Пунктуаций правил

Марий орфографий мутер (2011)

Ойлончо (предложений) мучашеш чарналтыш палым (знакым) шындымаш

Точко

1. Шонымашым кошартен каласыме увертарыше (повествовательный) ойлончо почеш точко шындалтеш: Эрэҥер ял – кугу ял. Тудо курыкчоҥга йымалан, эҥер вӱдын турарак сер воктенже, кум мучаш дене шуйнен возын. Эрэҥер вӱдын умбал сер воктенже лопка куп талген шинча. Куп шеҥгелне казна чодыра лӱшкен шога (М. Ш.).

2. Ик жапыште лийше але почела, писын вашталтше событийым ончыктышо кӱчык ойлончо почеш точко шындалтеш: Шокшо. Шырандара. Пыл коклаште коклан гына йывыжака пыл-влак коедат. Тулора гай йӱлен, кече поньыжеш (М. Ш.). Жап жапым покта. Кеҥеж эрта. Шыже толеш. Шыжым теле покта. Йӱштӧ телым сеҥенак, чечен шошо толдалеш. Пӱртӱс сывын гай чеверга (А. Бер.).

3. Кычкыралме деч посна каласыме таратыше (побудительный) ойлончо почеш точко шындалтеш: Пу кидетым, йолташ (С. В.). Чылан йӧратыза авам – эн лишыл пиалнам (В. Р.-Г.). Айста, ӱдыр-влак, ик мурым тӱшкан муралтена (г.). Тый, Клавий, мыйым шукак ит малте, кече уна тиде писте турашке шумеке кычкыре веле (С. Ч.).

4. Кычкыралме але йодмо деч посна каласыме лӱмдышӧ (номинативный, назывной) ойлончо почеш точко шындалтеш: Шошо. Кас (Онч.). Теве ковышта, кияр... Теве помидор, кешыр (М. Ш.). Теве тумо. Теве корно. Теве курык. Теве ер (И. О.).

5. Южгунам ойлончо кӱрылтешат, иктаж-могай членже посна ойлончо семын ешаралт ушалтеш. Кӱрылтмӧ верыште точко шындалтеш: Гриша изаже Николайлан ойла: «Эше ик йочам уло. Ӱдыр» (Ю. А.). Ӧршла койшет полан орлаҥге улмаш. Шуко-шуко, йошкарге-йошкарге (В. И.). Прокой Вӧдыр пурен шогале. Аҥысыр кужу чурийвылышан, кугу неран, сур пондашан, кужу кидан (Ю. А.). Изамлан серышым возышаш. Тачак (Онч.).

6. Нелемдыме ойлончо-влакым кылдыме годым да, а, но, туге гынат, ато, молан манаш гын, туге гын, уке гын, пуйто, сандене, садлан, садлан кӧра, садлан лийын, садлан верч(ын) точко ушем мут-влак ончылно шындалт кертеш: Мария Евсеева йоча-влаклан ятыр произведенийым савыктен луктын. Но «Шырчык-шамыч» гай чаткатам, ушаным, сылным возен огыл (В. Ст.). Тӱжвал койыш гычат, ӱдырамаш шот гычат Корий кува Маринан ойгыжым, очыни, шижынак шоген. Туге гынат але мартен ӱдыржылан нимомат ойлен огыл улмаш (Ш. О.). Ачай, айда вашкерак. Ато, корным йомдарен, пораныште кылмен колена (Н. Л.). Тыланда ала-кузе, а мыланем ты вер пеш шерге. Молан манаш гын мый тышакын шочын-кушкынам, тышан мый марий мутым, шочмо калыкем йӧратенам (Онч.). Но, кас шумешке, мыланна мом-гынат ышташ кӱлеш. Уке гын, калык манмыла, вара паша вара вуйыш кая (А. В.). Кугыжан власть годым тиде мотор кугу янлыкым чыла семынат да идалыкын кеч-могай жапыштыжат шотдымын пытареныт. Садланак шордо пеш шагал гына кодын (А. М.-А.). Ну, шонем, йочан ынде йылмыже рудылто. Сандене, тудлан мешаяш огыл манын, ойлымыжым шып гына колышт шинчем (В. Ю.). Чынак, йорлырак кресаньык-влакын вийышт шагал. Садлан верчын йорло-влак иктыш тӱшкан чумыргат гын веле, кеч-можымат ыштен кертыт (М. Ш.).

7. Рубрикын радамжым ончыктышо цифр почеш точко шындалтын гын, рубрике почешат точко шындалтеш. Рубрикын тӱҥалтыш шомакше кугу буква дене возалтеш:

Марий Эл Республикын Конституцийжын 2-шо ужашысе 26-шо лончыштыжо возымо:

1. Кажне еҥ могай наций гыч улмыжым рашемдаш да ончыкташ праван. Могай наций гыч улмым рашемдаш да ончыкташ нигӧмат ӧкымлаш ок лий.

2. Кажныже шочмо йылмыж дене пайдаланаш, мутланыме, ончен куштымо, тунемме да творчествым вияҥдыме йылмым эрык дене ойырен налаш праван.

3. Марий Эл Республикыште калык-влаклан национальный культурым, йылмым да йӱлам вияҥдаш права гарантироватлалтеш.

Рубрикын радамжым ончыктышо цифр почеш точко шындалтын огыл гын, рубрике изи буква дене тӱҥалеш да туддеч вара точкан запятой (южгунам запятой) шындалтеш:

Марий лексикым кок кугу тӱшкалан шелаш лиеш:

1) шочынак марий мут-влак;

2) йот йылмыла гыч пурышо мут-влак.

Шочынак марий мут-влак эше кок тӱшкалан шелалтыт:

1) родо-тукым йылме-влаклан икгай улшо мут-влак,

2) марий йылме негызеш лийше мут-влак (З. У.).

П а л е м д ы м а ш. 1. Рубрике кӧргыштӧ буква але тире дене палемдыме тыгыде рубрике-влак почеш точкан запятой але запятой шындалтеш:

1. Йылме икмыняр сомылым шуктен шога:

а) еҥ коклаште кылым кучаш полша;

б) икте-весылан мом-гынат каласаш йӧным ышта;

в) весын кумылжым тарата (Е. М.).

2. Тыгыде рубрике-влак кок ойлончо дене каласалтыт гын, икымше ойлончо почеш точко шындалтеш. Кокымшо ойлончын тӱҥалтыш мутшо кугу буква дене возалтеш, а мучаштыже точкан запятой шындалтеш:

Кеч-могай писательын илыш корныжо да творчествыж дене палдарыме годым воспитатель тидым шотыш налшаш:

– писательын илышыж гыч налме факт чын лийшаш. Тудо литературоведенийыште улшо материал дене келшен толшаш;

– воспитатель чылажымат, икшывын ийготшым шотыш налын, умылаш лийшын каласкалышаш. Изи ньога хронологийым але ок умыло, сандене каласкалыме годым тиде шукерте ожно лийме нерген палемден кодышаш... (З. И.).

8. Умбакыже кужун каласкалаш тӱҥалшашым шижтарыше ойлончо почеш точко шындалтеш:

Марий калыкын ик йомакше тыге каласкала. (Умбакыже – йомакын содержанийже).

9. Вуймут почеш точко ок шындалт.

Йодыш пале

10. Йодышан тыглай (простой) ойлончо почеш йодыш пале шындалтеш: Молан, шарныктен куан ден ойгынам, илыш корно конча, вӱдылалт пургыжеш? (М. К.). Молан тудо шӱвырым тынар келанен шокта? Молан куанен? Моло пашаже уке мо? Ала иктаж-могай пайрем шуын? Эй, Кождемыржат! Кушеч тыгай тале шочын? Кушто муын тыгай мурыжым? (К. В.).

11. Ушем мутдымо кыдежан (сложный) ойлончын чыла ужашыжат але пытартышыже гына йодышан гын, ойлончо мучашеш йодыш пале шындалтеш: Эре, ужамат, тыгак лийын (кокланже шонет да ӧрат): ава-влак могай юзо вийым шке ӱдыр йочаштлан пуат? (В. А.-Э.). Нимомат ом умыло: молан мый дечем куржат? Мый чыла палынем: мо лийынат, молан ожсо гай отыл? (М. Р.). Шыже кече, сылне кече, ну, каласе: тый кӧ дечын шӧртньым, чинчым налынат? (М. К.).

12. Мужырлалтше кыдежан (сложносочинённый) ойлончын чыла ужашыжат але пытартышыже гына йодышан гын, ойлончо мучашеш йодыш пале шындалтеш: Мо тугай моторлык да молан еҥ-влак тудым юмын шергакан пӧлекшылан шотлат? (Н. З.). Кече ончыш йывыртен, но кушечын лекте пыл? (В. К.). Ушкалым ужален колтет, да мыйже мом ышташ тӱҥалам, рвезе-влакым мом пукшаш-йӱкташ тӱҥалам? (Д. О.). Тӱҥалтышыже сай, да мучашыже могай лиеш? (к.).

13. Ушалтше кыдежан (сложноподчинённый) ойлончын тӱҥ ден кӱдынь (придаточный) ужашыже-влак коктынат але нунын кокла гыч иктыже гына йодышан гын, ойлончо мучашеш йодыш пале шындалтеш: Паледа мо, могай тӱсан моторлык? (г.). Каласен моштет мо, мо верчын сарыште орланен коштат? (М. Ш.). Романтик улыда манын, мемнам воштылаш огыт тӱҥал? (А. А.). Ужар ломбыжо ок пелед гын, мо дене олыкна пеледеш? Мемнан мурына огеш лий гын, мо дене илышна сылнештеш? (С. Ч.). Тый каласе, пӧртдажым кузе ачалаш тӱҥалыда?(А. А.). Тунам вара кычал, кушто шоя, кушто чын? (Й. Я.).

Ушалтше кыдежан ойлончо йодышан огыл тӱҥ ужаш дене пыта гын, ойлончо мучашеш йодыш пале ок шындалт: Лӱмет кузе, каласе, йолташем (Онч.). Кузе тыге лийын кертеш, ом пале (Ю.А.). Но кӧм кидпӱанже гыч кучен, тудо умылен ыш шукто (П. К.).

Кычкыралтыш пале

14. Кугу кумыл дене, кычкыралын але пеш чот ӧрын каласыме увертарыше ойлончо мучашеш кычкыралтыш пале шындалтеш: Ах! Могай куштылго южшо! Могай тамле ӱпш солымо шудо гыч лектеш! Мыняр тамле ӱпшан пеледыш-влак солымо кият! Пеш мотор, пеш сай, куштылго чонлан шудылыкышто! (С. Ч.). Марий чодыраште могай гына шудо ок куш! Теве канде-канде пеледыш – оҥгырвуй! Йошкар шовыншудо! Ош висвис! Коракшинча! Кишкышинча! Мераҥлашка! (К. В.).

15. Кычкырал каласыме таратыше ойлончо мучашеш кычкыралтыш пале шындалтеш: Йӧратыза шочмо йылмым, тудым ӧрканыде тунемза! Тендан илышыштыда, кушмаш корныштыда шочмо йылме шке вержым налын шогыжо! Тудлан эре шӱман лийза! (Т. О.). Противогазым чияш! Мыйын почеш! Иктыланат кодман огыл! (В. И.). Вашкерак! Ончыко! Калинин, ротышко курж, носилкам кондо! (В. Ю.).

16. Кычкырал каласыме йодышан ойлончо мучашеш йодыш да кычкыралтыш пале-влак шындалтыт: Чынак, муро куатым, усталыкым Кождемырлан кӧ пуэн?! Кӧ тудлан сылне, ямле семым эн сай саскала сӱвызен коден?! Могай юзо вий нигунам тӱгатыдыме шомакым тудлан ончылгочак кычал ямдылен?! Кушеч толын лектын ужар вуян рвезын лывырге кидышкыже, нӧргӧ йылмышкыже ош мыжеран калыкым ӧрыктарыше чевер муро?! Кушечын?! (К. В.).

Шукыточко

17. Кӱрылтын каласкалымым але ойлен шуктыдымым ончыкташ ойлончо мучашеш шукыточко шындалтеш: «Коштын-коштын, Астрахань марте шуна, – шокта воктенак, яшлык ӱмбалне, шинчыше еҥын йӱкшӧ. – Промыселыш колым шинчалташ тарлалтна... Эр ӱжара гыч тӱҥалын кас пычкемыш лиймеш пашам ыштышна... Эре шинчал дене пашам ыштен, кидемат йораҥ пытыш... А пашам пытарышымат, кидышкем витлыкогыр веле лекте... Мый оза дек, а тудо...» (К. В.).

18. Йодышан але кычкыралтышан ойлончо кӱрылтеш гын, йодыш але кычкыралтыш пале-влак почеш йыгыре кок точко шындалтеш: Эх, тыят, ош куэ, ӱмыр лугыч лийыч... Молан кӱдырчӧ лач тыйым солалтен ала?.. (З. В.). Алал еш!.. Ужат, Акпарслан мо кӱлеш!.. Алал еш кӱлеш (С. Ч.). Йодыш ден кычкыралтыш пале-влак пырля кучылталтыныт гын, ик точко шындалтеш: – Акпай?!. – Эшплат куаныш. – Шымат пале (К. В.). Куржаш?!. Шылаш?!. Кузерак?!. Керек-куштат тӱняжат икгае гын, мом ыштет? (Г.Мик.).

19. Ойлончо кӧргыштӧ шомак-влак кӱрылт каласалтыт гын, кӱрылтмӧ верыште шукыточко шындалтеш: – Шешкым, – пыкшерак йӱкшӧ лектеш шоҥгын, – иктым каласынем, – манеш тудо, вара ойлаш тӧча: – Йоча-шамычым сайын... сайын ончо... Оса... осалыш ит колто... Нуно ончык... ончыкылык айдеме улыт... (Н. Л.).

