 28 лот, 2 зӧлӧԏԋ. — колӧ тӧԁӧԁны ԍӧкыԁ-ӧ веԍітан торјыс, ԁасыԍ сымынԁа боԍт ԁај тӧԁан. Сӧмын лотјаснаԁ, зӧлӧԏԋікјаснаԁ он ԁруг тӧԁӧԁ, ковмас веԉ јона артаԍны. Выԉ меранаԁ вывті кокԋалӧ арталӧмыԁ. Шуам-кӧԏ: гіраыԁ міјан ӧшалӧ 3 кілограмм ԁа 435 грамм. Велӧԁчыштӧм мортыԁ пырыԍ-пыр і тӧԁас: веԍітан торјыԁ лоӧ сені 34 кілограмм ԁа 350 грамм. Сіԇі і ем: 3 кілограммыԁ ԁа 435 граммыԁ бурещ і лоӧ 3,435 грамм, веԍітан тор лоӧ 34,350 грамм ԍӧкта. Ӧԏі зԁукӧн поԅӧ тӧԁӧԁны.
| |
| Ӧні со мі гӧгӧрбок-ԋін віԁлалім выԉ і важ мерајастӧ і аԁԇім; выԉ мерајас вӧлӧм ставыс јукԍӧны 10, 100, 1000 пеԉӧ, сіјӧн і кокԋіԁ накӧԁ вӧԃітчыныԁ.
| |
| 2. Оз ков вунӧԁны ԉітр ва веԍітӧ бурещ ӧԏі кілограмм. Ме віԍтавлі-ԋін, міԍа коԁлӧн абу ԉітра ԁоз, ԁа колӧ-кӧ тӧԁны кымын ԉітр гырԋічын, сӧмын веԍіт, кымын кілограмм лоӧ, сымын і ԉітр. Тајӧ поԅӧ гӧгӧрвоны быԁӧнлы.
| |
| 3. Выԉ мерајастӧ міјанлы оз ло ԍӧкыԁ боԍтныԁ нӧшта сы-вӧсна — міјан важ мерајасыԁ ыжԁананыс пӧшԏі ӧткоԃӧԍ выԉјасыԁкӧԁ. Кілометрыԁ пӧшԏі верст куԅта, гектарыԁ ԃеԍаԏіна ыжԁа, метрыԁ пӧшԏі сыв җын куԅта.
| |
| 4. Нӧшта ӧԏі тор-јылыԍ колӧ вјԍтавны. Унаӧн чајтӧны важ роч мерајастӧ став роч му паԍталаԍыс ӧткоԃӧн. Ветлыԍ-муныԍјас віԍталӧны мӧԁ-ног. Быԁ
| |
| | |
| губерԋаын, быԁ карын вӧлӧмкӧ асланыс мера. Мӧԁа-мӧԁлыԍ веԍіг мукӧԁыс оз гӧгӧрвоны. Ӧԏі велӧԁчӧм морт гіжӧма ԇоԋ ԋіга сы-јылыԍ сӧмын ӧԏі Віԏебск губерԋаувса мерајас-јылыԍ. Ме тані вјԍталышта роч мерајас-јылыԍ. Во кыԅ сајын ме та-јылыԍ чукӧртавлі. 3 аршына сыв-кынԇі ем ічӧт сыв 2 1/2 аршын куԅта і нӧшта кӧсӧј сыв 2 3/4 аршын куԅта. Пабрікјасын, завоԁјасын інжеԋерјас сывтӧ јуклӧны 1000 пеԉӧ. Кострома губерԋаын верст-пыԃԃі лыԃԃӧны „гонӧн”. Влаԃімірскӧј, Пермскӧј, Вјатскӧј, Смоԉенскӧј, Ԋіжегороԁскӧј губерԋајасын гонӧн-жӧ шуӧны і ԋекӧн абу ӧткуԅта. Ӧԏілаын куԅҗык, мӧԁлаын җеԋыԁҗык. Ті-ӧԁ тӧԁанныԁ, ԃеԍаԏіна-пӧ овлӧ 60 сыв куԅта і 40 сыв паԍта — — 2400 кваԁр. сыв ыжԁа. Тајӧ ԃеԍаԏіна-кынԇі міјан ем нӧшта мӧԁ пӧлӧс — 80 сыв куԅта 40 сыв паԍта — 3200 кваԁр. сыв ыжԁа. Астраканскӧј губерԋаын ԃеԍаԏінаыс 100 сыв куԅта ԁа 10 сыв паԍта, сӧмын 1000 кваԁр. сыв. ыжԁа і лоӧ. Мукӧԁлаын 100 сыв куԅа 20 сыв паԍта — 2000 кв. сыв ыжԁа. Ем веԍіг 800 кваԁр. сыв ыҗԁа ԃеԍаԏінајас.
