Пос

Врач І. С. Кокаԋін. Віԁчіԍ ԉоквіԍӧмыԍ. Сыктывԁін-карі КОМІ-ԊІГА-ЛЕԆАН-ІН. 1927 во. 3000. Гіжыԍԍаԋ. Міјан, комі јӧз-костын, асланым пемыԁлун-вӧсна бӧрӧ коԉӧм-вӧсна ԁа ԍӧкыԁ олӧм-вӧсна век-на ем ескӧмјас: васалы, вӧрсалы, тӧԁыԍјаслы і с. в. Омӧԉ олӧмԍам-вӧсна віԍӧмјасӧн: ԉок-віԍӧмӧн, тракомаӧн, чакоткаӧн, луԁӧмӧн і с. в. — быԁ во кулӧны, віԍмӧны, торкԍӧны ԍоӧн, ԍурсӧн јӧзыԁ. Ӧні комі-јӧзлӧн овмӧсыс завоԃітчӧ кыптыны, олӧмыс бурмӧ, јона понԁім велӧԁчыны-ԍуԍмыны — ӧні воіс каԁ шыбітны важԍа ԉок-ногӧн олӧмсӧ. Каԁ-ԋін боԍтчыны велӧԁны комі јӧзӧс, меԁым најӧ лоӧны јонӧԍ, ԇоԋвіԇаӧԍ, вежӧраӧԍ-тӧԁыԍӧԍ. Тајӧ менам меԁвоԇԇа комі ԋіга. Чајта, — тајӧ ԋігасӧ лыԃԃыԍјас ԍурӧны: меԁвоԇ — меԁперсонал-піыԍ, сеԍԍа учіԏеԉјас-піыԍ, лыԃԃыԍан-керкаын уҗ-нуӧԁыԍјас-піыԍ, пропаганԃістјас-піыԍ, велӧԁчӧм ԁа воԇмӧстчыԍ-тӧлка-креԍԏана-піыԍ. Тајӧ ԋіга-ԍерԏі поԅӧ вӧчны беԍеԁајас, поԅӧ лыԃԃыны креԍԏаналы лыԃԃыԍан-керкаын, школаын, гӧрԁ-пеԉӧсјасын і с. в. Віԍтала ыҗыԁ аԏԏӧ Сӧвет-парԏіја-уҗӧ велӧԁан-інын велӧԁчыԍјаслы: Н. Г. Кызјуровлы ԁа I. I. Коноваловлы — најӧ отсалісны меным тајӧ ԋігасӧ коміӧн лӧԍӧԁны. I. С. Кокаԋін. Кыԇі ԁа мыјӧн бурԁӧԁӧны тӧԁыԍјас, попјас ԁа ԁокторјас.