Тыглай ойлончо

Подлежащий ден сказуемый коклаш тирем шындымаш

20. Подлежащий ден сказуемый коклаш кылдышмут (связке) уке годым тире шындалтеш:

а) тӱҥ член-влак именительный вочмыкышто шогышо лӱм мут дене каласалтме годым: Кӱседык – мемнан кундемысе ик сӧрал кайык (г.). Тазалык – эн кугу поянлык (к.). Уш-акыл – айдемын куатше (к.). Айдемым пагалымаш – тӱняште эн чапле паша (г.). Кинде – кече падыраш. Кинде – илыш вий памаш. Кинде – кид, вӱдотызан. Кинде – чылалан оза (Д. И.);

б) тӱҥ член-влак -аш суффиксан инфинитив дене каласалтме годым: Келшен илаш – элым пеҥгыдемдаш (г.). Арака дене таҥым кучаш – тазалыкым йомдараш (к.). Йолагайлан полшаш – шокте дене вӱдым нумалаш (к.);

в) ик тӱҥ членже именительный вочмыкышто шогышо лӱм мут дене, весыже -аш суффиксан инфинитив дене каласалтме годым: Пиал – чечен илаш да, ӱштылын пӱжвӱдым, пашам рӱжге ышташ (А. Г.). Тракторым аралаш, сайын куралаш, паша техникым эше сайын тунемаш – теве мыйын ыштышаш сомылем (г.). Тӱшка калык верчын тыршаш – тӱняште эн кугу чапле паша (Ш. О.);

г) лӱман йыжыҥан сказуемый ончылно тиде, теве мут-влак улмо годым: Герой – тиде колымаш деч лӱддымӧ, тудым сеҥыше, илыш верч кучедалше айдеме (г.). Угинде – тиде тыныс шӱлыш, Угинде – тиде илыш ям, Угинде – тиде ончык илыш, Угинде – тиде у пиал! (О. И.). Гектар гыч витле-кудло центнер уржам налаш – теве мемнан задачына (В. С.); д) тӱҥ член-влак шотлымо чот мут дене каласалтме годым: Вич гана визыт – коло визыт. Визыт да кумыт – кандаше;

е) ик тӱҥ членже именительный вочмыкышто шогышо лӱм мут дене, весыже шотлымо чот мут дене каласалтме годым: Кече – икте, ава – икте (к.). Кудал утлышо мераҥын йолжо – кандаше (К). Мӱшкыржӧ – кокыт, пылышыже – нылыт, вуйжо – кумыт, йолжо – икте (т.). Шӱдӧ корно кокла гыч иктыже – Акпарсын корныжо (С. Ч.). Чыла пашазе – индеш тӱжем (Я. Я.);

ё) сказуемый оҥартыш мут дене каласалтме годым: Чыве – чип-чип, лудо – бак-бак, лышташ – выр-выр, мый – выр-выр (И. Ш.). Лач тӱрвӧ – пыште-пушто, а нер – кор-р (Ю. Г.). Шокшо. Кече – йор-йор-йор. Шошо. Вӱдшӧ – лор-лор-лор. Лач Палийын чон – лӱп-лӱп, йӱд пычкемыш гае тӱп (В. К.). А изи мотор орваже – кылди-галт, кылди-галт! (Г. М.). Ӱярня – йор-йор, йылме – йыр-йыр, мелна – чыж-чыж, йолет – льып-льып (к.).

21. Подлежащий ден лӱман йыжыҥан сказуемый коклаш тире огеш шындалт:

а) сказуемыйыште кылдышмут улмо годым: Дмитриев агроном лиеш, мландым умылен мошта (Онч.). «Лаемырмытын ушкалышт нылыт огыл, кудыт лийшаш...», – авай ойла (Т. О.). Ямбаев шочмо-кушмо мландыжлан, поро пашалан оза лийшаш ыле (М. Р.). Эрэҥер ялыш Шамрай Шумат избачлан толын (М. Ш.). Шоҥго еҥын шонымыжо чыныш лекте (В. И.);

б) подлежащий тудо, тиде олмештыш мут дене каласалтме годым: Шоҥшо эн ожнысо млекопитающийлан шотлалтеш. Тудо аярым чытен кертше янлык (г.). Теве тидыже чернила (С. Ч.). Угыч толам мый Олорыш. Тиде мыйын шочмо ялем (Онч.);

в) сказуемый пелен шӧрымӧ частице улмо годым: Ӱстембалнет уке гын, пайремат пайрем гай огыл (к.). Илыш модыш огыл (к.). Пӧрткайык ни куку, ни шӱшпык огыл... (В. Р.-Г.). Вет мызе-влак толшо-кайыше кайык огытыл, шыжымат, телымат вашлийын кертам (А. М.-А.);

г) сказуемыйын лӱман ужашыже пале мут, радам да раш шагал, шуко, ятыр, лыҥ шотан чот мут, олмештыш мут, причастий дене каласалтме годым: Пӱнчӧ пеш кӱжгӧ да кӱкшӧ, но кошкышо, тырмык-тормык укшан (А. М.-А.). Ведатын шонымаш пеҥгыде (Ш. О.). Пасу шинчан, ял пылышан (к.). Мемнан пӧртна мучаш гыч кумшо (Онч.). Кевыт ончылно калык лыҥ (Н. Л.). Тыште калык утларак шуко (Ш. О.). Кызыт еҥ-влакын койыш-шоктышышт, чиемышт ялт весе (А. М.-А.). Какшанат мурышо, садерат мурышо, калыкшат мурышо... Кертынат мо мурыде, Йыван изай? (В. Р.-Г.);

д) сказуемый лӱм мут да гай, гаяк, даҥыт, нар(е), чоло, виса, дене иктак таҥастарыше да чотым ончыктышо почеш мут дене каласалтме годым: Поро шомак шошо кече гай (к.). Паша шӱй даҥыт (П. К.). Материал Урал воктенысе курык наре (Я. Я.). Шочмо элым, тудын кумда пасужым, ужар чодыражым, калыкын историйжым йӧратымаш художникын пашаштыже илыше вӱд дене иктак (г.);

е) подлежащий ден сказуемый коклаште савырныммут (обращений), пуртымо мут але иктаж-могай ешарыме (второстепенный) член улмо годым: Паша, эргым, пиал (Онч.). Тиде сӧрал ӱдырамаш, очыни, актрисе (Онч.). Книга, брат, эн ӱшанле йолташ (К. В.). Айдеме шканже шке оза (Ш. О.).

Тичмаш огыл ойлончышто тирем шындымаш

22. Ойлончышто каласалтдыме мутым контекст гыч палаш лиеш да ойлымо годым тиде вер чарналтыш (паузо) дене палемдалтеш гын, тире шындалтеш: Кушко от ончал, чыла вере мо-гынат ила. Эҥер серыште – вараксим, шудо лоҥгаште – копшаҥге, эҥерыште – кол (В. И.). Кече мландым йӧрата, паша – айдемым (к.). Ачамын илыш иктӱрлӧ, мыйын – вестӱрлӧ (М. Ш.). Еҥым паша пукша-йӱкта, омо – йогышко колта (к.).

23. Сказуемыйдыме тыглай ойлончышто тудын ужашыже-влакым ойсем (интонаций) дене ойырымо годым тире шындалтеш: Тӱҥжӧ – мландым ӱяҥдымаште. Сценыште – «Оръеҥ мелна» (г.). Келшен илымаште – кугу вий (г.). Пырля тыршымаште – ончыкылык куанлык (г.). Тӱшка вий дене – сеҥымашке (г.). У кӱслелан – кумда корным (г.). Умбалне – олык, чодыра (Г. Ч.). Пурла могырышто – тӱред налме уржа пасу, шола могырышто – лийын шушо, поген налшаш икияш пасу (Я. Э.).

Ойсемлан кӧра тирем шындымаш

24. Тыглай ойлончын посна ужашыже-влак ойсем дене палынак ойыралт каласалтыт гын, нунын коклаш тире шындалтеш: Тылзе еда сылне литературым, журналым лукде ок лий. Ушем – уша, журнал – вийым чумыра (М. Ш.). Таҥастаре: Ушемыш – ушныде ок лий. Ушемыш ушныде – ок лий.

Ушышо тирем шындымаш

25. Тӱҥалтыш ден мучашым ончыктышо кок мут коклаш тире шындалтеш:

а) верым ончыктымо годым: Казань – Волжск автобус, Йошкар-Ола – Москва авиарейс, Абакан – Тайшет кӱртньыгорно;

б) жапым ончыктымо годым: Январь – июньлан паша план (г.). Руш кугыжаныш XVII курым мучаште – XVIII курым тӱҥалтыште руш огыл калык коклаште христиан верам шыҥдараш тӱҥалын (К. С.). Уло тӱнялан палыме Кремльын Спасский башньыштыже улшо шагатым 1851 – 1852-шо ийлаште сакыме (г.);

в) чотым ончыктымо годым: VI – VII класслаште морфологий ден орфографий, а VII – VIII класслаште синтаксис ден пунктуаций тунемалтыт. Гепард шагатыште 95 – 101 км наре писылыкым ончыктен кертеш (г.). Мемнан пашаче шӱмна сутка жапыште 5 – 10 тӱжем литр вӱрым тулен колта (г.). 2000 – 3000 тонн нелытан поезд; 300 – 350 лышташан кидвозыш.

26. Иктаж-могай туныктымашым, тӧнежым кок але утларак еҥ лӱм але ешлӱм дене каласыме годым тире шындалтеш: Марксын – Ленинын туныктымашышт, Кантын – Лапласын космогоний теорийышт.

Икгай членан ойлончышто чарналтыш палым шындымаш

Ушем мут деч посна кылдалтше икгай член-влак коклаш чарналтыш палым шындымаш

27. Ушем мут деч посна, ойсем дене гына кылдалтше икгай член-влак коклаш запятой шындалтеш: Ужар чодыра, пеледышан олык, ший эҥер, телефон меҥге-влак эртен кодыт (Н. Я.). Стопан кудывечыш лекте, имньыжым ош портыш дене леведе, ӱмбакыже ӧртньӧрым пыштыш (К. В.). Тудо (Сардай) ушан кресаньык, сурт пашажымат книга почеш виктара, киндымат ял деч утларак шочыктен мошта (М. Ш.). Канде, волгыдо каваште кече шыргыжын йолга (С. В.). Уремым эрак помыжалтен, лӱшка сӱан, муран, лупшан, шиян (Ю. Г.). Тарванен йӱдвел мардеж, йӱштӧ, осал, писе (В. Ю.).

28. Шарыме (распространённый) икгай член-влак коклаш (поснак нунын кӧргыштӧ запятой улмо годым) точкан запятой шындалт кертеш: Чеверын, шоҥго писте! Тыйын йымалнет погынен, ме, икшыве-влак, шуко гана модын улына; кеҥеж шокшо кече деч шылын, йымалнет юалге ӱмылым, вӱдыжгӧ южым муын, ласкан шӱлалтен улына; тыйын йымалнет куку мурым, шӱшпык шӱшкымым чоным куандарен колыштын улына; пушкыдо ужар лышташет дене ныжылге пайрем мурым муралтен улына... (Т. О.). Мардеж ушдымыла толаша: изин-кугун шӱшка, пирыла урмыжеш, таргылтышла кычкыралеш, окнашке вуйдымо коракла толын перна, оралте леведыш йымак пурен, леведышым чытырыкта, оралте гоч лумым тӱргыкта; чылт ия сӱанмарийла толаша; ял вуйышто шинчыше школ пӧртым савырал шуышашла тӧча; пӧртыш пурен каен, ӱстембалне йӱлен шинчыше керосин лампым пуал йӧрыктен, ӱстембалне кийыше кагазым, тетрадь-влакым, книжкам вужгыктен кышкынеже (С. Ч.).

29. Ушем мут деч посна кылдалтше икгай сказуемый-влак коклаште ваштарешле але ешарен умылтарыме, тыгак амал ден санденлыкым але условийым ончыктымо кыл лиеш гын, нунын коклаш тире шындалтеш: Йогор машинам чараш тӧча – ок керт (М. Ш.). Чывым кучен огыл – пуным кӱреш (к.). Кече мотор огыл – пылан, йӱран (М. Ш.). Кождемыр, Оскам корнеш учыраш шонен, Какшан лишне кошто – йӱдвошт ыш мале (К. В.). Ольга Павловна чытен ыш керт – аккомпанироватлаш тӱҥале (С. Ч.). Изи вӱдет йогалеш – кугу вӱдышкет ушналеш (г.). Тый, Эчан, нэп нерген Ленинын брошюржым лудат – чыла умылет (Н. Л.).

Ушем мут дене кылдалтше икгай членан ойлончышто чарналтыш палым шындымаш

30. Ваштарешле а, но, да (но ыҥан), туге гынат ушем мут-влак ончылан запятой шындалтеш: Пуш шеҥгелне шинчышет айдеме огыл, а маска улмаш (К. В.). Йӱштӧ, но яндар памашан Морко посёлкыш пеледше Украина гыч шокшо-шокшо шомакан серыш толын (М. С.). Шошо пагыт эн мотор, да лӱдыкшӧ (В. И.). Кеҥеж кече кас велыш тайнен, туге гынат сайын ырыкта (М. С.).

31. Веле огыл ... -ат, гына огыл ... -ат ушем мут шотан частице дене кылдалтше икгай член-влак годым запятой веле огыл, гына огыл почеш шындалтеш: Э-э, тыште рвезе кашак веле огыл, пондашанжат уло (С. Ч.). Пӧръеҥын веле огыл, ӱдырамашынат ӱштыштыжӧ талве кӱзӧ кеча (К. В. ). Ты ойым Амина шке гына огыл, Орванчыжат йодын шогышо гай коеш (Я. Я.). – Мый тыйын олмыштет шагат-кокыт гына огыл, сутка, арня дене тудлан жапем ом чамане ыле, – агроном кынел шинче да туныктен каласыш (Й. Я.).

32. Ушем мут шотан -ат частице дене кылдалтше икгай член-влак годым запятой -ат почеш шындалтеш: Шӱвырат, гармонят кугу организатор да пеш тале агитатор лийын кертыт (Ш. О.). Теле кече рывыж семын ончалешат, адак пыл шеҥгек шылеш (Н. Я.). Пӧртыштат, пашаштат, мӧҥгыштат, пошкудыштат Эрвикан пылышыш эртак Ямет нерген ойлымо гына пура (Д. О.). Пайрем кечынат, тыглай годымат Кождемырын кидше гыч той шӱвыржӧ ок мучышто (К. В.). Корий кугыза толын пурышат, йошкар тулупшым шӧлдыравал кашташке пыштыш (Д. О.).

33. Ик гана каласалтше ушышо да, ден, ойырышо ала, але, то, я ушем мут-влак дене кылдалтше икгай член-влак коклаш запятой ок шындалт: Чачи, кылтам нумалшыжла да шарем шарышыжла, ик ӱдыр дене пеш келшыш (С. Ч.). Унавийын лӱҥгымыжӧ да Сергейын мурымыжо мужыр оҥгыр гай йоҥга (Д. О.). Землемер ден Григорий Петрович уремышке пырля лектыч (С. Ч.). Черке ден кӱкшӱ кӱ сурт леведышым лапкан ончышо кече волгалтара (Д. О.). Мустай Озаҥыште ала Москошто орлана (С. Ч.). Эҥер але ер – кажне еҥын йӧратыме верже (г.). Борисын аважын уло капше ырен кая то йӱкша (В. И.). Лишыл йолташ дене коктын ик котелок гыч пучымышым я пареҥгым шке шолтен кочкын ончаш могай сай! (Д. О.).

34. Ушышо але ойырышо ушем мут-влак пачаш-пачаш каласалтме годым кокымшо да моло ушем мут ончылан запятой шындалтеш: Ни мланде, ни кава огеш кой (Д. О.). Сонарзе марий ны куржын, ны верже гыч тарванен ок керт (К. В.). Элнан чыла лукыш эре колтена кагазым да киндым, да ямде пӧртлам (М. М.). Чурийыш эр кече, чаманыде, волгыдо сескемым кышка. Сескемже я шинчам йымыктара, я тунамак шудо вуйыш тӧршта да тушан чинче тулым ылыжта (К. В.). Ала пеш эрат, ала адак иктаж-могай амал дене элеватор воктен калык огешат кой (А. Э.). Тунам Лашманов але кас кочкышым ямдылаш тӱҥалеш, але, окна воктен миен шогалын, уремыш онча (В.Ю.)