| |
| Кіԅер торјас мерајтан роч муын сіԇі-жӧ уна пӧлӧс быԁлаын. Емӧо веԁрајас 18 суԉеја тӧріг, 20 суԉеја тӧріг. Емӧԍ бӧчкајас 40 веԁра тӧріг, 10 веԁра тӧріг. Кӧн-ԍурӧ ем бӧчка 12 1/2 веԁра торіг. Сіјӧ јуклӧны 120 суԉејаӧн. Сеԍԍа ем оксгопт ԋіма мера, сетчӧ тӧрӧ 18 1/2 веԁра. Оксгоптыс бара јукԍӧ 6 анкерӧ, быԁ анкер 30 штопӧ, быԁ штоп 6 кварԏерӧ. Ԋоԉ анкер шуԍӧ ом. Со кымын пӧлӧс мераыԁ. Кӧјԁыс туԍ мерајас кӧн-ԍурӧ шуӧны катӧн іԉі каԁӧн. Туԉскеј губ. катас тӧрӧ 4 чеԏверԏ; Калугаын, Костромаын 3 чеԏверԏ; Влаԃімірын 2 чеԏверԏ, Перымын 4 пуԁ. Ем нӧшта мера лоп (лоф) 2 1/2 чеԏверік тӧріг. Лопсӧ торјӧԁлӧны
| |
| куԉмітӧ ԁа штопӧ. Мукӧԁлаын туваԁ сӧмын 86 зӧлӧԏԋік. Ԍібырын беԅменјасыс кык тува ԁа җынја. Кавказса војтырлӧн мераыԁ вывті-ԋін уна пӧлӧс. Мукӧԁлаас кыԅ-нога ӧԏі мераыс.
| |
| Тамынԁа пӧлӧс меранаԁ, тӧԁӧмыԍ, абу лӧԍыԁ мерајтчыныԁ. Војԁӧр і мукӧԁ госуԁарствојасын быԁ карын вӧвлі мераыԁ асланыс. Најӧ тајӧ выԉ мерајастӧ јона ԍӧлӧмԍаԋныс боԍтісны, еноаталісны асԍыныс важјассӧ.
| |
| Ԇік-жӧ сіԇі лоӧ, і міјан. Выԉ мерајаснаԁ кокԋаӧны, быԁӧн ӧԏі пӧлӧс лоӧ мерајасыԁ. Быԁ карувса мӧԁа-мӧԁӧс кутасны гӧгӧрвоны. Регыԁӧн і мі вунӧԁалам, еновталам важ-ԍӧкыԁ мерајаснымӧс.
| |
| 5. Ме шуі-ԋін, міԍа, ӧні став велӧԁчӧмҗык госуԁарствојасын мерајтчӧны ԃеԍаԏічнӧј мерајасӧн. Сӧмын мі ӧтарӧ коԉам јӧзыԍ. Олӧмыԁ пыр воԇӧ мунӧ, вежԍӧ, ӧні міјанӧс пыр-ԋін могыԁ суӧ мукӧԁ јӧз ԁінаԁ. Быԁлаԍаԋ локтӧ міјанӧ тӧвар, пошта. Мі аԍным ыстам. Најӧ сенј мерајтӧны метрӧн, ԉітрӧн, кілограммӧн. Мі налыԍ сеԍԍа боԍтам ԁа выԉыԍ мерајталам аршынӧн, веԁрајасӧн, пуԁјасӧн. Кущӧм сіјӧ уҗ выԉыԍ вӧчӧмыԁ. Унаыԍ торкԍылӧны, пӧрасӧ воштӧны веԍшӧрӧ. Сы-вӧсна заграԋічаса тӧварыс вӧлӧм ԁонԍалӧ, со аслыным убытка вӧчам. Вӧлӧмкӧ гӧгӧрбок омӧԉ міјан важ мерајасным. Ӧԁјӧнҗык колӧ піԋӧн і гыжјӧн кутчіԍны выԉ мерајасас.