Міјан комі јӧз ӧнӧԇ-на ескӧны быԁ ԋінӧм абуӧ: вӧрсаӧ, васаӧ, јереԏԋікјасӧ, щыкӧԁчыԍјасӧ ԁа мукӧԁ сещӧм торјӧ. Попјас шуӧны: віԍӧмјастӧ-пӧ јен ԍетӧ міјан грек-вӧсна. Быԁ вӧлӧԍтын міјан ԍурӧны „тӧԁыԍјас". Тӧԁыԍјас" ԇік быԁтор тӧԁӧны, вермӧны мезԁыны быԁԍама пікӧ-воӧмыԍ, вермасны быԁторјыԍ веԍкӧԁны-бурԁӧԁны. Шуам, комі-морт мӧвпалӧм-ԍерԏі, „тӧԁыԍјас“ вермасны інԁыны: кытчӧ воші ԉібӧ коԁі нуіс скӧтӧс, коԁі гуԍаліс ԍӧм, коԁлӧн кущӧм віԍӧм ем, мыјӧн віԍӧ кага. „Тӧԁыԍјас" веԍіг вермӧны "ԍміԉітны" зонмӧс ныв-берԁӧ. Уна-на міјан емӧԍ пемыԁ-јӧз, „тӧԁыԍјассӧ" ескыԍјас. Воасны-кӧ најӧ кущӧмкӧ пікӧ, — котӧртӧны тӧԁыԍ-ԁінӧ, кыскӧны сылы быԁԍама коԅінсӧ: ԍӧмӧн ԉібӧ кущӧм-кӧ кӧлујӧн-ембурӧн. Віԇӧԁламӧ, кыԇі бурԁӧԁӧны „тӧԁыԍјас". Уна-ногӧн најӧ бурԁӧԁӧны. Ӧԏі — шуалӧмјасӧн. Мӧԁ — јукталӧ „керӧм“-ваӧн, біјаіз-бі-пыр вежӧԁӧм-ваӧн. Којмӧԁ — вомгорулас сӧрӧмӧн ԁа „пӧԉыштӧмӧн-ԍӧлыштӧмӧн". Ԋоԉӧԁ — куш ваӧн. Вітӧԁ бурԁӧԁӧ морт ԉібӧ скӧт-куԇӧн, ԋаԋ-піӧ пӧжалӧм тојӧн, порокӧн, табакӧн, наука-віԁлавтӧм турунјасӧн сулӧԁӧм-ваӧн. Квајтӧԁ јукталӧ ԉекарствојасӧн, му-кӧԁ-ԁырјіыс јаԁа-ԉекарствојасӧн (вӧвлы-мынԁа, шуам, ԍетӧны суԉема, мышјак ԁа мукӧԁтор). Попјас јӧзӧс бурԁӧԁӧны моԉітваӧн, моԉібенјасӧн, чуԃесајасӧн ԁа мукӧԁторјӧн. Поп-ԃаклӧн ԁа быԁ-ԍікас „веԍкӧԁчыԍјаслӧн" ԉечітӧмыс меԁ јона ԍурӧ міјан чеԉаԃлы-кагајаслы. „Тӧԁыԍ-бабітчыԍ" щӧктӧм-ԍерԏі кагалы чужан мӧԁ-лунас-ԋін ԍујӧны вомас рузумӧ-гаровтӧмӧн руԇӧг-ԋаԋ -ԋамыԉ сакарӧн. Сыыԍ ԇугыԉтчӧ кынӧмыс (гырк-пыщкӧсыс) кагалӧн, сіјӧ лун і вој равзӧ. Мыјӧн-нӧ секі сіјӧс ԉечітӧны? Бара-жӧ ԍетӧны јуны „вежӧԁӧм“-вајас (гашкӧ-ԋін віт-воԍа,) кӧрталӧны топыԁа кынӧмсӧ, јуктӧԁӧны быԁԍама-турунӧн-сулӧԁӧм вајасӧн. Кагаыԁ сещӧм „ԉекарствојастӧ" јуӧмыԍ оз-ԋін понԁы бӧрԁны, лоӧ зев "уԅыԍ“ — унҗыкыԍсӧ регыԁ кулӧ. Сы-вӧсна міјан СССР-ын быԁ 100 кага-піыԍ во-тыртӧԇыс кулӧ 25 кага (в среднем). Міјан, Комі Облаԍтын, вотыртӧԇыс кулӧ быԁ 100 кага-піыԍ 36 кага. Јереԏԋікјас, щыкӧԁчыԍјас ԁа попјас ас-ԉечітӧмнас оз сӧмын-на щыкӧԁлыны јӧзсӧ. Најӧ сіԇ-жӧ новлӧԁлӧны-разӧԁӧны јӧз-піӧ быԁԍама кӧлаԍан-вуҗан віԍӧмјас. Шуам, воліс кущӧм-кӧ „тӧԁыԍ“-ԁінӧ ԉоквіԍӧмӧн (ԍіфјԉісӧн-віԍыԍ морт. „Тӧԁыԍ" јуктӧԁіс сіјӧс „керӧм-ваӧн“. Јуігас віԍыԍ-мортыслӧн ԁуԉԉыс коԉӧ ԁозјас, сеԍԍа „тӧԁыԍ“ сіјӧ ԁозԍыс-жӧ јукталас мӧԁӧс, којмӧԁӧс, — ставныслы налы сіјӧ ԁозԍыс вермас ԍурны тајӧ віԍӧмыс. Попјас вічкоын ԁарјалӧмӧн, крестӧн-окӧԁӧмӧн кырым-окӧԁӧмӧн ԁа сіԇ-жӧ разӧԁӧны јӧзлы кӧлаԍан-віԍӧмјассӧ. Уна-ԍурс-мортлы ԍурӧ ԉоквіԍӧм (ԍіфіԉіс), чакотка ԁа мукӧԁ-ԍікас віԍӧм уна-војтыркӧԁ-ӧтпырјӧ ӧԏі паԋӧн ԁарјаԍігӧн, ыҗыԁлунӧ тӧԁтӧм-војтыркӧԁ "крістос воскреԍеаԍігӧн" (окаԍігӧн), крест ԁа мощі окалігӧн. „Вежа“-вајасын купајтчігӧн, ӧԏі ԁозјын кага-пыртігӧн, міроӧн пԉешјас мавтігӧн — сіԇ-жӧ вуҗӧ уна вуҗан віԍӧмјас. [1. Віԍтаԍіг-ԁарјаԍігӧн паԍкалӧ ԉоквіԍӧм.]