35. Ик ыҥан кок тӱрлӧ ушем мут дене кылдалтме годым икгай член-влак запятой дене огыт ойыралт: Ик каныш кечын Микуш ден Сакар да Нургалий имньым кычкеныт да ломыж погаш лектыныт (Н. Л.). Суртла гыч я ушкал, я каза але шорык, ломыжал-ломыжал, уремыш лектытат, Вӱрзым эҥер велке волат (В. Ю.). Палыдыме йӱк теве иземеш, теве талышна, коклан пирыла урмыжал колта я черле айдемыла кечкыжеш але изи аза гай васаралеш (З. К.). Тиде чодыра гыч ме, сузым але кӱдырым я мызым лӱйыде, нигунамат пӧртылын онал (А. М.-А.). (Родион Артемьевичын) Шинчажлан пошкудо-влак, родо-тукымжо ден лишыл палымыже-влак, ял воктенысе ер ден ужар олык я кугу Юл эҥер кончат (А. М.-А.). Озак ден ӱдыр-влакышт, тӱшкан погынен, гармонь але ковыж да кӱсле почеш куштен-мурен коштыт (А. М.-А.).

36. Ушышо ден, да ушем мут-шамыч дене кылдалтше икгай член-влакын мужырышт коклаш запятой шындалтеш: Кужу укшеран кожер ден одар куэ, кугу тумо ден ваштар кӱэмалтше гай шыпке шогат (Д. О.). Руш ден чуваш, марий ден татар, ик ешышке ушнен, татун илат (Ч. В.). Йошкарге да ужарге, кандалге да кына тӱсан шовыч-влак чевер олык пеледышым ушештарат (Н. Л.). Лаж вес могырышто да Виче тӱрыштӧ, Пося велыште да Нольо воктен вуеш шушо ӱдыр-влак, шыже годым тӱгӧ лектын, ӱчаш-ӱчаш шыже пучым пуалтеныт (Д. О.).

Икгай да икгай огыл рашемдыкан (определениян) ойлончышто чарналтыш палым шындымаш

37. Ушем мут деч посна кылдалтше икгай рашемдык (определений), ешартыклӱм (приложений) коклаш запятой шындалтеш: Жапын-жапын йошкар, ужар, нарынчалге ракете-влак нӧлталтыт (Е. Я.). Канде, волгыдо каваште кече шыргыжын йолга (С.В.). Шопкеран, нӧлперан корем воктене корно сай (К. В.). Кажне чодыраште руымо, пӱчмӧ, перкалыме, кычкырлыме йӱк-йӱан шога (Д. О.). Ола шындерыште (паркыште) кас еда калык лӱшка. Тушко тӱрлӧ калык погына: рок гае шеме, пор гай ошо, лишыл верысе, мӱндырч толшо, кужу, лапка, кӱжгӧ, лопка... (Д. О.). Тунам кафедрыште технике шанче доктор, профессор И.Д. Смирнов ден технике шанче кандидат, доцент Г.И. Кугергина пашам ыштеныт (г.).

38. Икгай огыл рашемдык, ешартыклӱм коклаш запятой ок шындалт: Ер гай лопка ош шун пулашкаште пелтыме ӱй йошкаргын-тойын йылгыжеш (К. В.). Изи ший оҥгыр гай яндар аза йӱк кочаж ден ачажын пылышыштым кушкедеш (Д. О.). Изи капан ош ӱдыр Маринам пел кидше дене ӧндале (Ш. О.). Кагазыште возымо йымалне кафедр вуйлатыше профессор С.П. Романовын кидпалыже ыле (Онч.). Икмыняр жап шонен коштмек, Стапан йоча годсо йолташыже кызыт ынде кугу завод директор Петровлан серышым возаш лийын (г.).

Икгай членан ойлончышто иктешлыше мут лийме годым чарналтыш палым шындымаш

39. Иктешлыше мут икгай член-влак деч ончыч шога гын, тудын почеш кокточко шындалтеш: Илышлан кӱлеш ӱзгар чыла уло: пӱкен-влак, ӱстел, кровать, чурийончыш да сӱрет, патефон, приёмникет, тулеч моло арверет (Ш. О.). Эр годсек Матра коҥга ончылно тошкеште: шӱрашан мелнам кӱэште, салмамуным шындыш, подеш чыве шӱрым сакыш (И. И.). Ынде чыла денат чеверласаш логалеш: ватем денат, шочшем денат, шочмо суртем денат, шочмо-кушмо мландем денат, ялем денат, пошкудо-влакем денат (Н. Л.).

40. Иктешлыше мут икгай член-влак деч вара шога гын, тудын ончылан тире шындалтеш: Завод ма фабрике, кочшаш киндат – чыла ышталтын шемер айдемын вийже дене (С. Н.). Шудышырчык-влакын йӱкышт, памашын йогымыжо, телеграф меҥгын мурымыжо, чодыран гӱжлымыжӧ – вигежат иктеш ушна, пылышлан сылнын шокта (Я. Я.). Почын шындыме пӧрт омса гыч лекше команмелна пушымат, салмавондо кылдыртатымымат, аважын шке семынже мутланымыжымат – нимомат тудо (Галя) ынеж кол, ынеж шиж (П. К.). Ӱстелтӧрыштат, олымбалнат, кӱвар ӱмбалнат – чыла вереат ужар шинелян салтак-шамыч нерен шинчат (Онч.).

41. Икгай член-влак деч вара шогышо иктешлыше мут ончылно пуртымо мут лиеш гын, пуртымо мут ончылан тире да почешыже запятой шындалтеш: Танила куралын, ӱден, кылтам пуртен, телым пум руэн, шупшыктен – чынжым манаш, чыла ыштен (Н. Л.). Куралше, тырмалыше, ӱдышӧ-влак – икманаш, чыланат ик верыш чумырген шинчыныт (М. Ш.).

42. Иктешлыше мут деч вара шогышо икгай член-влак дене ойлончо огеш пыте гын, иктешлыше мут почеш кокточко, икгай член-влак деч вара тире шындалтеш: Кужу теле гоч лум йымалне илен эртарыше кушкыл-влак: комбышоган, сандалвуй, кечыйолшудо, ӱйвуйшудо да шуко молат – икте почеш весе рӱжге ылыжыт, вершӧрнам сылне тӱсышт дене сӧрастарат (г.). Кум рвезе: Мосолов ден Гужавин да Микал – сурт гыч суртыш вонча (В. Ю.). Кеч-могай калыкыштат тӱрлӧ еҥ: сай кумыланжат, ий гай йӱштӧ шӱманжат, кагыр-кугыр койышанжат – уло (К. В.). Пылышемлан кечывалвел гыч шочмо-кушмо верлашкышт пӧртылшӧ кайык-влакын: кӱседыкын, тагырлян, турня ден моло кайыкын – куан мурышт йоҥга (А. М.-А.).

43. Иктешлыше мут икгай член-влак ончылнат, нунын деч варат кучылталтын гын, икгай член-влак ончылно кокточко, нунын почеш тире шындалтеш: Шолем нимомат ок чамане: шӱльым, уржам, пакчагӧргым – чылажымат лупшен кода (Н. Л.). Модшо-влак: рвезыже, ӱдыржӧ – чыланат Йываным йыр авырен кучат, мурен-мурен пӧрдыктат (С. Ч.). Ӱстел коклаште сурт озан верже кызыт пуста, нигӧлан шинчаш ок лий: шкаланат, пошкудыланат, родо-тукымланат, эн вучымо уналанат – нигӧлан (А. Ав.). Пӧртыштӧ Султаным нимат: ни ару пӧрткӧргӧ, ни кугу ужар пучан граммофон, ни лопка мӱшкыран ший самовар, ни янда омсан шкаф – нимат ӧрыктарен огыл (В. Ю.).

Ойыралтше членан ойлончышто чарналтыш палым шындымаш

Ойыралтше рашемдык

44. Рашемдык палемдыме мут ончылно, пеленжак, шога гын, огеш ойыралт: Ший лупс дене леведалтше, тӱзланалше мландем чиен ал ӱжара дене тӱрлымӧ тувырым. Тыныс кава гыч нӧлталтше кече мыланем шарныкта коҥга гыч лукмо кинде сукырым (Вас. О.). Южо еҥ чынже денак пиалан: ший гай яндар эҥер воктене, ямле южан кожлаште, сывынлалтше изолык пелен шочын кушкын (В. К.). Тамле пушан пеледыш дене сӧрасыше ломбо ден марий ӱдырла ош шовырым чиен шогалше куэже шоҥгыеҥын ийготым мондыктат, рвезыеҥын кумылжым нӧлтат (Онч.).

П а л е м д ы м а ш. Ешартыш умландарыше ыҥан рашемдык запятой дене ойыралтеш: Кечыгут чот ырыкталын нойышо, кече курык шойык волыш каналташ (А. З.). Шуко йӧсым чытыше, ачам чыла умыла.

45. Палемдыме мут деч вара шогышо рашемдык ик могырым (ойлончо мучаште) але кок могырымат (ойлончо кӧргыштӧ) запятой дене ойыралтеш: Шошым модын лекте лышташ, у (Э. А.). Толеш сай омо, шулдыран (Ю. Г.). Эртыш кече, тегыт гане чылт шемалге (О. И.). Йога ава шинчавӱд, эн яндар, эн неле, эн кочо, эн шерге (Д. О.). Чулым санитарке сумка гыч бинтым, мучашдымым, луктеш (Э. А.). Ӱстембаке кочкышым, ӱяным, тый погенат уна-влакым сийлаш (М. М.). Шоҥго Урал, шем чодыра дене леведалтше, торашке шарлен возын (А. М.). Нунын (мурызо-влакын) йӱкышт, паша дене тӱзаҥше, пеҥгыдемше, кумылым рашемдара, почылтара (М. Ш.). Корем тайыл дене латкок ияш йоча, вичкыж, лывырге кап-кылан, чолга шинчаончалтышан, пеш вашка (К. В.).

46. Лицам ончыктышо, рашемдарыше (определительный) олмештыш мутым палемдыше рашемдык эре (палемдыме мут ончылнат, почешат) запятой дене ойыралтеш: Мӧҥгышкӧ толаш лекше, мый кок километрлан ӧрдыжкӧ соптыртатенам (М. Ш.). Ынде эрык кечым ончалше, ме волгыдо корным муына (Ш. О.). Молан тудо, шкежат кукшо формулыжо гаяк кошкен пытыше, минус олмеш плюс знакым гына возымылан уло класс ончылан тыге вожылтарыш? (Ш. О.). Кӱдырчӧ гай патыр, виян, волгенче гай писе, тудо (Йошкар Патыр) тушман ваштареш кушкын шогалын (М. Ш.). Сай кашакыште, пашаче еҥ коклаште кушшо, шкежат пашачак лиеш (Ш.О.).

47. Рашемдык ден палемдыме мут коклаште вес шомак уло гын, рашемдык запятой дене ойыралтеш: Мӱй пушан, мӱй таман, эртен кайыш кеҥеж. Толын шыже адак, у чиян, у тӱсан (М. М.). А корно кадыргыл кия, ошман, луман, вӱдан (Э. А.). Шӱмлан лишыл, шонымашлан поро, пырдыж лукышто кӱсле кеча (А. М.). Ушышкем ачам толын пурыш, икмарда капан, поро шинчаончалтышан, мутланаш йӧратыше (Г. О.). Мый шошым ужым шинчаштет, сылным (С. Э.). Шандал ӱмбаке кӱртньӧ возын, тулан, чевер да лазыра (Э. А.).

П а л е м д ы м а ш. Рашемдык ден палемдыме мут кокласе вес шомак икгай огыл рашемдык лиеш гын, рашемдык запятой дене ок ойыралт: Ӱяҥдыме мландыш вочшо таза пырче вожым вашкерак колта (к.). Ала-мом келгын шонышо шоптыр шинчаже торашке-торашке онча (Г. А.). Мийыза чевер шыжым йорга куэн шӧртньыж дене вакшылтше нӧрӧ корно дене (Д. О.). Шонанпылла койшо порсын урвалтышт мардежеш лойга (Онч.).

48. Рашемдыкын каласалтде кодшо палемдыме мутшым контекст гыч палаш лиеш гын, рашемдык запятой дене ойыралтеш: Уш гычем врач ӱдыр ок лек. Тугаяк шара шинчан, пеледыш платян, мыйын ончылнем шога (А. В.). Улына ме корныш коштшо, корно дене ошкылына. Йӧсӧ корным эртен толшо, ончык сайым вучена (Ш. О.).

Ойыралтше ешартыклӱм

49. Ешартыклӱм палемдыме мут ончылно, пеленжак, шога гын, огеш ойыралт: Изаже Иван Петрович – чодыра инженер, Шупашкарыште пашам ышта (Онч.). Кызыт Монар, Чорай, Октябрь яллаште у школ чоҥалтеш (г.). Радиокомитетыште весела пашаеҥ-влак лийыныт, председательна Семен Егорович кажне дене эплын кутырен (И.О.). «Тунеммыж годым хорыштем пеш сайын мурен», – Россий да Марий Эл искусствын заслуженный деятельже композитор А.И. Искандаров шке тунемшыжым порын шарналта (Онч.).

50. Палемдыме мут деч вара шогышо ешартыклӱм ик могырым (ойлончо мучаште) але кок могырымат (ойлончо кӧргыштӧ) запятой але тире дене ойыралтеш: Кузе йӧратен Кожлаерым уста Тойдемар, сай кӱслезе (В. О.-Я.). Маяковскийым, титаным, ужам вигак (В. Р.-Г.). Вӧдыр Йыванын куваже, Матрана, коҥга ончылно мелнам кӱэшт шога ыле (А. В.). Овопын первый шочшыжо, Клавий лӱман ӱдыржӧ, кум ийымат темен, курчак дене модашат шуын (Д. О.). Марина, Корий кугызан мотор ӱдыржӧ, тений латшым ийышке веле тошкалын (Ш. О.). Кӧгӧрченже, тыныс кайык, чоҥешталын, кӱш кӱза (В. П.). А мыйым кызыт шочмо велемын эн ямле верже – нур – ӱжеш (К. Г.). Марий калык шке чонжын, кумылжын, уш-акылжын тӱҥ эҥертышыжым – йылмыжым – арален коден (г.). Киндым – илыш вийым – акле тый, шоляш (В. Р.-Г.). Тыге ик теле эрдене Прокоп Васлий – иктаж витле вич ияш, каҥгатарак, пеш ош пондашан кугыза – коҥгамбалне ойлен шинча (Ш. О.).