| |
| Кывпом: Коԁі тајӧ ԋігасӧ ԉучкі лыԃԃас, сіјӧ гӧгӧрвоас кущӧм бур выԉ мерајас помыԍ. Быԁонлӧн аслас гаж петас ӧԁјӧнҗык важ мерајастӧ выԉјасӧн вежны. Кор ті велаланныԁ тајӧ мерајасаԁ, вывті кокԋіԁ лоӧ і унаыԍ аԏԏӧ шуанныԁ мерајассӧ вежыԍјаслы.
| |
Быль ли, небыль... Важын ни эта вӧлӧм. Сэк и тӧв пӧ абу вӧлӧм таланьын. Ыджыт Шонді абу и вешшывлӧм эна местаэзісь. Пыр вӧлӧма мича да гажа. Быдмӧма сэк татӧн басӧк лапья вӧр - Парма. Олӧмась вӧрас зверь-пӧткапӧлӧс. Отир эшӧ абу на вӧлӧм. Уна ли, етша ли чулалас кад - Пармаыс чужтас зонӧс. Шуасӧ сійӧ Пераӧн. Бытшӧм да кодя быдмас хозяин - и вӧрыслӧ, и муыслӧ. Керас сія аслыс ньӧв, лӧсьӧтас ёссез. Ветлӧтӧ пӧ аслас му кузя, видзӧтлӧ, медбы и пуэс быдмисӧ бура, медбы и зверь-пӧткапӧлӧс оліс бытшӧмика, медбы и чериыс уяліс сӧдз ваэзын. Ӧтпыр Пераыс лэдзчас Кӧсва дорӧ, аддзӧ: мышкыртчӧма кымӧрсянь сизим рӧма Енӧшка да юӧ васӧ. - Тэ мыля юан менам юись васӧ? - юалӧ Енӧшкаыслісь Пера. - Мун татісь. - Ме эг тӧд, что ваыс тэнат, - шуӧ Енӧшка, - а ютӧг ме ог вермы овны. Сет юны пӧттӧдз. - Сета, ежели тэ менӧ кайӧтан кымӧрас. Ме бы видзӧта, мый сэтчин керсьӧ. - Пуксьы, - шуӧ Енӧшка, - сюррезӧ вылӧ. Пера пуксяс сы сюррез вылӧ, мӧтыд и лэбтас сійӧ кымӧрас. Сувтас кымӧрас Пера, и оссяс сы одзын Енма. Кытчӧ оз видзӧт, быдлаын городдэз да городдэз - дӧс алмазісь да чар изісь керӧмась. Быдлаын биэз сотчӧны: ыджытӧсь и учӧтӧсь, гӧрдӧсь, лӧзӧсь и вежӧсь. А шӧрас сотчӧ медыджыт би, Шонді-Би. Охота лоас Пераыслӧ босьтны кӧть неыджыт би тор да лэдзчӧтны сійӧ му вылас. Локтас сія Шонді-Биыс дынӧ да кватитас бы... Сэтчӧ кыдз гымыштас, кыдз вирдыштас - и чапкач Перасӧ ылӧ-ылӧ Би дынсяняс. Пондас усьны Пераыс тартарарыӧ. Но вот кутас кинкӧ сійӧ, лэбтас и пуксьӧтас мыйӧкӧ небытӧ. Видзӧтӧ Пераыс - аддзӧ: пукалӧ сія кымӧровӧй подушкаэз вылын, золотӧй додьын, а кыскӧ сійӧ серебрянӧй вӧв. Бокас сыкӧт пукалӧ басӧкся-басӧк нывка. Синнэс сылӧн лӧз кымӧрись, рожабаннэс - асывся зарниись, юрсиыс - чистӧй золотоись, а паськӧмыс свиттялӧ, нельки синнэз янӧтӧ. - Тэ кин сэтшӧмыс? - юалӧ нывкаыслісь Пера. - Ме Зарань, Шонділӧн ныв. Быд асылӧ ме сайма одзджык Шондіысся и быд рытӧ вода сысся сёрӧнжык. Ме дозирайта, медбы Шондіыс некинӧс эз сот. А тэ мыля павкин Шонді-Биас? - юалӧ сія Пераыслісь. - Ме мӧді лэдзчӧтны сійӧ му вылас, - шуӧ Пера. - А мыйлӧ сія тэныт му вылас? - Медбы городдэз сэтшӧмӧсь жӧ гырисьӧсь да басӧкӧсь