Ӧні мі аԁԇам, кущӧм уна ԉок вајӧны „тӧԁыԍјас“ ԁа быԁ-ԋінӧмабуӧ ескӧмыԁ. Сіјӧ ставыс мі- берԁӧ овмӧԁчӧ міјан тӧԁтӧмла ԁа велӧԁчытӧмла, абу міјан ԍіктјасын боԉԋічајас, ԁокторјас-ԁа. Мыјӧн мі віԍам, кыԇ сіјӧ віԍӧмыс шеԁӧ, кыԇ сыыԍ бурԁӧԁчыны — меԁԍа бура вермасны віԍтавны-отсавны міјан ԁокторјас. Мі тӧԁам: уна віԍӧмјас вуҗӧны віԍыԍјасԍаԋ мукӧԁлы. Шуам, ԍемјаын чеԉаԃ-піын коԁкӧ ӧԏі віԍміс "кокачӧн" (оспаӧн, піԍԏіӧн) ԉібӧ луԁӧмӧн (чесотка) — бӧрнас унҗыкыԍсӧ мукӧԁ чеԉаԃыс ставыс щӧщ віԍмӧны сіјӧ віԍӧмјаснас. Тащӧмторјассӧ міјан олӧмыԍ поԅӧ уна аԁԇыны. Тӧԁам-на ставным мі 1918-21-ӧԁ војастӧ (годы гражданской войны). Ԍіјӧ војасас Роԍԍіја-паԍтала ветліс „сыпнӧј-ԏіп“-віԍӧм. Сіјӧ віԍӧмыс воԉсаліс-гуаліс уна ԍо-ԍурс мортӧс. 1914 воын Роԍԍіјаын „сыпнӧј-ԏіпӧн“ віԍыԍјас вӧлӧма 115.857 морт. Татыԍ мі аԁԇам: тајӧ віԍӧмӧн віԍӧны уна јӧз, тајӧ віԍӧмыс вуҗӧ мӧԁа-мӧԁлы, тајӧ — кӧлаԍан вуҗан-віԍӧм. Велӧԁчӧм јӧз тӧԁмалӧмаӧԍ: тајӧ віԍӧмсӧ-пӧ вуҗӧԁлӧны-разӧԁӧны тојјас. Тојыԁ, віԍыԍ-мортлыԍ вір-јуӧм-бӧрын, ԇоԋвіԇа-мортӧс куртчігас вермас коԉны сылы віԍӧмсӧ. Тащӧм віԍӧмјасыс шуԍӧны кӧлаԍан-вуҗан віԍӧмјасӧн (заразные болезни). Велӧԁчӧм јӧз (ԁокторјас) тӧԁмалісны ԁа аԁԇісны: сіјӧ віԍӧмјаснас віԍмӧԁӧны зев посԋіԃік, ԍінмӧн-аԁԇытӧм гагјас, шуԍӧны најӧ мікробјасӧн. Ԍурасны-кӧ најӧ мортлы вірас, — морт віԍмӧ. Аԁԇыны сіјӧ мікроб- јассӧ поԅӧ сӧмын мікроскоп-пыр *. Мікроскоп вермӧ ыжԁӧԁны ԍо-пӧв, ԍурс-пӧв куш-ԍінмӧн-аԁԇытӧм олыԍјастӧ. Віԇӧԁны-кӧ мікробјасӧс мікроскоп-пыр міјан вірыԍ, орыԍ, ԁуԉԉыԍ, ԁа мукӧԁлаыԍ, — мі аԁԇам сетыԍ быԁԍама-пӧлӧс мікробсӧ. Емӧԍ ԍу-туԍ-коԃӧԍ, кок-коԃӧԍ, крука-беԃ-коԃӧԍ чепкоԃӧԍ і с. в. — кущӧм віԍӧм, сещӧм і мікроб.

[2. Віԍӧԁыԍ гагјас.]