51. Лицам ончыктышо, рашемдарыше (определительный) олмештыш мутым палемдыше ешартыклӱм эре (палемдыме мут ончылнат, почешат) запятой дене ойыралтеш: Ме лекна, йоча-влак, пеш мӱндыр походыш, геройым кычал, шочмо ялыш кондаш (В. Р.-Г.). Ме, ик еш гай студент йолташ-шамыч, мурена, иквереш погынен (М. Я.). Тунам мый, самырык сонарзе, ял воктен пасу йыр чодырам шеҥын пытаренам да тӱрлӧ янлык, кайыквусо кушто, мыняр улмым палем ыле. Мемнамат, самырык-влакым, сонарлаш туныктеныт. Шкешт, пычалан-влакет, мемнам коден кайышт (А. М.-А.).

52. Ойлончо мучаште шогышо шкет але шуко мутан ешартыклӱм лӱм ден палемдыме мут коклаште вес шомак уке гын, ешартыклӱм ончылно тире шындалтеш: Мыланем эн поро, эн мотор лач икте – Шернуремже (В. Б.). Ила чодыраште моткоч оҥай койышан кайык – роҥгыж (В. К.). Трактор чолган савырале кашым – шем кудыр согам (Э. А.). Тушто у оза, тушто чын оза – пашазе калык (М. Ш.). Илен ик ялыште шкет ӱдырамаш – Кыстынчий вате (В. Ю.).

53. Ойлончо мучаште шогышо ешартыклӱм ден палемдыме мут коклаште вес шомак уло гын, ешартыклӱм запятой але тире дене ойыралтеш: Мый Москваште каем, тӧр праван у айдеме! (М. К.). Мый пиалан улам, марий айдеме, марий чодыра лоҥгаште кушшо еҥ (С. В.). Школышкына инспектор толын пурыш, лопкарак капан, чалемаш тӱҥалше кужу ӧрышан, нӱжымӧ чара оҥылашан, кугу мӱшкыран кӱжгӧ айдеме (Т. О.). Анисан ачажын илышыже такыр корно дене каен огыл. Илышыштыже тудым икте веле куандарен – Аниса (Н. Т.). Ида вашталте мылам шӱмым, ида вашталте, сӧрвалем. Вет тудо икте мылам пуымо – ойгем, чапем да пиалем (Г. М.). Тыште йӱксӧ гай ӱдыр ила – мыйын шонымем, пиалем, ончыкылык илышем! (А. В.).

Ойыралтше умландарыше член

Деепричастийым да деепричастиян савыртышым ойырымаш

54. Рашемдыме мут деч вара шогышо деепричастиян савыртыш запятой дене ойыралтеш: Касвелым вӱдыжгӧ мардеж пуалеш, могырым сӱсандарен (М. Е.). Кава гыч мландыш толын отыл, эр шӱдырла волгалт, Да мланде оҥ гыч лектын отыл, памаш вӱдла чымалт (М. К.). Умбалне Какшан йоген кая, ошалге тӱтыра дене вужланен (Ю. А.). Лектеш уремыш пӧрт гыч кочай, тоям кучен (С. В.). Кайык-шамыч мурат лышташан куэрлаште, шочмо верым, сай жапым моктен (М. Я.). Кӱза кӱшкӧ турий, пеш писын чоҥешталын, озым нур ӱмбалне оҥгырлак мурен (О. В.). Печкалте ӱжара, кавам тӱрлалын (А. И.). Илышаш ыле ош тӱняште, ваш-ваш сырыде, осалым ыштыде, поро таҥла келшен, иза-шольо гай икте-весылан ӱшанен (К. В.). Вонча корно гоч кайыклудо, шым шочшым вӱден, нигӧ деч лӱдде (В. О.-Я.).

55. Деепричастиян савыртыш ден тудын деч вара шогышо рашемдыме мут коклаште иктаж вес член уло гын, деепричастиян савыртыш запятой дене ойыралтеш: Латкок сынан чон семжым эплын шулын, Шернур покшелне шӱшпык, эх, шӱшка (Н. З.). Писте пеледышым лоҥын, пашаче мӱкш еш ызга (Э. А.). Рвезе калык, пасу гыч пӧртылмеке, жапым юалге южышто эртара (А. Э.). Кужу, яндар пушеҥге-влак, вуйыштым тарватыде, кавашке ончен шогат (В. И.).

56. Шкет деепричастий ден рашемдыме мут коклаште вес мут уло гын, тыгай деепричастий запятой дене ойыралтеш: Мардеж, талышнен, толкынла пуалеш (С. Ч.). Чарныде, трамвай шурга (Ш. О.). Колымекыже, Марат Казейлан Совет Ушем Герой лӱмым пуымо (г.). Шем пыл, вузалын, шолын, йыр пӧрдеш (С. Ч.). Омсаште койо У ий, чеверген (Д. И.). Корем воктен пасуштат, ял кыдалнат шога ужар сывынан кожер, мурен (Онч.).

57. Рашемдыме мут ончылно, пеленжак, шогышо деепричастий да деепричастиян савыртыш запятой дене огыт ойыралт: Ава шке шочшыжым колымешкыжак ок мондо (Ш. О.). Ятыр жап комдык тарваныде кийышым (Г. О.). Пурла велым изи вӱд шыргыктен йога, лӱмжым картеш возымо огыл (Онч.). Марина кылме тувыр орам нумалын кӱза (Ш. О.). Тале кӱдырчан йӱр леҥеж дене кышкыме гае шоргыктен эртыш (Онч.). Ӱй тыртыш гай кече гына шӧртньӧ йолллажым йыр шарен онча (Б. Д.).

58. Рашемдыме мут деч вара, пеленжак, шогышо шкет деепричастий запятой дене огеш ойыралт: Шопке выр-выр почка чевер лышташым, сӱан вургемжым кудашеш аптыранен (М. Я.). Изи памаш гыч, йыргыктен, эҥер куржеш куштен (К. Г.). Ужар озымым мокталтен, турий кӱза муралтен (м.). Вӱд воктеке шордо лекте, ... рыҥ шогале кугешнен (М. К.). Шӱшпык мурым колыштын, Олюк муралтен колта куанен (В. Кос.).

59. Причастиян, деепричастиян, инфинитиван да глагол гыч –маш суффикс дене лийше лӱм мутан савыртыш-влак кӧргыштӧ деепричастий да деепричастиян савыртыш запятой дене огыт ойыралт: Илышыште йӱд-кече ӧрканыде у корным кычалше еҥлан кугу чап! (Ш. О.). Рӱп лиймеш тошкемыште модшо ӱдыр-каче-влак, тыманмеш выж-вуж шаланен, мӧҥгышт каен пытышт (Ш. О.). Кол кучышыла йӱштӧ вӱдыш пурен кайымеке, мый чот черланышым (В. С.). (Тоня) шӱргым-кидым мушшыжла, воштончыш ваштареш шогалын кӱляш гай ӱпшым шершыжла, Москва гыч пытартыш увер-влакым колыштеш (В. И.). Йыгыре шинчын порын мутланымаш марий рвезымат, руш сарзымат изишак кумылаҥдыш, шӱмыштӧ ӱшан ылыже (К. В.). Икте-весе дене таҥасен шӧр лектышым нӧлталаш тыршымаште мо удаже? (Онч.).

60. Деепричастиян кӱэмалтше ойсавыртыш запятой дене огеш ойыралт: Йӱд-кече лым лийде шӱшпык шӱшкыш (В. И.). Кочкым тушто мӱшкыр тореш кайымеш, векат, арня кочде илен кертам (Онч.). Вет але марте Кргорий Миклай шкеж нерген тыге шӱмым почын нигӧ денат мутланен огыл (А. М.-А.). Изи ӱдыр теве-теве утен каенак эше чот шортын колта, но пыкше чытыш (Онч.). Йочан весела чонжо верч туныктышо лийже манынак кече еда тырша (В. Кос.). Ошма йымалне нефть, газ уло, а ӱмбалныже, шер теммешке вӱдым йӱктет гын, йомакысе гай сад одарланен шогалеш (Ю. А.).

61. Деепричастий да деепричастиян савыртыш наречий пелен мужырлышо (сочинительный) ушем мут дене кылдалтмышт годым запятой дене огыт ойыралт: Тиде пашам моткоч тӱткын эскерен да сайын эрлаланак шукташ кӱлын (Онч.). Мардеж кукшын да лӱдыктен йӱдвошт чужлыш (г.). Писын, но утыжым вашкыде Начий мӧҥгышкыжӧ кайыш (г.). Шиялтышым калык мастар-влак ыштат да шкет шогалын але тӱшкан шоктат (г.). Пире-влак шкет-шкет огыл, а коктын-кумытын але уло ешге погынен кугурак чодыраште илат (А. М.-А.).

П а л е м д ы м а ш. Деепричастий ден деепричастиян савыртышым тыгаяк деепричастий гыч лийше (койын, шочын, шулен, лӱдде, чарныде, шижде, эксыде, арымеш, вучымеш, колымеш, шымлышыла, ужмыла, т.м.) наречий да (лийын, шумеш(ке), тӱҥалын) почеш мут да почеш мутан конструкций деч ойырыман. Таҥастаре: Койын чодыра кӧргыш пурем. Папкам, ошпоҥгым ятыр верештым (В. И.). – Турий, чӱчкен-чӱчкен, ош-кандалге кававундашке кӱза, а вара, юл-л койын, ӱлыкӧ волен кая (Н. Л.). Ик пӧрт тӱньык вуй гыч кавашке лыйгыктен нӧлтшӧ канде кудыр шикшым шулен ятыр жап ончен шогем (И. К.). – Тулшолат, шулен, ломыжыш савырна (А. В.). Игече кукшылан лийын эҥер ден ер-влакат пученыт (С. Ч.). – Ӱдырамаш, кумык лийын, сорлаж дене шӱльым шулын колтыш. (Онч.). Поезд шӱшкалтыш, салтак-влакым чал вуян Урал гыч Москваш шумеш наҥгайыш (А. Э.). – Ик пушеҥгым руэт – кокыт шынде! Пале: нунын кугем, чаткатаҥын шумеш, Илыш корным айдеме илалын лектеш (М. К.). Колхозник-влак кум кече годым эр тӱҥалын кас марте шийыч (Н. Л.). – Пазар, тиде урем гыч тӱҥалын, ӱлыкӧ вола (Н. Л.).

Ойлончын ешарен рашемдыше членжым ойырымаш

62. Жапым, верым, кузе лиймым ешарен рашемдыше умландарыше член ойлончо кӧргыштӧ кок могырымат, ойлончо мучаште ик могырым запятой дене ойыралтеш: Кеҥежым, шыҥа лекме жапыште, кӱтӱчылан утларак неле жап толеш (Т. О.). Икана телым, шуматкече кастене, Катя Маринамыт дек миен, Верушым кино ончаш каяш таратен (Ш. О.). Мӱндыр деч мӱндырнӧ, чодыра ден кава ушнымаште, пушкыдо канде тӱтыра кеча (Я. Я.). Чодыра лоҥгаште шочын марий ӱдыр, ший гай волгалтше ер тӱреш (С. В.). Пылышышкемат шыман гына, ӱй гай яклакан, шӱлыш гай левын, пурыш мардеж (В. Сави). Тыгыдын, ик пудын, кок пудын, Чужган шагал ужала (С. Ч.).

П а л е м д ы м а ш. Годым почеш мутан причастиян савыртыш жапым ончыктышо вес мутым ешарен ок рашемде гын, огеш ойыралт: Чевер пеледыш пеледме годым мемнан чоннат пеледеш (С. Ч.). Ӱжара волгалтме годым паша йӱк шарла тораш (А. Б.). – Таҥастаре: Шошым, олмапу пеледме годым, сад гыч тамле ӱпш шарла (Т. О.). Шыжым, лышташ оралгыме, шӧртньӧ окса семын йогымо годым, йӧре-варе чодыраште моткочак сай (В. Кос.).

63. Подлежащийым, ешартыкым, рашемдыкым але умландарыше членым ешарен умылтарыше член-влак утларакше, поснак, тӱҥ шотышто, ты шотышто, але, мутлан шомак-влак дене кылдалтмышт годым кок могырымат запятой дене ойыралтыт: Шудо солыдымо пӧръеҥ-влак, утларакше самырык-влак, пулач-влакым копнашке чумырат (С. Ч.). Калыкым, поснак кресаньыкым, чын корно дене колташ але йӧсӧ (Я. Э.). Мемнан марий чодырам, тӱҥ шотышто пӱнчер ден кожлам, ятыр руымо (Онч.). Поэтын кажне у сборникше самырык-влаклан, ты шотыштак мыланнат, куанле да пайдале увер лийын (г.). Чортаным, але нужым, 20 килограмм нелытаным кучымо нергенат колалтын (А. Ф.). Кеч-могай ешыштат кугырак еҥ, мутлан, иза але ака, лийман (М. К.). Погаш лиеш тӱрлӧ деч тӱрлӧ шудым, вожым, лышташым, мутлан, тамле пушан висвисым, эшеат тамле кӱренвуйым, вӱршудым, маскавӧчыжын, нужын, вӱдлопшудын лышташыштым, шӧршудын, омылчан, пырысшудын вожыштым да шуко молымат (А. Е.).

Таҥастарыме савыртышым ойырымаш

64. Пуйто, гай, семын почеш мутан таҥастарыме савыртыш-влак огыт ойыралт: Кава пуйто шем-канде шовыч дене пӱрдалтын (А. Ф.). Олыкысо пеледыш-влакым пуйто ик шӱдышышкӧ пидме (Г. А.). Шоҥго куэат пуйто самырыкештын, шыма мардежеш шывыртата (Онч.). Эҥер ӱмбач шикш гай вӱдыжгӧ пар кӱзаш тӱҥале (В. Ю.). Уржа тӱредаш шуын. Мардеж дене тарванылмыж годым нарынче шыште дене чиялтыме гай йылгыжеш (М. Ш.). Ваштарешемак, кӱшнӧ, тарляк-влак вӱдпӧрдем семын йыр пӧрдыт, чарган магырат (Ю. А.). Таче тичмаш тылзе кечывалымсе семын волгалтара (В. Л.).

Ешартыш палемдыше ыҥан лиймышт але таҥастарымашым поснак палемден каласымышт годым запятой дене ойыралт кертыт: Корно, пуйто кишке, пасу гоч кадыргыл эрта (С. В.). Шошо, пуйто сай родо, пасулаште вуча (С. В.). Шинчаже кандалге, шинчасортаже шеме, пуйто шоптыр (Й. Я.). Пыл ора ала-кушко, шем пий тӱшка гай, поче-поче кудалеш (Ш. О.). Куан, йоча годсо гай лачак, Угыч пура оҥышкем озала (А. И.). Кажне таче... сеҥымашым, шерге пӧлек семын, шочмо-кушмо эллан пӧлекла (А. Б.). Толя нимат ыш пелеште, сапкандырам гына шупшыльо. Имне, тидымак вучен шогымо семын, йорталтыш (В. И. ). Чатка йыдалым тодмо семын, Книгам писатель чумыра (В. К.).