быдмисӧ, кыдз Енмаас. - А кин пондас нія городдэзын овны? - юалӧ Зарань. - Миян тэкӧт челядьным. Эд ме тэныт, тыдалӧ, гленитчи, раз тэ менӧ дорйин, - шуӧ Пераыс. - О-о, смев тэ, зонка. Смев да удав, - шуӧ Зарань, - эшӧ некин эз на лысьт кайны татчӧ, а тэ вот кайин. Эшӧ некин эз на лысьт павкӧтны Шонді-Бисӧ, а тэ павкӧтін. Дорйи бы ме кӧть кинӧс, но тэнӧ эшӧ и радейта. - Сэк лэдзчам мекӧт му вылас, - шуӧ Пера. - Ме мыччала тэныт ассим богатствоэз: керӧссэз да вӧррез, юэз да тыэз, видззез да ыббез. И иньдӧтас Зарань ассис серебрянӧй вӧвсӧ увлань, муыслань. Лэдзчасӧ нія му вылӧ, и Пера пондас мыччавны Зараньыслӧ ассис богатствоэз: вылын мыссэз-керӧссэз да гажа вӧррез, сӧстӧм юэз да басӧк тыэз, цветитан видззез да веж ыббез. Гленитчӧмась нія Зараньыслӧ, и согласитчас сія кольччыны Пераыскӧт му вылас. Сэк окалас Парма-Вӧрлӧн зоныс Шонділісь нывсӧ. Казялас этӧ кымӧрсянь Шондіыс, лӧгасяс Зараньыс вылӧ и пышшас эна местаэзісь: ась пӧ кынмӧны кӧдзытсяняс. Му вылас сэк жӧ лоӧма кӧдзыт да пемыт, пондӧмась пӧльтны ойся тӧввез, кынмӧмась юэз да тыэз, лым столаэз тыртӧмась быд пельӧсок. Лёк тӧвчик пондӧма гӧрдззыны ассис кузь бӧж, каляннэз пондӧмась уннявны-повзьӧтчыны. Сэк Пера лэбтас Зараньсӧ киэз вылас да пыртас вӧрӧ. И Парма-мамыс примитас нійӧ ласкова и дзебас аслас лапъя да небыт уввез увтӧ. Сизим год сьӧрна абу вовлӧма талань Шондіыс, сизим год сьӧрна олӧмась Пера да Зарань вӧр пытшкын. Сы коста Зарань быдтас ни Пераыслӧ сизим зонӧс - вынася-вынаэзӧ да сизим нылӧс - басӧкся-басӧккезӧ. Зоннэс пондасӧ вӧравны ни, и ныввес - гортовисявны. Ветлӧтас-ветлӧтас кытӧнкӧ Шонді и охота лоас сылӧ видзӧтны, мый ни лоис нылыскӧт. Локтас сія талань бӧр. Сэк жӧ лоас бӧра шоныт да югыт. Пышшасӧ тӧввез и каляннэз, дзебсисяс тӧвчик. Сыласӧ юэз да тыэз, пондасӧ цветитны быдмассэз. Енӧшка мышкыртчас Кӧсва весьтӧ юны. Пондас корны Шондіыс Зараньсӧ, медбы кайис сія бӧр кымӧрас, кытӧн пыр шоныт да гажа, кытӧн быдӧс тырмӧ, мый бы эз ков. Зарань оз бы кай. - Меным, - шуӧ, - татӧн бур. Сэк Шонді пондас грӧзитчыны: - Ме бӧра пышша татісь, ась ті кынматӧ. Зарань и баитӧ: - Сизим год олім - эг кынмӧ. Вӧр шонтіс. - Сэк сота быдӧннытӧ ӧтлаын вӧрыскӧт, - повзьӧтлӧ Шонді. Повзяс Зарань и шуӧ Пераыслӧ: - Только кымӧрас ме верма видзны сійӧ, медбы эз сот. Колас кайны. Каям быдӧнным. Пера и шуӧ: - Ме татӧн чужи, быдми, татчӧ и кольчча. Торйӧтасӧ сэк нія челядьнысӧ кык торйӧн - мукӧдсӧ кольны му вылӧ, мукӧдсӧ кайӧтны кымӧрӧ. Но лӧгасяс сэк Парма-вӧр: - Ме нійӧ шонті, верді, а нія пышшӧны бы. Ась мунӧ Зараньыс ӧтнас, кысянь локтіс, а челядьыс ась кольччӧны му вылӧ! И лӧсьӧтас сія говк: ӧтӧрын ыкӧстан - мӧдӧрын кылӧ. Пондас Зарань кытсавны челядьсӧ, медбы кайӧтны Енмаас: ыкӧстас ӧтӧрӧ - мӧдӧр кылӧ. Сідз нія и янсӧтчасӧ: Зарань мунас лунлань, челядьыс - ойлань. Дыр горзас, корас челядьсӧ Зарань, но нія озӧ кылӧ. Эта коста Шондіыс сыбурна пондас сотны ни, нельки ваэз косьмасӧ, муыс потласяс, быдмассэз кельдӧтасӧ. Нем керны - Зарань каяс кымӧрас ӧтнас, медбы не сетны Шондіыслӧ сотны челядьсӧ. Лишь коляс му вылас ассис серебрянӧй вӧв да золотӧй додь, медбы кӧр-нибудь кайисӧ челядьыс сы дынӧ Енмаас. Эта кадӧ Пераыс ӧктас ассис зоннэсӧ, сетас нылӧ ньӧввез да кайӧтас медвылын керӧс вылӧ мыччавны Шондісӧ. - Видзӧтӧ, - шуӧ сія нылӧ, - вон ыджытся-ыджыт би, Шонді-Би; сысянь быдӧс бурыс: шоныт и югыт, сыснь городдэз быдмӧны. Но сысянь жӧ и быдӧс умӧльыс: сія сотӧ и сія кынтӧ, сія янсӧтіс быдӧннытӧ тіянӧс и менӧ мамныткӧт. Ме пондылі сыкӧт вермасьны, но ӧтнам эг вермы. А ӧні мийӧ унаӧсь. Лэбтасӧ сэк сизимнан зоныс ньӧв и лыясӧ веськыт Шонді-Биас. Ӧтдруг ныкӧт лыяс Пера аслас медыджыт ньӧлісь. Зэгалас быдӧс Шонді-Би, чеччӧвтас сы бердісь ыджыт би тор да киссяс бичиррезӧн омӧн му кузяс. Ӧзъясӧ Пармаын сэк биэз, ыджытӧсь и учӧтӧсь, лӧзӧсь и вежӧсь. И пондасӧ быдмыны городдэз, сэтшӧмӧсь жӧ гырисьӧсь да басӧкӧсь, кыдз Енмаас. Нія городдэзын важся каддэзсянь олӧ отир - Пералӧн да Зараньлӧн челядь. Шуӧны нійӧ пермяккезӧн да зырянаӧн. Кодя отир. И шоныт, и гажа эта странаын. Вылын мыссэз-керӧссэз да гажа вӧррез, сӧстӧм юэз да басӧк тыэз, цветитан видззез да веж ыббез, а сідзжӧ городдэз да посаддэз - ыджыт богатствоэзӧн тырӧма край. Шонді бы и ӧні пышшӧ татісь (быд годӧ сы коста тӧввез овлӧны), но оз вермы, раз ыджыт тор сылӧн мусӧ шонтӧ. Сія бы и сотӧ гожумнас, но Зарань оз сет. Сія сё медодз чеччӧ асывнас и медбӧръя водӧ рытнас - дозирайтӧ, медбы некинӧс эз сот Шондіыс. Только быд гожумся асылӧ мусӧ да вӧрсӧ вевттьӧ кыз сӧстӧм лысва. Этӧ Зарань одз асывнас, кӧр эшӧ быдӧнныс узьӧны, горзӧ - гажтӧм сылӧ челядьыстӧг. Да и челядьыс сылӧн частожык баитлӧны, кыдз бы адззыны серебрянӧй вӧвсӧ золотӧй додьнас да кайны Енмаас. Одзжык эз веритлӧ, а ӧні веритӧны ни тай, что кымӧрас туйӧ кайнытӧ. Ме бы кайла жӧ сэтчин.