Мікробјасыԁ емӧԍ быԁлаын: муын, ваын, сынӧԁын (воздух), морт-вір-јајын, скӧтын ԁа уна мукӧԁлаын. Мікроб морт-вірӧ веԍкалӧм-бӧрын зев ӧԁјӧ сӧвмӧ-паԍкалӧ. Ӧԏі мікробыԍ ӧԏі часӧн (бура-кӧ пукԍас-овмӧԁчас) вермас лоны міԉԉон-җын выԉ мікроб, а 36 часӧн лоас сымынԁа — 40 веԁраа-бӧчка поԅас тыртны выԉ мікробјаснас. Мыјјасԍаԋ ԁа кыԇі вермас ԍурны віԍӧм мортлы, скӧтлы-ԁа?

• ) Мікроскоп — ыҗԁӧԁан-віԇӧԁчан. Сы-пыр віԇӧԁлӧмӧн зев лӧԍыԁа тыԁалӧны куш ԍінмӧн аԁԇытӧм-торјас.

Окаԍігӧн вермӧ ԍурны ԉоквіԍӧм, ԃіпԏеріт, інпԉуенціја ԁа с. в. Ԁозјас-пыр ԁа мукӧԁтор-пыр, кытчӧ кутчіԍлӧма віԍыԍ-мортыс, вуҗӧ тракома (ԍін-віԍӧм), скарлаԏіна, кор, кокач (оспа). Вос-пыр, ԁуԉ-пыр ԁа куԇ-пыр віԍыԍ-мортԍаԋ вуҗӧ коԉера, брушнеј-ԏіп, віра-мыт, чакотка. Тојјас разӧԁӧны сыпнеј-ԏіп; пыщјас разӧԁӧны кокач (оспа), чума; гутјас разӧԁӧны коԉера, брушнеј-ԏіп, віра-мыт; номјас разӧԁӧны ԉікораԁка і с. в. Мі аԁԇылім, кыԇі ԁа мыјӧн ԉечітӧны „тӧԁыԍјас“ попјас ԁа мукӧԁ. Тӧԁам, коԁі новлӧԁлӧ віԍӧмјас. Тӧԁам: меԁ-бура віԍӧмтӧ вермасны тӧԁмавны ԁа ԉечітны велӧԁчӧм-јӧз, ԁокторјас, Каԁ-ԋін шыбітны асԍыныԁ важ олӧмԍамтӧ, каԁ-ԋін мезԁыԍны быԁԍама ԉок-јӧз кабыр-улыԍ боԍтчыны лӧоӧԁны аслыныԁ олӧмсӧ выԉ-ног, југԁӧԁны вежӧртӧ.

Веԋеріческеј віԍӧмјас.

Веԋеріческеј віԍӧмјасӧн шуԍӧны: ԉоквіԍӧм, тріпер (гонореја) ԁа ԋебыԁ шанкер (мягкий шанкер). Быԁ веԋеріческеј віԍӧмлӧн ем аслыс-ԍама мікробјас; најӧ і віԍмӧԁӧны мортјасӧс — сіԇкӧ веԋеріческеј віԍӧмјас кӧлаԍӧны, вуҗӧны ӧԏі мортԍаԋ мӧԁлы.

Ԉоквіԍӧмӧн віԍӧԁыԍ.

Воԇын мі шујім-ԋін: веԋеріческеј віԍӧмјас — вуҗан-віԍӧмјас. Ԉоквіԍӧм віԍыԍ-мортԍаԋ вуҗӧ ԇоԋвіԇа-мортлы. Ԉоквіԍӧмлӧн сіԇ-жӧ ем аслыс-пӧлӧс мікробјас. Ԉоквіԍӧмлыԍ мікробсӧ каԅаліс 1905 воын ӧԏі ԋемеч, јона велӧԁчӧм мӧрт. Сіјӧ велӧԁчӧм мортыс ԉоквіԍӧмлыԍ мікробсӧ-заразасӧ шуіс „кеԉыԁ ԍпірокетаӧн" (бледная спирохета). Најӧс поԅӧ аԁԇыны сӧмын мікроскоп-пыр віԇӧԁӧмӧн. Мікроскоп-пыр "кеԉыԁ спірокета"

[3. Мікроскоп. Чакотка ԁа маԉаріја гагјас.]

тыԁалӧ зев вӧсԋі, віԋт-ногӧн ԋукԉаԍӧма суԋіс-коԃ. Воԇԇа ԍерпасас петкӧԁлӧма ԉоквіԍӧмлыԍ заразасӧ — кеԉыԁ ԍпірокетасӧ.

Мыјыԍ ԁа кыԇі шеԁӧ јӧзлы ԉоквіԍӧм.

Ԇоԋвіԇа-мортлы ԉоквіԍӧм вермӧ шеԁны віԍыԍ-морткӧԁ окаԍігӧн: вом-ԁораԁ-кӧ ем зев ічӧԏік ԁој (ранка), — сетчӧ вермас ԍурны ԍпірокета. Вермас вуҗны унаӧн ӧԏі таԍті-паԋӧн ԍојігӧн, мӧԁа-мӧԁлыԍ чігарка-помјас курітігӧн. Ем-кӧ ԁојјас мукӧԁлаын ԁа сетчӧ інмӧԁчылас віԍыԍ-морт ԉібӧ сылӧн кӧлујыс — вермас-жӧ віԍӧмыԁ шеԁны. Мужщіна ԁа нывбаба кӧ олӧны гозја-моз ԁа коԁныскӧ-кӧ віԍӧны ԉоквіԍӧмӧн — вермас-жӧ віԍӧмыс вуҗны мӧԁыслы. Ывла-вылыԍ, сынӧԁыԍ ԉоквіԍӧм оз шеԁ — сынӧԁ-пыр сіјӧ оз вуҗ.

Мыјла олӧмԍам-вӧсна шеԁӧ ԉоквіԍӧм.

Мі воԇԇа-ԍорԋіыԍ тӧԁам: ԉоквіԍӧм вермӧ ԍурны оз сӧмын гозја-моз олӧмӧн — сіјӧ вермас ԍурны і мӧԁа-мӧԁкӧԁ овтӧг. Тӧԁам: віԍӧм вермӧ вуҗны окаԍӧмӧн, ӧԏі таԍті-паԋӧн ԍојӧмӧн і с. в. Віԇӧԁлам-кӧ: кымын морт, тӧԁтӧмкӧԁ і тӧԁсакӧԁ, окаԍӧны ыҗыԁ-лун-ԁырјі. Том војтыр, ныв-зон војпукјасын кымыныԍ коԁкӧԁ-ԍурӧ окаԍлӧны ворсіг-керігӧн. Уналаын-на міјан ныв-зонлӧн ем "уԅлӧм“-моԁа — сек сіԇжӧ коԁкӧԁ-ԍурӧ окаԍӧны. Нывјас печкана-рытјасын војпукјасын ӧԏі куԃеԉыԍ печкӧны кыкӧн-кујімӧн, куԃеԉсӧ ԁуԉԉалӧны, — секі вермас-жӧ шеԁны ԉоквіԍӧм. Ныв-ԍетігјасын (ԃевішԋік-ԁырјі) кымын быԁ-ԍікас јӧзкӧԁ окаԍлӧны!

[4. Ԉоквіԍӧм-ԁој вомԁорын.]

Ԍіктјасын креԍԏана ԍојӧны-јуӧны ӧԏі-ԁозјасыԍ ӧԏік-паԋӧн, коԁ-ԍурӧ верԁӧны ӧтлаын аскӧԁныс ветлыԍ-муныԍӧс, страԋԋікјасӧс, корыԍјасӧс — таԇнаԁ сіԇжӧ вермас вуҗны віԍыԍјасԍаԋ ԇоԋвіԇа-мортлы віԍӧмыԁ.

[5. Ӧԏі таԍтіыԍ ԍојігӧн вуҗӧ ԉоквіԍӧм.]

Ставным-на мі повԋітам щыгјалан-војастӧ, војна-војастӧ, унатор сек міјан ез тырмывлы, ез вӧв веԍіг табакыԁ; сіјӧ војасас уна-ԍурс курітчыԍ бӧрԁіг-тырјі корӧ вӧлі чігаркапомјас; ӧні-на уна јӧзлӧн ем моԁа боԍтны јӧз-вомыԍ чігаркапом, ԃерт боԍтан-кӧ чігаркапомтӧ віԍыԍ-мортлыԍ, — ба- ра-жӧ вермас ԍурны ԉоквіԍӧм (он-ӧԁ тӧԁ, коԁі віԍӧ ԁа коԁі оз).

[6. Јӧзлыԍ чігаркапом курітігӧн вуҗӧ ԉоквіԍӧм.]