Савырныммут годым чарналтыш палым шындымаш

65. Савырныммут ойлончо тӱҥалтыште шога гын, тудын почеш запятой шындалтеш: Шоҥшо мӧҥгыжӧ толешат, ватыжлан ойла: «Аваже, вургеметым вашке чий, пасуш каена». «Марий тос, мом ыштет?» – маска йодеш (й.). Вачий эргым, кай, малаш воч... (Ш. О.).

66. Савырныммут ойлончо покшелне лиеш гын, кок могырымат запятой дене ойыралтеш: Кондыза-ян, ӱдыр-влак, пучдам, ынде мый пуалтен ончем (Ш. О.). Мотор тӱсет, ой, таҥем, пакча пече маке гай. Тыйын шинчат, ой, шӱмем, шошым кава ластык гай (Ш. О.). Эй, гармонист, чот шокталте, шупшыл колто виянрак (П. Э.). Ну, эргым, кужу ӱмыран лий! Чеверын, тулаче, чеверын! (М. Ш.). Тый, Йыван вате акай, шешкыч ок жапле, манат (Ш. О.). Лӱшкалт, тыныс Балтика, модын, шоҥан толкынетым лупшал (М. Я.).

67. Савырныммут ойлончо мучаште шога гын, тудын ончылно запятой шындалтеш: Тыйын йӱкет дене илем мый, Москва! (Н. Л.). Чеверын, Яшай! (М. Ш.). Итак чакне, ончык вашке, Марий Элын ушан еҥже! (С. Ч.). Оҥгыр семын вальсын семжым тый шокталте, ший баян (Онч.).

68. Савырныммутан ойлончо поснак кугу кумыл дене каласалтеш гын, тудын почеш кычкыралтыш пале шындалтеш, умбакыже ойлончо кугу буква дене тӱҥалеш: «Эй тый, кӱслезе! Тый кусо улат? Мом коштат?» – «Поро кумылан оза! Мый сокыр кӱслезе улам» (С. Ч.). Марий калыкем! Улат пашаште тый кожмак (В. О.-Я.). Туныктышо! Чын корныш луктат тый мемнам (г.).

69. Савырныммут ончылно шогышо о частице запятой дене огеш ойыралт: О йӧратымаш, ӱмыр мучко пеленемак лий тый, петырна уке гын кече мыланем (В. Р.-Г.). О шочмо-кушмо Марий мланде, моткоч йӧратыме Какшан! (С. Н.). О марий ӱдырамаш! Ошкыл колто, кидетым шыман тарватен (А. И.).

70. Савырныммут ончылно йӱк мут шога гын, нунын коклаш запятой шындалтеш: Ой, тыныс жап, кунам толат гын угыч? (М. К.). Ах, ӱдыр-влак, ӱдыр-влак, ӱдыр-влак! Кузе от йӧрате тендам? (В. А.-Э.). Эх, корно! Сеҥаш лийдыме виян куатет дене мыйым эре шупш! (Ш. О.). Эй, пошкудем, тол-ян. Шынден наҥгаем (Ю. А.). «Тпру, Ястребок, шып шого!» – чаргыжше йӱк дене кычкыралын Микуш (Н. Л.).

71. Ден, да ушем мут дене кылдалтше икгай савырныммут-влак коклаш запятой ок шындалт: Шокшо салам лийже, Ануш ватем ден ӱдырем! Йӧратыме Анушем ден ӱдырем! Фронтышто пешак чот шокшо. А кузе мемнан салтак-влак кучедалыт! (Ю. А.). Рвезе да ӱдыр-влак! Шинчымашым тыршен погыза! (г.).

72. Ушем мут деч посна ушалтше савырныммут-влак коклаш запятой шындалтеш: «Марина шӱжар, ӱдыр-влак, уна, мыйын сатуэм ода ончал мо?» – манын, семынже Ведат кычкыра (Ш. О.). Тора саламым шӱм тичак кондем мый тылат, мландем, авам, шӱмбел ялем (г.).

73. Уэш-пачаш каласалтше савырныммут-влак коклаш запятой шындалтеш: Шошо, шошо! Чыла пӱртӱсым, пӱтынь илышым тый чыгылтен тарватет (Ш. О.). Пӧртанур, Пӧртанур! Тый денет мый улам (Д. И.).

Пуртымо мут, пуртымо муткылдыш ден пуртымо ойлончым чарналтыш пале дене ойырымаш

74. Пуртымо мут, пуртымо муткылдыш да пуртымо ойлончо-влак запятой дене ойыралтыт: Манметла, меат ний дене ургымо онал (А. А.). Мемнан шонымаште, вуйлаташ Семонлан ӱшанаш кӱлеш (А. Э.). Шочмо вер, конешне, кажнылан нимо деч шерге (Ю. А.). Ял лишне чодыра укелан кӧрак, очыни, коремат, памашат ятыр кошкеныт. Туге гынат, викшым каласаш, тысе вершӧр идалыкын чыла пагытыштыжат сылне (В. Кос.). Вӱд куатым, маныт, терге шошым огыл, а вара (М. Я.). Ик велым, тудо тошто илыш ваштареш, у илыш верч кучедалнеже, вес велымже, шкетын нимом ыштен керташ ок лий, илыш почеш каяш логалеш (Д. О.).

75. Ойлончышто запятой уло гын, пуртымо ойлончо скобкеш налалтеш але кок могырымат тире дене ойыралтеш: Еҥгай (эй, ынде тыге манашыже ок йӧрӧ), Марина, тый Озаҥыште тунемат вет? (Ш. О.). Нурислам (шоҥго татарын лӱмжӧ тыгай ыле) верже гыч тарваныш, Пекпайым эше икмагал шымлен ончале да изи чемоданжым кидышкыже нале (Е. Я.). Кодынна таче ме пеш шагалын гынат, – шӱдырат ӱмыреш огеш йӱлӧ каваште – мый шонем эреак, ынде шоҥго салтак: арам огыл ныл ий кредална тул коклаште (С. В.).

76. Ойлымым тӱрлӧ семын аклен каласаш полшышо чай, дыр, аман, докан, шол, але, ала, ала мо, тыгак йодыш сынан мо, вара, мо вара, гала шомак-влак запятой дене огыт ойыралт: «Йӧра, каҥашен ончена, иктаж шоҥгым ороллан муына чай», – манеш Оврем (М. Ш.). Коло-кумло ошкылым куржна дыр, адак вочна (И. Л.). Тый, манам, шкендын вуетым йомдараш толашет аман? (М. Ш.). Кызыт, векат, сар деч утлаш верым нигушто муаш ок лий. Тудо чыла верышке шуын шол (г.). Теве Ориналан шучко уверым кондыш. Вӧдыр мӧҥгыштыжӧ кола гын, тынар йӧсӧ ок лий ыле докан (Ю. А.). Йошкар-Ола коеш мо? Ончалалат, воштылалат, йӧратетак мо вара?(м.)

Да, уке мутан, йӱк мут ден оҥартыш мутан ойлончышто чарналтыш палым шындымаш

77. Ойлончышто да, уке частице, йӱк мут-влак запятой дене ойыралтыт: «Да, салтакыш каена», – икте вашештыш (Ю. А.). Уке, йолташ, тый йоҥылыш лият: тугай лӱддымӧ еҥ икте веле огыл, чыла йошкарармеец тугай! (С. Ч.). Ой, изи мӱкшем-влак! Ой, изи кайыкем-влак! Тендан нимогай ойгыда уке: веселан ызгеда, сылне мурым муреда (А. В.). Эй, мурыжат могай сылне! (С. Ч.). Фу, нойышымат. А-а, те, ужамат, коктынат законым шинчеда (Н. Л.).

78. Да, уке частице, йӱк мут ден оҥартыш мут-влак посна ойлончо семын каласалтыт гын, нунын почеш точко але йодыш да кычкыралтыш пале шындалтеш:

– Да-да. Косолоп колыштеш... (Д. О.).

«Сатулан эрла каена», – маньыч вет. «Да-а? Мый ом шарне ала мо» (Н. Л.). «Тау. Тевыс мыят ямдылалт шогалынам», – Венцов ӱдырым, ласкан кидпӱянже гыч налын, креслыш шындыш (В. Ю.).

А р д а ш е в. Подпольщик-влак?

К р у т о я р о в. Да!

А р д а ш е в. Колыштам. Каяш лиеш?

К р у т о я р о в. Да! (Сер. Н.).

Чыланат Васлийын кондымо кишкыжым ончена.

– Метр лиеш дыр?

– Уке.

– Кумыжвуй мо?

– Уке! (А. Г.).

– Ала шокталтен ончет? – Венцов кӱслежым Зосимлан шуялта.

– Ой, уке-е! Мый кученжат ом мошто, – рвезе шижде чакналта (В. Ю.).

– О-о, браво! – ыштале циркач (В. Ю.).

– Ах, шатын! Могай сылне ӱдыр! – манын, Емельян Йыван шоналта (М. Ш.). Тыбе-тӱбӧ, тӱп-тӱп-тӱп! Тыбе-тубо, туп-туп-туп! Турко веле, тӱмыр туп! (В. Ис.).

79. Кычкырал каласыме ойлончышто тый, те олмештыш мут-влак ончылно шогышо йӱк мут почеш чарналтыш пале ок шындалт: – Эх тый, колызо! Эҥырыш верештше колым колтышыч (г.). – Ах тый, ияиге, кушто йомын коштат?! – шоҥго Мишам шӱрдылеш (Онч.). Эх те, мыйын илышем нерген иктыжат огыда шинче! (М. Ш.)

80. Ужмым, колмым да шижмым ончыктышо оҥартыш мут-влак ойлончо член лийыт, сандене нуно чарналтыш пале дене огыт ойыралт: Каваште шӱдыр-влак чыл-чыл-чыл йӱлат. Уремыште кырт да карт еҥ-влак коштмыгыч койыт. Йол йӱкышт кычыр-кочыр, кычыр-кочыр шокта (Д. О.).

Кыдежан ойлончо

Мужырлалтше кыдежан ойлончышто чарналтыш палым шындымаш

81. Мужырлалтше кыдежан ойлончышто предикатив ужаш-влак ушышо да, ваштарешлыше а, но, да, туге гынат, ато, ойырышо але, я ушем мутла дене кылдалтыт гын, нине ушем мут-влак ончылан запятой шындалтеш: Ял ӧрдыжтӧ электростанцийын пашам ыштыме йӱкшӧ шергылтеш, да пылышлан ала-могай кугу пароход кайымыла шокта (Д. О.). Кожеръял мучко Очий куржтал савырныш, а Эҥерсолаш Сергей кайыш (Н. Л.). Тиде кечын йӱр чарнен ыле, но каваште сур пыл оваргылын (И. О.). «Кок попым» шындаш кӱлеш, да пеш неле пьесе (М. Ш.). Ышташ лиеш, да шонаш кӱлеш (к.). Кӱлдымашла ыштымем мый шкежат раш шижам, туге гынат ала-можо мыйым тӱкала да тӱкала (М. Ш.). Кайышна, ато пычкемышеш кодына (А. М.-А.). Тыйын ушет каен, але шке пашатым шке монденат (М. Ш.). Кужу уржа лоҥга гыч тыштат-туштат тӱредше-влакын уржа кормыжым чжоп лупшал пыштымышт коеш, я кашын тӱред ягылгыше сорла кече волгыдо дене волгенче гай волгалт кая (Ш. О.).

82. Мужырлалтше кыдежан ойлончышто предикатив ужаш-влак -ат частице дене кылдалтыт гын, тудын почеш запятой шындалтеш: Кече лекташ тӱҥалешат, Шарэҥер чодыра вуй шийла ылыжеш (Д. О.). Марина окнам комдык почат, урем гыч юалге кас юж пурен кайыш (Ш. О.). Теле шуэшат, тиде эҥерым янда гай ий чаткан левед шында (К. В.).

83. Мужырлалтше кыдежан ойлончышто предикатив ужаш-влак пачаш-пачаш каласалтше ушышо ни... ни (ны... ны), ойырышо ала... ала, але... але, то... то, я... я, теве... теве ушем мут-влак дене кылдалтыт гын, кокымшо да моло ушем мут ончылан запятой шындалтеш: Ындыже ни мӧҥгеш йодаш оҥай огыл, ни виеш шупшын от нал (Ю. Г.). Ӱдырамаш ала писын савырнымыжла шӱртньыш, ала нервыже чот чымалтме дене йолйыжыҥже волен кайыш (А. А.). Але тыйын возыметым уке лудшо, але тыйын шочын огыл сай чапет (О. И.). Я тудо (кукурузо) вучымо семын ок шоч, я ояр игече когартен кая (Г. М.). Шыже кечылан ӧрат. То кече оръеҥла шыргыжеш, то йӱр лос-лос нӧртен кая (Д. О.). Теве олашке каяш кӱлеш, теве патент налаш кайыман (М. Ш.).

84. Мужырлалтше кыдежан ойлончышто предикатив ужаш-влак нелемдыме (осложнённый) улыт да кӧргыштышт вес запятой-влак лийыт гын, коклаштышт точкан запятой шындалтеш: Олык мучко южо вере тӱшкан-тӱшкан ала-мо тарванылеш: ала кӱшыч кайыше ош йӱксӧ-влак канаш волен улыт; ала ашныме комбо, игыжым вӱден, нӧргӧ шудым пурлаш лектын; ала ош комбо гай ошын койшо марий ӱдыр-влак шинчаланшудым погат... (Ш. О.).

85. Мужырлалтше кыдежан ойлончышто предикатив ужаш-влак коклаште да, ик гана каласалтше але ушем мут-влак ончылан запятой ок шындалт:

а) кок предикатив ужашланат ик ешарыме член уло гын: Тиде верыште Лемде эҥер пӱгӧ гай кадырга да ялжат таганла коеш (В. И.). Шошым йырваш илыш пеледеш да чонланат ласкан-шыман чучын колта (Ш. О.). Эрла мый пашашкет пурем але тый мемнан дек ончал (Онч.). Чакрак мийымеке, илемже воктен ярныше имньыжын шаршудо нултымым ужат але ватыже возакеш олташ пу пудыргым нумал толмо гыч коеш (Я. Э.);

б) кок предикатив ужашыжат ик семынак вес предикатив ужашым рашемда гын: Тидыже куандара: коклан вӱд мучко изи мардеж пуалын эрта да кеҥеж гоч пучыдымо Шарэҥер вӱд юлаҥда (Д. О.). Шудо уло да вӱтат кумда – тек илат (В. Кос.). Шыже шытышлан куанаш ок лий: лум йымалан пунышкенат кертеш але йӱштӧ кылмыктен локтылеш (Ф. М.).