Вартігӧн ԁа кыԇкӧ мукӧԁ-ногӧн веԍкавлӧ ԍінмӧ јогјас. Ԍіктјасын јогјассӧ сіјӧ перјӧны пӧчӧјас кывјалӧмӧн, — таԇнаԁ, ԃерт, бара вермас ԍурны ԉоквіԍӧм. Унаыԍ мамјас аслас кагајаслы ԍетӧны јӧз-кагалыԍ ԍур-ԋак, — віԍӧ-кӧ ӧԏі кагаыс, вермас і мӧԁсӧ зараԅітны. Чеԉаԃ гожӧмын унҗыкыԍсӧ ворсӧны унаӧн ӧтлаын, ворсігас чачајассӧ пыр боԍтӧны воманыс, -чачајаснас сіԇ-жӧ мӧԁа-моԁлы вермӧ вуҗны віԍӧмыс. Уна-ԍурс кагаӧс мамјас нуӧны вічкоӧ ԁарјӧԁны. Попјас ставсӧ паԋӧԁсны "ԁаріӧн“ ӧԏі паԋӧн. Ӧԏі кагаӧс, шуам паԋӧԁіс, а сіјӧ кагаыслӧн вомас ем ԉоквіԍӧм-ԁој; сы-бӧрԏі сіјӧ-жӧ паԋԍыс ԁарјӧԁісны ԁас-кымын кагаӧс, — налы ставныслы вермас вуҗны ԉоквіԍӧмыԁ. Пернајас, јенјас, мошщіјас ԁа поплыԍ-кырым окалӧмӧн бара-жӧ ԍурӧ ԉоквіԍӧмыԁ уна ԍурс мортлы. (Кресттӧ ԁа јенјастӧ-ӧԁ окалӧны уна ԍо морт, а уна-піаԁ быԁԍама віԍыԍыс ем). Маԍԏерскејјасын, — сапӧг вуран-інын, кышан-вуран-інын ԁа с. в., — уҗалыԍјас ставыс ӧԏі ԁозјыԍ боԍталӧны, кӧрттув, јемјас ԁа мукӧԁтор; унҗыкыс боԍтлӧ вомас, оз-кӧ сылы шогмы пуктӧ вомԍыс бӧр ԁозјас. Шуам, віԍыԍ-морт боԍтліс ԁа бӧр пуктіс кӧрттувсӧ ԉібӧ јемсӧ. Кӧрттувјас ԉібӧ јемас верміс коԉны ԁуԉԉыскӧԁ щӧщ ԉоквіԍӧмлӧн заразаыс. Мӧԁ-морт заразасӧ-ԋін бара боԍтас вомас. Таԇі уҗалан-кӧлуј-пыр ԍурӧ мортлы ԉоквіԍӧм. Міјан унаыԍ ԍіктјасын страԁа-ԁырјі ԁа вӧрын уҗалігјас-ԁырјі мамјас коԉлӧны асԍыныс кагајассӧ віԇны-ԋакӧԁны (ԋоԋӧԁны) мукӧԁ нывбабајаслы. Кага-віԇыԍ нывбабаыс-кӧ віԍӧ, асԍыс віԍӧмсӧ вермас коԉӧԁны кагаыслы — віԍӧ-кӧ кагаыс, ԋоԋӧԁігас вермас вуҗны сылӧн віԍӧмыс ԋоԋӧԁыԍлы. Уна-јӧз волывлан-інјасын ԁа керкајасын: лыԃԃыԍан-керкаын, школаын, нароԁнеј-ԁомјасын, прістаԋјасын-ԁа с. в. — ва-ԁоз-ԁорын лӧԍӧԁӧма ӧԏі јуан-ԁоз. Тајӧ јуан-ԁознас јуӧны быԁ-ԍікас јӧзыс ԇоԋвіԇаыс і віԍыԍыс. Віԍыԍјасԍаԋ јуан-ԁозјасӧн бара-жӧ вермас ԍурны ԇоԋвіԇа-војтырлы ԉоквіԍӧмыԁ. Уна ԍіктјасын креԍԏана меԁавлывлӧны ӧтувја-скӧт-віԇыԍјасӧс (пастукӧс). Најӧс верԁӧны быԁ керкаын лунӧн-лунӧн. Вермас лоны, — скӧт-віԇыԍ віԍӧ ԉоквіԍӧмӧн, ԉібӧ кыԍкӧ ветлӧԁлӧмнаԁ ԁа ӧтлаын коԁкӧԁ-ԍурӧ ԍојіг-јуігаԁ сылы ԍурі віԍӧмыс. Ветлӧԁлігаԁ сіјӧ вермас і воԇӧ разӧԁны ԉоквіԍӧмсӧ. Ӧԏі куԅчышјанӧ (кічышкӧԁӧ) чышкыԍӧмӧн, ӧтувја новлан ԁа уԅлан кӧлујӧн вӧԃітӧмӧн сіԇ-жӧ вермӧ кутчіԍны ԁа разавны ԉоквіԍӧм јӧз-піӧ. Тајӧ коԉӧм ԍорԋіјасԍыс тӧԁлім — ԉоквіԍӧм вермас шеԁны мортлы і гозја-моз овтӧг. Таԇі вуҗан ԁа паԍкалан ԉоквіԍӧмыс шуԍӧ „олӧмԍама-ԉоквіԍӧмӧн (бытӧвеј ԍіфіԉіс).