в) предикатив ужаш-влак коктынат йодышан, таратыше але кычкырал каласыме улыт гын: Тиде омо мо але так гына пылышлан шокта? (Н. Л.). Кушеч тудо? Шкетын але пелашыжат уло? (Й. Я.). (Сакар) иканаште ыҥленат ок керт: тиде кернак Чачий шога але шинчажлан тыге коеш? (С. Ч.). Тушко миен шуза да вик тарванышт веле (Онч.). Тек кӱдырчӧ рашкалтыже ыле да тек волгенче волгалтарыже ыле! (Ю. А.).

П а л е м д ы м а ш. Да, але ушем мут-влак ончылан запятой тыгак ок шындалт:

1. Ушалтше кыдежан ойлончышто икгай йыгыре (соподчинённый) кӱдынь ужаш-влакым кылдат гын: Чылажат тунаре сылне, каньыле, весела, пуйто тиде мурым, лӱҥгымым пушеҥгат шып колышт шога, мардежат ок пуал, пушеҥге вуеш шулен шинчын колыштеш да каваште шӱдыр-влакат чӱчкат (Д. О.). Кӧн кид-йолжо уке але шинча-пылышыже уке, тудо нужна (к.). Пырыс корно гоч тӧршта але уда омым ужат гын, кайышаш корныштет пиал ок лий, маныт (М. Ш.).

2. Ушалтше кыдежан ойлончышто ик кӱдынь ужаш дене рашемдалтше тӱҥ ужаш-влакым кылдат гын: Лыжга йӱр йӱреш гынат, кече шыргыж онча да стройкышто паша шолеш (г.). Теве шешке лиеш гын, толын пурымет годым пӧртетат шокшо лиеш ыле, киндат кышкыме лиеш ыле да самоварат мурен шинча ыле (Я. Я.).

Ушалтше кыдежан ойлончышто чарналтыш палым шындымаш

86. Ушалтше кыдежан ойлончышто тӱҥ ден кӱдынь ужаш-влак коклаш запятой шындалтеш:

а) гын, гынат, манын ушем мут-влак почеш: Шканет порым шонет гын, еҥлан осалым ит ыште (к.). Пӱртӱсым йӧратен ончет гын, шӱлыкан шыже кечыштат сылнылыкым ужаш лиеш (Н. Л.). Ава вурса гынат, йӧратен вурса (к.). Шыже гынат, садна мотор тӱсым эше йомдарен огыл, утларак сӧралгымыла веле коеш (Г. Ч.). Шагал манын, ит лӱд, шуко манын, пытараш ит тӧчӧ (к.). Ял урем ару да сӧрал лийже манын, эше кугезе кочана-влакак окна ончыланышт арама ден тополь-влакым шындаш тӱҥалыныт (В. С.). Тудо (Корий) тырлен шуэш манын, ялыште иктат шонен огыл (А. Бер.).

П а л е м д ы м а ш. Ойырен палемдыше гын, гынат частице-влак почеш запятой ок шындалт: Яндышев, мом гын тыге шонет? (М. Ш.). Олалаште гын пӧрткайык-влак эрденак помыжалтыт, вычыматен чоҥештылаш тӱҥалыт (г.). Мый гынат эре тушко куржталам (Н. Л.). Пожарный машина воктен Байрамал кугыза кидым лупшкедылеш, калыкым изиш гынат тыпландарынеже (А. Э.);

б) пуйто, уке гын, молан манаш гын, садлан, сандене, садлан кӧра, садлан лийын, садлан верч(ын), туге гын ушем мут-влак ончылан: Кызыт садер туге пушланен шога, пуйто тушан духим шыжыктыме (В. С.). Куштышо еҥ шкенжым алмашташ кӧм-гынат йодшаш, уке гын модыш пытымеш таваш перна (П. К.). Тумо дене ожно корабль-влакым ыштеныт, молан манаш гын тудо моткоч чоткыдо, виян пушеҥге (г.). Нойышо калык шкенжым кандара, садлан южо пӧртыштӧ гына лампе чӱкталтеш (П. К.). Чыла вере мамык лум, сандене кавадӱрыш шумеш ик семын ошын коеш (Й. Я.). Тыгеракын чоҥалт толын илышнаже, садлан верчын, йолташем, тый мыйым от керт титаклен (О. И.). Возен пытарышыч ала мо, туге гын фермыш миен толына (А. Э.);

в) тӱҥ ужаш деч ончыч шогышо кеч, керек, тек ушем мутан, кӧ, мо, могай, мыняр, кунар, кудо, кунам, кушто, кушко, кушан, кушеч(ын), кушкен, кузе, молан ушыкмутан (союзный мутан) кӱдынь ужаш почеш: Кеч чаманем тыгай айдемым, полшен ом керт нимо денат (М. К.). Шинчалеш керек сакырым шаве, садак мӱян ок лий (к.). Тек мардеж шӱргым пӱчшӧ, корныш лекше садак кая (И. Л.). Кӧ писынрак да келгынрак шонен мошта, тудо сеҥа (В. С.). Мо шарнем, тиде пушеҥге эре тыгаяк коеш (В. Кос.). Кайыкше могай, мурыжат тугаяк (к.). Чодырашке мыняр келгышке пурет, тунар шуко пум муат (к.). Айдеме кунар ила, тунар утларак ушыжо пура (Д. О.). Молан тыге? Кунам корныш лектам, кажне ялеш волен кодмо шуэш (В. Кол.). Кушто ме уке улына, тушто эре сай (к.). Кушко от ончал, эре у оралте, у завод кушкеш (М. Ш.). Кушеч мардеж пуалеш, йӱржат тушечак толеш (к.). Кузе кеҥеж мардеж южеш пушеҥге вуйжо мӧҥгеш-оньыш лӱҥгалтен шога, туге Павыл кугызан ӱстел коклаштыже уна-влак кок велым лӱҥгалтен колтат (Д. О.). Кумыл тугаяк кӱшнӧ, кашташте. А молан кашташте, (Васлий Йыван) нигузе умылен ок керт (Ю. А.);

г) тӱҥ ужаш деч вара шогышо кеч, керек, тек ушем мутан, кӧ, мо, могай, мыняр, кунар, кудо, кунам, кушто, кушко, кушан, кушеч(ын), кушкен, кузе, молан ушыкмутан кӱдынь ужаш ончылан: Корно тӧр, ок чытырыкте, кеч мален кай (А. Бер.). Раш палыме кажне уреметше, керек тый кечын вашталтат (М. Я.). Пиалан тугай еҥ, кӧ шке илышыжым калык дене ушен мошта (Ш. О.). Имньыже туге лумаҥ пытен, могай тӱсанжым палашат ок лий (Н. Л.). Куанымем ойлен шым мошто, кунам тый ыльыч ончылнем (М. Я.). Шарналтеш эре мӱндыр институт, кушто иленат, кушто шолын мут (М. К.). Мый ончыкылыкын тугай пырчыже лийнем, кушечын рвезе тукым атыланен пеледеш (В. Кол.).

87. Ушалтше кыдежан ойлончышто кӱдынь ужаш тӱҥ ужаш покшелне шога гын, кок могыр гычат запятой дене ойыралтеш: Ик кечын Кыргорий Миклай, ялым ончал савырнаш манын, уремышке лекте (А. М.-А.). Екатеринан генералже-влак, восстанийым пызыралме манын, арам шоненыт (К. В.). Но шоҥшо, кеч пеш мыжык янлык, колтет гын, шке нушкеш (С. Н.). Шуко пычалзе тиде шотым ок шинче, южыжо шинча гынат, лӱен ок мошто (С. Ч.). Ожно, кунам Пӧтыр мӧҥгыштыжӧ лийын, апшат Эвай эргыжым шкеж гайым ышташ шонен илен (М. Ш.).

88. Ушалтше кыдежан ойлончышто икгай йыгыре кӱдынь ужаш-влак нелемдыме улыт да кӧргыштышт запятой-влак лийыт гын, коклаштышт точкан запятой шындалтеш: Йӧратем мый Озамбайым, йӧратем пеледышан кеҥежым, кунам кас кече, Ягыдар чоҥга мучашеш пистеран ото воктен чӱч шинчын, вӱд сер араман ужар ойыпшым шияҥден шупшалеш, ял йыр савырныше куэрын кудыр вуйжым чинчылен ниялта да Шарэҥер пӱнчерын ужар парчажым шӧртньылен вӱчкалта; кунам пыл ора пуракым кынелтен, кӱтӱ почеш кӱтӱ, кугу ял капка гыч пурен да уремым темен, колхоз вольык йӱдлан мӧҥгӧ пӧртылеш; кунам агытан сога гай йошкар шовычан, фельдшер семын ош халатан вич вате, вич ӱдыр кугу водаран ушкалыштым пуртат да лу доярке лу ведра гыч шӧрым лӱштен чевергат... (Д. О.).

Ушем мутдымо кыдежан ойлончышто чарналтыш палым шындымаш

89. Ушем мутдымо кыдежан ойлончышто предикатив ужаш-влак коклаш запятой шындалтеш:

а) коклашкышт ушышо да ушем мутым ешараш лиеш гын: Пу шолдыртатен йӱлаш тӱҥале, тулйылме под пундашым нулале (Н. Л.). Вич ий ончыч садым шындышна, кызыт ош пеледыш йыр пеледеш (В. С.). Ача-ава уржам тӱредаш лектын каеныт, Мичу тунамак мален колтен (В. И.). Ик тувырым ышташак мыняр шуко вий кӱлеш, мыняр шуко жап кая, мыняр шуко паша ышталтеш! (В. С.);

б) коклаштышт ешарен ушымо (присоединительный) кыл лиеш гын: Шойыштмаш шолыштмаш дене иктак, ик тошкалтышыштак шогат (В. С.). Унаеҥ-влакын имне ӱмбалышт шийын-тойын йӱла, торта йыр чевер деч чевер йолва чӱчка (Ш. О.). (Маринан) кӱляш гай пушкыдо ӱпшӧ покшел корнын шерын йылгыжтарыме, ӱпене почышто кечыше окса мучашан ӱп йолва ден оҥышто улшо аршашыже тарванымыж еда чыр-чыр мурат (Ш. О.);

в) коклаштышт таҥастарыме але ешарен таҥастарыме кыл лиеш гын (тыгодым кокымшо ужаш ончыко таҥастарыме а ушем мутым ешараш лиеш): Шошо мардеж йӱр ӱпшан, кеҥеж мардеж мӱй таман (к.). Умбалне, куэрыште, куку мура, тембалне, ломбер лоҥгаште, шӱшпык шергылтара (Н. Л.). Эрдене ыштышаш пашада каслан ынже код, кастенысыжым эрлан ида кодо! (В. С.). Моштымаш – палымаште, палымаш – тунеммаште, тунеммаш – илымаште, илымаш – кредалмаште (к.).

90. Ушем мутдымо кыдежан ойлончышто предикатив ужаш-влак кӧргыштӧ запятой уло гын, коклаштышт запятой олмеш точкан запятой шындалтеш: Олык корнышто тудым оролымо семын вуйжо йыр мӱкш, ошымшӱлыш пӧрдыч; Лемде эҥер веселан шыргыже; ош лыве шулдыржым лупшыш; чодыраште кайык-влак тӱҥалтышдыме, мучашдыме мурыштым чарныде мурышт; пасушто леве мардеж пылышышкыже ала-мом шыпак ойлыш, пушкыдо кидше дене шӱргыжым ниялткалыш (В. И.). Нунын (пий-влакын) игышт тӧрштыл кудалыштыт, аваштын почшым, пылышыжым пурледыл модаш тарватынешт; авашт кокла гыч, вуйжым нӧлталын, игыжым пурлшын коешат, адак вуйжым пышта (Я. Э.).

91. Ушем мутдымо кыдежан ойлончышто предикатив ужаш-влак коклаш кокточко шындалтеш:

а) кокымшо ужаш икымшыште ойлымын амалжым умылтара гын (тыгодым тудлан молан? могай амал дене? йодышым шындаш, ончыланже молан манаш гын ушем мутым ешараш лиеш): Йылме пеледышым пого: тудо вет ӱмырыштет шерге дечат шерге пого, эн кугу вий кидыштет (В. Кол.). Тиде билет дене луйым лӱяш ок лий: луй – шергакан янлык (С. Ч.). Авамын ойжым колыштде ом керт: кӱчыкшым, кужужым тудын дечак йодашем верештеш (Н. М.);

б) кокымшо ужаш икымшым умылтарыше (изъяснительный) але рашемдарыше (определительный) кӱдынь ужаш семын рашемда гын (тыгодым тудлан мом? молан? могай? йодыш-влакым шындаш лиеш): Мый шкак пеш палем: тошто рывыжым туныктен от керт (Н. М.). Ит мондо: чоялан чоя лектеш (П. Э.). Мый тыланет ача семын туныктен каласем: кӱлдымаш шонымашым вуй гычет луктын кудалте (С. Ч.). Мый, Иван Степаныч, ӱшанем: Бакутов мемнан ешыш ушнен кертеш (А. Т.). Мыйын тугай койыш: корнышто шып каен ом мошто (М. Ш.). Шоҥго еҥын койышыжак тыгай: телым орвам ямдыла, кеҥежым терым ачала (В. И.);

в) кокымшо ужаш икымшыште мом каласымым почын пуа гын (тыгодым ужаш-влак коклаште ешарен умылтарыме кыл лиеш): Чыла ик жапыштыже лийман: паша годым – паша, яра кечын – каныман (С. Ч.). Шудо ӱмбалне кийыше пий дене иктак улат улмаш: шкат от коч, еҥланат от пу (Я. Я.). Уло ял калык тудым шке эргыже семын куанен вашлие: саламлалтшыже саламлалтеш, ӧндалшыже ӧндалеш, вӱчкышыжӧ вӱчка, шортшыжо шортеш (А. Ал.);

г) икымше ужашыште ончымым, колыштмым почын пуышо шомак-влак деч вара (да) ужеш, (да) ужо, (да) колеш, (да) кольо глагол-влакым ешараш лиеш гын: Сергей шагатым ончале: нылытышкат каен (Ш. О.). Алексеев кӱшкӧ ончал колтыш: кава самолёт-влак дене леведалтын (Н. Л.). Окна йымак миен шогалын, Мичу колыштеш: йоча-влакын мурымо йӱкышт шокта (М. Ш.). Колыштам: те эре илыш нерген кутыреда, эре ончыко корным шуеда (Г. Е.).

92. Ушем мутдымо кыдежан ойлончышто предикатив ужаш-влак коклаш тире шындалтеш:

а) икымше ужашыште кокымшышто ойлымын жапше але условийже каласалтеш гын (тыгодым икымше ужашышке гын ушем мутым але кунам ушыкмутым ешараш лиеш): Шуко моторым йӧратет – пиалетым йомдарет (к.). Тораш пыштет – лишыч налат (к.). Октябрьыште куэ ден тумо лышташ чыла ок вел – теле йӱштӧ лиеш (п.). Южгунам тулвуйым вӱдышкак чыкен нӧртет гынат, мардежыш луктат – уэш йӱлаш тӱҥалеш (А. Т.);

б) кокымшо ужашыште икымшыште ойлымылан ваштарешла шонымаш каласалтеш гын (тыгодым кокымшо ужаш ончыко ваштарешле а, но, туге гынат ушем мут-влакым ешараш лиеш): Кынервуй чак – пурлаш ок лий (к.). Тер ок нойо – имне ноя (к.). Курык ден курык ваш огыт лий – айдеме ден айдеме кунам-гынат вашлийыт (к.). Шулдырем уке – чоҥештем (т.). Изаже дек шӱжарже уналыкеш мия – изаже шылеш (т.). (Ачаже) вурсенат ончен, порынат семален – нимо шот ок лек (С. М.).

П а л е м д ы м а ш. Шуко предикатив ужашан ушем мутдымо кыдежан ойлончышто тире дене мужырлалтше ужаш-влак коклаште ваштарешле, ваштарешлен таҥастарыме кыл годым запятой шындалтеш: Ава шӱм тугай: шочшыжым моктат – куана, орлат – когарга (к.). Вик кает – куд меҥге, йыр кает – кум меҥге (к.);

в) кокымшо ужашыште иктаж-мо пеш писын але вучыдымын лийме нерген каласалтеш гын: Мардеж пуал колта – вакш пӧрдаш тӱҥалеш (А. В.). (Казанцев) умылтарен пытарен гына шуктыш – звонок йоҥгалтат! (В. Кос.). Тӧршталтен миен, руалташ пурла кидем шуялтенам ыле – вуйым нӧлталаш тӧчен кийыше мераҥ, вучыдымын уло вийже дене тӧршталтен, корно гоч вурт гына койын кодо (А. М.-А.);

г) кокымшо ужашыште икымшыште ойлымын лектышыже, санденлыкше (следствийже) нерген каласалтеш гын (тыгодым кокымшо ужаш ончыко садлан, сандене, туге гын ушем мут-влакым ешараш лиеш): Чодыра пыта – вӱд пуча, янлык кая (А. М.-А.)). Лум йымач тӱрлӧ пашат лектын – ыштен гына шукто (С. И.). Кок йолташлан пӱсӧ шомак ыш келше – пелке торлышт (А. Ал.). Шкат палет, пий деч посна сонарзылан чодыраште нимом ышташ – мӧҥгӧ велыш савырнаш логале (А. М.-А.).

П а л е м д ы м а ш. Ойсем дене санденлык ыҥ поснак ок палемдалт гын, тире олмышто запятой шындалт кертеш: Шинчавӱд дене ойгым сеҥаш ок лий, ит шорт (М. Р.). Ороспай, тый ик ийлан кугурак улат, виетшат шукырак лийшаш (В. И.);

д) кокымшо ужаш ушалтме ыҥан да тиде, теве, тыге, тыгеже, тунам, тыгай шомак-влак дене тӱҥалеш але ончыланже нуным ешарен каласаш лиеш гын: Вӱд ӱмбалне пуйто шӧртньӧ окса йолткен йылгыжеш – тиде кече шке йоллажым тыге модыкта (А. Т.). Урокышто шукырак оҥайым каласкале – тунам вара йоча-влакын эн йӧратыме туныктышышт лият (В. Кос.). Шӱвыр почеш куштат, мурат, ӱдырамаш пусакыште вате-влак лоҥыт веле чӱчкат – пайрем чот тарваныш (Ш. О.). (Овик) качын шинчашкыже шӱлыкын ончен, чевер тӱрвыжӧ эркын тарванен – ӱдыр могай-гынат поро мутым семынже ойлен (В. И.).

Вияш оян ойлончышто чарналтыш палым шындымаш

93. Текстыш пуртымо вияш ой кавычкеш налалтеш: «Киндыда перкан лийже», – Михаил Трофимович пелештыш. «Тол пырля, перканрак лиеш, – Ефим Лукич вашештыш. – Вараш кодын толынат, вараш» (Ю. А.). Лаврушкин руал каласыш: «Тый нимат ужын отыл, нимат от пале. Умылышыч?» (В. И.). «Маню, – малден салтак вате, – ала кастене мый декем шинчаш миеда? Мийыза» (Ш. О.).

94. Диалогысо вияш ой абзац гыч тӱҥалеш гын, кавычкеш ок налалт, ончыланже тире шындалтеш:

– Кӧ тиде кагазым Йыванлан наҥгаен пуа?

– Мылам пуыза, мый наҥгаен пуэм, – сӧрыш Мигыта. – Тетрадьшымат пелен налам (Онч.).

95. Вияш ой авторын мутшо почеш шога гын, авторын мутшо почеш кокточко шындалтеш, а вияш ой кугу буква дене тӱҥалеш да кавычкеш налалтеш (йодыш да кычкыралтыш пале-влак, шукыточко петырыше кавычке деч ончыч возалтыт, а точко – тудын деч вара): Кочам ойла: «Сану, ит мондо: нур шинчан, чодыра пылышан». Икана Веденейын аваже тыгай мутым лукто: «Эргым, тыйым ончен йывыртем. Тый вес Веденей лийынат». Уремыш лекмек, Поляков йодо: «Тый тунемме шотышто молодежь дене кутыренат?». Кок-кум йӱк иканаште шергылте: «Йогорым пурташ!». Илем тӱрыш погынышо калык коклаште кычкыралме йӱк шокташ тӱҥале: «Сита, орланышна! Тетла ханын осалжым туркен огына керт!». Луымшо классыште тунемше-влакын икмыняр пашаштым ончалмек, Бирюков шоягоремжым удырале: «М-да-а...» (В. Кос.).

96. Вияш ой авторын мутшо деч ончыч шога гын, вияш ой почеш запятой, йодыш але кычкыралтыш пале, шукыточко да тире шындалтеш, авторын мутшо изи буква дене возалтеш (йодыш да кычкыралтыш пале, шукыточко петырыше кавычке деч ончыч возалтыт, а запятой – тудын деч вара): «Муро – пайремын ямже, муро деч посна могай пайрем», – Ику манеш (К. В.). «Мыйын шонымаште, йодышым тыланда пуэдаш нимолан?» – йодо туныктышо (В. Кос.). «Мом шыргыжат?» – кидтупшо дене шинчажым туржале Эчей (П. К.). «Но-о! Йорталте писынрак!» – покталта алашажым изаже (К. И.). «Писынрак, Олача, писынрак! Озатым утараш кӱлеш!» – Извай уло кертмын кычкыра (В. Ю.). «Эргынан шӱмдымӧ тыгай койышым шижам гын, мый тудым...» – озакува кидшым кормыжтале (А. М.-А.).

П а л е м д ы м а ш. Вияш ой деч вара шогышо авторын мутыштыжо манын ушышо шомак запятой дене деепричастий семынак ойыралтеш: 1) сказуемый ден манын шомак коклаште вес мут-влак лийыт гын, запятой шындалтеш: «Илымаш-кутырымаш, Сергей шольо! Мый изиш варашат кодым докан», – манын, (Васлий Ондри) Сергейын ӱстелже дек ошкыл мийыш (Ш. О.). «Приказ! – манын, урядник Ороспайын вачышкыже кидшым пыштыш. – Тарване. Тылат тӱням ончалаш уто огыл» (В. И.); 2) манын шомак сказуемый пеленак шога гын, запятой ок шындалт: «Мый шкеже чылт торешак омыл вет... Аваж дене каҥашен ончыза», – манын сӧраса Корий кугыза (Ш. О.). «Ынде ик оптышымат ом шынде», – манын пелештыш Еренте (М. Ш.).

97. Авторын мутшо вияш ой покшелне шога гын, чарналтыш пале тыге шындалтеш:

а) вияш ойым авторын мутшо дене кӱрлмӧ верыште нимогай знакат лийшаш огыл гын, авторын мутшо кок могырымат запятой да тире дене ойыралтеш, нунын деч вара мут изи буква дене возалтеш: «Нине ойлышо-влакым, – манеш тудо, – колыштман огыл» (Д. О.). «Тый, – манеш Порпиля, – ял вес вуйыш кае, пакчаш пуро, иктаж вере оралте ӱмылеш шогал» (А. М.-А.);

б) вияш ойым авторын мутшо дене кӱрлмӧ верыште запятой, точкан запятой, кокточко, тире лийшаш гын, авторын мутшо кок могырымат запятой да тире дене ойыралтеш, нунын деч вара мут изи буква дене возалтеш: «Да-а, кугызай, – кужун шӱлалтыш кызыт марте йӱк пуыде колышт шинчыше Ключников, – илышетше капка ончычетак эртен каен, а тый тудым ялт уждеак, палыдеак кодынат» (К. И.). «От тунем гын, – мане Очандр, – илышыште тылечат кугу орлыкым чыташ тӱҥалат. Тунеммаште – вий» (Онч.). «Кеҥеж чодыра путырак поян, – ойла кочам, – ончыч снеге, вара модо, эҥыж, мызымӧр шуыт, а кеҥеж кече шыже велыш тайныме гай чучмо годым, лыжга, леве йӱр деч вара, тӱрлӧ поҥго лектеш» (А. М.-А.);

в) вияш ойым авторын мутшо дене кӱрлмӧ верыште точко лийшаш гын, авторын мутшо деч ончыч запятой да тире шындалтеш, а почешыже – точко да тире; авторын мутшо изи буква дене тӱҥалеш, вияш ойын кокымшо ужашыже – кугу буква дене: «Ала пален пуренам, ала йоҥылыш лийынам, – манеш тудо (Изибай). – Тиде суртын озаже Озамбай лияш кӱлеш ыле» (Я. Э.). «Буквам тунем шуктенат гын, пеш сай, – воштылале туныктышо. – А молылан тыште тунемат» (В. Кос.);

г) вияш ойым авторын мутшо дене кӱрлмӧ верыште йодыш але кычкыралтыш пале, шукыточко лийшаш гын, авторын мутшо деч ончыч йодыш але кычкыралтыш пале, шукыточко да тире шындалтеш, авторын мутшо деч вара – точко да тире; авторын мутшо изи буква дене тӱҥалеш, а вияш ойын кокымшо ужашыже – кугу буква дене: «А кузе кӱтӱчӧ лияш келшышыч? – йодеш Роза. – Олаште илет, мо тылат тушто ок келше?» (Ю. А.). «Эй, Токтар-туткар, лумышто мом кычалат? Мом йомдарышыч? – игылтеш Сакар. – Тол вашкерак! Пырля каена!» (С. Ч.). «Йолташ-влак! – чылаштым сеҥаш тӧчен, Ключников кычкыра. – Тӱҥалза! Чот мурыза! Тек шоктыжо уремыш, мӱндыркӧ!» (К. И.). «Пеҥгыде лийза! Шеҥгек ида чакне! – кычкырале Смирнов. – Колаш гын, вуй дене ончыко возын колаш, только ончыко!» (Н. Л.). «Эпере огыл ала... – Извай ок чакне. – Айда пырля шоналтена. Тудо (Вася Мосолов) молан тунам тумам нӧлталын?» (В. Ю.). «Э-э! Акпай кӱлеш... – атмам тӧрлатыл шинчыше кугыза пашажым чарныде пелештыш. – Чодыраште дыр?.. Шукерте огыл Пӱнчерыш кайыш... Молан вара кӱлешыже?» (К. В.).

98. Авторын мутшо вияш ой покшелне лийме годым автор мутышто вияш ой дене ушышо шомак (вияш ой лийшашым – ойлымым ончыктышо пелешташ, каласаш, т.м. шотан глагол) уке гын, вияш ойын икымше ужашыже деч вара точко, йодыш але кычкыралтыш пале, шукыточко да тире шындалтеш; авторын мутшо кугу буква дене возалтеш, тудын деч вара точко да тире шындалтеш; вияш ойын кокымшо ужашыже кугу буква дене тӱҥалеш: «Ит сыре, Мирон изай. – Уна шке патыр кидшым сурт озан кукшо вачышкыже пыштыш. – Теже тыште кузе иледа?» (В. И.). «Эх-х, курык коклаш пурышна гын, йымалнына мланде сургалте, вара кӱшыч шелышташ тӱҥальыч. А-а, мом ойлаш... – Кидшым лупшале теҥгечысе салтак. – Тиде кино огыл» (В. Бер.). «Теве ужат! – Йошкар вуйжым Сепан ял велыш рӱзалта. – Лӱдыт, таче рокым тарватылаш ок йӧрӧ, маныт» (Д. О.).

99. Вияш ой покшелне автор мутышто вияш ойын кок ужашыжымат ушышо кок глагол уло гын, авторын мутшо ончылан чарналтыш пале 96-шо да 97-ше правиллаште ончыктымо семын лиеш, а тудын почеш кокточко да тире шындалтеш; вияш ойын кокымшо ужашыже кугу буква дене тӱҥалеш: «Чыла пытен, чыла, – мане шоҥго, вара йодышташ тӱҥале: – Кушто улыда, шешке? Уныкам-влак таза улыт дыр?» (Н. Л.). «Ава – фермыште, ачаят – туштак, вӱтам ачалаш полша, – трактор йӱкым сеҥен, манеш Эче, вара ешара: – Ала нунын дек кудалына?» (В. Бер.). «Чынже денак, кушко? – Мичун шӱмжӧ ишалте, но йӧратыме йолташыжым лыпландараш тыршен каласыш: – Шыжылан кушто-гынат шканем верым муам. Кид-йол лийже, паша лектеш» (В. И.). «Неранов, тол тышке! – кычкыралят, Ачин йыштрак ешарыш: – Чынак толеш, псевдонимжым йӧрата улмаш» (Я. Я.).

100. Вияш ой авторын мутшо коклаште лиеш да автор мут тӱҥалтыште вияш ой лийшашым ончыктышо шомак уло гын, вияш ой ончылан кокточко, а почешыже запятой, йодыш але кычкыралтыш пале, шукыточко да тире шындалтыт; вияш ойжо кавычкеш налалтеш да кугу буква дене тӱҥалеш, автор мутышто кокымшо ужаш изи буква дене тӱҥалеш: Теве-теве лум вочшаш годым саде йолташем мыйым вашлие, ойла: «Эчан шольо, айда эрла чодырашке миен толына», – малдалеш (А. М.-А.). Алексеевын тупуй койшо тӱсшым ужын, тудо (Лашманов) кенета шӱргыжым куптыртале: «Тыште керыжат улмо гай веле чучеш», – мане вара (Н. Л.). Паспортышто фотом Струмилев шуко жап тӱсла, вара самырык еҥ ӱмбак шинчажым виктара, таҥастара: «Да, келшен толеш. Шӱргыначкатасе лаке когыньыштынат уло... Неужели тудак?» – чекистын вуйыштыжо волгалтме гай лиеш (А. Т.). Ачаже тӧрштен кынелеш, кычкырал колта: «Тымартен калык Максин туныктымыж дене илен улмаш, ужат! Могай шинчыше лектын эше, ужат!» – манеш (Д. О.).

101. Авторын мутшо тӱҥалтыште вияш ой лийшашым ончыктышо шомак уке гын, вияш ой кавычкеш налалтеш да кугу буква дене тӱҥалеш: Иктышт «Адак уремыште пудыранчык тӱҥалын» маныт, весышт «Салтак-влак лӱйкалат» манын ойлат, но чынжым иктат огеш пале (К. В.). Овдок веҥе «Эрла озан пашам ом ыште» мане (И. В.). Марина лудын ни шуктыш, ни уке, «Ой, чонем!» манын кычкыралын, солымо шудо гай лыдыр волен возо (Ш. О.). Рвезе марий адак тарвана, «Ча-ава-ай!» манеш. Чодыраште шып. Адак «Ча-ава-ай!» манеш (С. Ч.). Ондре кугыза кажне ӱдырамаш деч «Те у туныктышо огыдал?» манын йодеда (В. Кос.). Ачаже, чоклымыж лугычак шӧрын ончалын, Максилан «Пырт гына чыталте, чечас пелештен пытарем...» манын колта (Д. О.).

П а л е м д ы м а ш. 1. Авторын мутыштыжо вияш ой деч вара ушышо шомак семын манаш глагол гыч лийше формо ден мут-влак (манме, манше, маншаш, манмеке, манмыла, маншыла, манмаш, маныкташ, т. м.) кучылталтме годымат чарналтыш пале-влак тыгак шындалтыт: «Газетеш шойыштын возат» манмым колынам ыле, но тынар чот чиялтымым первый гана лудым (М. И.). Уныкан «Поро эр!» манмыжлан шылталыме семын пелештыш (М. К.). «Ом лӱд» манше Опанасат почешыже шикшалте (И. Од.). «Огым» манше кынер кутыш соктам кочкеш (к.). «Пиал толын шогыжо» маншаш годым «Шкат пиалан лий» манын колтыш (Йыван) (Н. Л.). (Ӱдырамаш) Опанас ӱмбак шерын-шерын ончалеш, шинчаж дене пыльгыжеш, «Таҥем, тол» маншаш веле (И. Од.). Овока «Умылышым» маншыла вуйжым кок гана кылток-кылток рӱзалтыш (М. Р.). «Тый тидым кушеч палет?» маншыла аваже Мишам ончале (Б. Д.). Ӱмбалнышт чевер кече «Мо тыште ышталтеш?» маншыла волгыдо йолжым олык мучко шуйкала (К. В.). «От келше» манмаш уке, Нацуме (В. Ю.). «Ончыза, теве кузе пашам ышташ кӱлеш» маныктынеже докан (немыч) (Н. Л.).

2. Вияш ой авторын мутшо кӧргыштӧ ойлончын чак кылдалтше ужашыже семын лиеш гын, изи буква дене тӱҥал кертеш: Калык «кино» манмым колеш гын, изижге-кугужге погынен толеш (В. К.). Но «факир» манмылан поэт йӧршынат иралтын огыл (М. К.). Ача сурт гыч шылын куржшым «эргым» маныктынет? Уке-е! (И. И.).

102. Каласыдыме, кӧргыштӧ гына шонымо вияш ойым у корно гыч тире дене тӱҥалаш ок лий; тудо эре кавычкеш гына возалтеш: Луй тугак, кож вуйла гыч лумым йоктарен, Сакарым оҥарен кая. «Чу, тыге огыл, – шоналтыш Сакар, – изишлан поктымым чарнышаш, луйым ондалышаш... Садыгак тудо мый дечем ок утло...» (С. Ч.).

– Э-э, уке, – тореш руале (Онис кугыза). – Ик кечыште руымо наре чодырам шынден кушташ пеш шуко вий кӱлеш, адакшым кушкын шумыжым кужун вучаш логалеш.

«Ик шотшо дене чыным ойла», – шоналтышым, ӱчашымым чарнышым (А. М.-А.).

– Сай, – вашешта эрге, шкеже шоналта: «Лыжган кутыра, ала-можо вашталтын» (А. Т.).

103. Диалогышто кажне реплике у корно гыч возалтеш да тудын ончылан тире шындалтеш:

Кумытынат кочкаш шинчыныт.

– Ачий, каслан колым кучен кондем, – каласен Мичу.

– Кучо, кучо, – эргыжын ошалге ӱпшым ачаже ниялтен.

– Вольык пурташ толын шу, – ушештарен аваже (В. И.).

104. Диалогысо реплике-влак у корно гыч огыт тӱҥал да кӧн улмышт ок ончыкталт гын, кажныже кавычкеш налалтеш, кугу буква дене тӱҥалеш да иктыже весыже деч тире дене ойыралтеш: «Шамрай, Эрмекеевым тый шинчет мо?» – «Шинчем». – «Кӧ тудо тыгай?» – «Инструктор». – «Огыл... Ожныжо кӧ улмаш?» – «Учитель». – «А Трипоновшо кӧ улмаш?» – «Тудат учитель». – «Мыят тугак шоненам...» (М. Ш.). «Толмет пиалан лийже, Тойкшей эрге!» – «Поро кече лийже, Кождемыр!» – «Эсен лий, Муро апшат!» (К. В.).

105. Диалогысо реплике-влак у корно гыч огыт тӱҥал да нунын деч вара авторын мутшо уло гын, кокымшо реплике ончылно тире ок шындалт: «А Начий молан толын огыл?» – Анна Ивановна ик ӱдыр деч йодо. «Тудым ачаже мӧҥгыштӧ шогаш коден», – вашештыш ӱдыр. «Мыйымат ынешт колто ыле, но пӧрт вет чиялтыме шондыкак огыл, иктат нумал ок наҥгай», – весе шоктыш. «Начимат, ӱдыр-влак, пеленда пашашке ушыза» (В. С.).

106. Вияш ой семын чоҥымо (автор мутан) цитате годым чарналтыш пале-влак вияш оян ойлончысо семынак шындалтыт: Ик жап гыч О. Шабдар тыге каласен: «Чавайн илышым пеш йӧрата, тудын поэзийже – илыш нерген куанен мурымо муро». Тудым (ачажым) шарнен, С. Чавайн тыге возен: «Ачий ӱмыржӧ мучко пашам ыштен. Садыгак нужна гыч лектын кертын огыл». «Искусствын шергылыкшым, – ойлен М. Горький, – калык кугыт шот дене огыл, а возымо качестве шот дене аклат». Поэт ойго ончылан вуйжым ок саке, тудо «Шӱмемже мушкындо гай чумырген», «Шинчаште ойгым шылтыме ок шу» манеш гынат, ойгырен ок муро, еҥ пиаллан ок кӧране. «Завод паша – пеш лавыран, шӱчан, пуракан паша... Чылт тамыкысыла чучеш», – шарнен возен С. Чавайн (К. В.).

107. Цитате авторын мутышкыжо ойлончо ужаш семын пурталтеш гын, кавычкеш налалтеш да изи буква дене тӱҥалеш: Юл вӱд поэмыште кугу, куатле вий семын сӱретлалтын, тушто уло пӱртӱс романтике сынан: «мардежат кокыте шелше гай», «тул волгенче эҥерым рӱза», «рӱза кӱдырчӧ кӱ серын вачым» да т. м. Шучко сарым поэт (В. Колумб) «вулным ӱдыман касалык» дене таҥастара, сар пагыт нерген «тушман сапондо ныл ий шийын» манын ойла (К. В.).

108. Цитате тичмашын ок пуалт гын, ой кӧргыштӧ каласыде кодымо ужаш олмеш шукыточко шындалтеш: «Палыме лийына» сборниклан рецензийыштыже Г. Матюковский возен: «Шкенжын посна ойыртемалтше йӱкшым кычалмаште – самырык поэт Валентин Колумбын сай могыржо. Тудо эреак у образ-влакым кычалеш да нуным шке семынже ышташ тырша. Тудын образше-влак свежа, оҥай улыт... В. Колумбын шинчаже пӱсӧ, ужын мошта». Арам огыл, В. Колумбын первый почеламут книгаже тӱняшке лекмеке, рецензент А. Филиппов тыге возен: «Поэтын почеламутшым шонен лудаш кӱлеш, тунам веле кӧргӧ шонымашыжым шижын кертат... Самырык автор моло-влакын ойлымым угыч огеш каласе, шкенжынымак луктын пуа... Поэзийын секретше мӱндырнӧ огыл – тиде шке шижмашым шкевуя возымаште» (К. В.).

109. Почеламут цитате оригиналысе семынак пуалтеш гын, кавычке ок шындалт. Тыгай цитате деч вара, текст умбакыже шуйна гын, запятой (точко олмышто), йодыш але кычкыралтыш пале, шукыточко да тире шындалтеш:

В. Колумб «Шочмо йылме» почеламутыштыжо возен:

Йылме пеледышым пого:

Тудо вет ӱмырыштет

Шерге дечат шерге пого,

Эн кугу вий кидыштет... (К. В.).

Кажне тукым шкенжын

Илыш корно денже

Кугешна: кеч тӧрсыр,

Но эре оҥай, –

возен В. Колумб «Мыйын корнем» поэмыштыже (К. В.).

П а л е м д ы м а ш. Сылнымутышто южгунам, каласымым да йӱк ойыртемым раш почын пуаш манын, автор чарналтыш палым шонымыж семын шынден кертеш: М и л а е в. Мый декем пашат уло гын, пожалуйста, а уке гын – теве (Сер. Н.). Мичи. Мыйын ончылнем чыланат пеш сайын койыт, а шеҥгечынем – чӱҥгалшаш гай толашат... (М. Ш.).

А рвезылыклан мо? Огеш пелеште,

Тудлан эре чоҥештыман умбак.

Да тудын дене – таҥла – иквереш тый

Эр кечышке куржат адак... (С. Н.).

Термин мутер

вочмык – падеж

ешарен умылтарыме кыл – пояснительный кыл

ешартык – дополнений

ешарен ушымо кыл – присоединительный кыл

ешартыклӱм – приложений

ешарыме член – второстепенный член

йоҥ буква – гласный буква

йоҥйӱк – гласный

йӱк мут – междометий

йыгыре кӱдынь ужаш – соподчинённый придаточный ужаш

йыгырмут – сложный мут

йыжыҥан – составной

кореш – дефис

кундемой – наречий

кӱдынь ужаш – придаточный ужаш

кӱштымӧ тайык – повелительный наклонений

кыдежан ойлончо – сложный предложений

кылдышмут – связке

лӱмдышӧ ойлончо – номинативный (назывной) предложений

мужырлалтше кыдежан ойлончо – сложносочинённый предложений

мужырлышо ушем мут – сочинительный союз

мутлончо – слог

нелемдыме ойлончо – осложнённый предложений

ойлончо – предложений

ойсем – интонаций

рашемдарыше кӱдынь ужаш – определительный придаточный ужаш

рашемдарыше олмештыш мут – определительный олмештыш мут

рашемдык – определений

раш палыдыме олмештыш мут – неопределённый олмештыш мут

савырныммут – обращений

санденлык – следствие

соҥ буква – согласный буква

соҥйӱк – согласный

тайык – наклонений

таратыше ойлончо – побудительный предложений

тыглай ойлончо – простой предложений

увертарыше ойлончо – повествовательный предложений

умылтарыше кӱдынь ужаш – изъяснительный придаточный ужаш

ушалтше кыдежан ойлончо ­– сложноподчинённый предложений

ушыкмут – союз шотан мут

чарналтыш – паузо

чарналтыш пале – препинаний знак

шкелӱм – собственный лӱм

шкенлык суффикс – притяжательный суффикс

шонымо тайык – желательный наклонений

шукыточко – кум точко

Кӱчыкемдымаш-влак

А. А. – А. Асаев

А. Ав. – А. Авипов

А. Ал. – А. Александров

А. Б. – А. Бик

А. Бер. – А. Березин

А. В. – А. Волков

А. Г. – А. Горохов

А. Е. – А. Ермаков

А. З. – А. Зайникаев

А. И. – А. Иванова

А. М. – А. Мокеева

А. М.-А. – А. Мичурин-Азмекей

А. С. – А. Селин

А. Т. – А. Тимофеев

А. Ф. – А. Фёдоров

А. Э. – А. Эрыкан

Б. Д. – Б. Данилов

В. А.-Э. – В. Абукаев-Эмгак

В. Б. – В. Богданов

В. Бер. – В. Бердинский

В. И. – В. Иванов

В. Ис. – В. Исенеков

В. К. – В. Крылов

В. Кол. – В. Колумб

В. Кос. – В. Косоротов

В. О. – В. Орлов

В. О.-Я. – В. Осипов-Ярча

В. Р.-Г. – В. Регеж-Горохов

В. С. – В. Сапаев

В. Сави – В. Сави

В. Ст. – В. Столяров

В. Ч. – В. Чалай

В. Ю. – В. Юксерн

Г. А. – Г. Алексеев

З. К. – З. Каткова

З. У. – З. Учаев

И. В. – И. Васильев

И. И. – И. Иванов

И. К. – И. Караев

И. О. – И. Осмин

И. Од. – И. Одар

И. Л. – И. Ломберский

И. Ш. – И. Шабердин

Й. Я. – Й. Ялмарий

К. В. – К. Васин

К. Г. – К. Галкин

К. И. – К. Исаков

К. К. – К. Коршунов

К. С. – К. Сануков

М. Е. – М. Евсеева

М. К. – М. Казаков

М. М. – М. Майн

М. Р. – М. Рыбаков

М. С. – М. Сергеев

М. Ш. – М. Шкетан

М. Я. – М. Якимов

Н. З. – Н. Заболоцкий

Н. Л. – Н. Лекайн

Н. М. – Н. Мухин

Н. Т. – Н. Тишин

Н. Я. – Н. Ялкайн

О. Г. – О. Герасимова

О. И. – О. Ипай

П. К. – П. Корнилов

П. Э. – П. Эсеней

С. В. – С. Вишневский

С. И. – С. Ибатов

С. М. – С. Музуров

С. Н. – Сем. Николаев

С. Ч. – С. Чавайн

С. Э. – С. Эсаулова

Т. О. – Тыныш Осып

Ф. М. – Ф. Майоров

Ш. О. – Шабдар Осып

Э. А. – Э. Анисимов

Ю. А. – Ю. Артамонов

Ю. Г. – Ю. Галютин

Я. Э. – Я. Элексейн

Я. Я. – Я. Ялкайн

анат. – анатомий

бот. – ботанике

г. – газет

ж. – журнал

зоол. – зоологий

й. – йомак

к. – калыкмут

лингв. – лингвистике

лит. – литератур

м. – муро

матем. – математике

мед. – медицине

миф. – мифологий

муз. – музык

нар. – наречий

Онч. – «Ончыко»

п. – пале

рел. – религий

сӧр. ӱзгар – сӧрастарыме ӱзгар

т. – тушто

част. – частице

этн. – этнографий

Кылвер-влак

• Марий орфографий мутер (pdf)
• Марий йылме
• Орфографий правил