[7. Ӧԏі јуан ԁоз-пыр вуҗӧ ԉоквіԍӧм.]

Олӧмԍама-ԉоквіԍӧм меԁ-јонасӧ лоӧ пемыԁлун-вӧсна ԁа велӧԁчытӧм-вӧсна. Мукӧԁ госуԁарствојасын јӧзыс міјан-ԁорыԍ велӧԁчӧмаӧԍҗык. Сені олӧмԍам-вӧсна ԉоквіԍӧмнас віԍӧны сӧмын 10%-ыс тајӧ віԍӧмнас віԍыԍ-піԍыс. Міјан СССР-ын олӧмԍама-ԉоквіԍӧмыс паԍкалӧма ԇоԋ 70% став ԉоквіԍӧм-піԍыс. Міјан ԍіктјасын јонҗыкасӧ паԍкалӧ ԉоквіԍӧмыԁ јӧз олӧмԍам-вӧсна. Уна-ԋін мі ԍорԋітлім кыԇ олӧмԍам-вӧсна вермӧ шеԁны ԉоквіԍӧм. Со нӧшта ӧԏі-тор сы-јылыԍ ас Комі облаԍтыԍ: Сыктывԁін-карса Веԋерологіческеј ԃіспанԍерӧ локтісны кујім ԍемја ӧԏі ԍіктыԍ, ԉечітчыны ԉоквіԍӧмыԍ. Меԁ-воԇԇа ԍемјаыс віԍмӧма со кыԇ: меԁвоԇ віԍӧмыс ԍурӧма кык арӧса нывкалы, Натаԉлы, кагавіԇыԍԍаԋыс (кагавіԇыԍыс вӧлӧма мӧԁ-ԍіктыԍ). Кагавіԇыԍыс вӧлӧма віԍӧ ԁа кататӧ& окалігјасаԁ, вӧԃітчігаԁ зараԅітӧма. Сеԍԍа кагаыслӧн вуҗӧма мамыслы Пеԁӧԍԍалы& Мамысԍаԋ — мӧԁ, ԋоԉ-тӧлыԍԍа, Машук-ԋіма ԋоԋпом-кагаыслы. Мӧԁ ԍемјаыс сіјӧ ԍіктыԍ-жӧ, воԇԇа-ԍемјаыслы лоӧ ортча керкаса суԍеԁка, Клавԃі-ԋіма олӧма-аԋ. Клавԃілӧн мужікыс лоӧ Пеԁӧԍлӧн вок. Вӧлӧма сылӧн кага-жӧ, арӧн-җынјӧна Сашук. Тајӧ ԍемјаас меԁ-војԁӧр ԍурӧма віԍӧмыс арӧн-җынјӧна Сашуклы, вуҗӧма воԇԇа-ԍемјаса кагаԍаԋыс, кык арӧса Натаԉԍаԋ, ӧтлаын ворсігӧн чачајас-пыр чеԉаԃыԁ-ӧԁ ворсантортӧ унаыԍ вомас ԍујласны). Сы-бӧрԏі, віԍӧмыс арӧн-җынјӧна кагаыԁлӧн ԍурӧма мамыслы — Клавԃілы. Којмӧԁ ԍемјаас віԍӧны мужікыс, Ԍԏепан-ԋіма, сылӧн гӧтырыс, Марја ԁа піыс, арӧн-җынјӧна Ваԍук. Тајӧ ԍемјаыс мӧԁ ԍемјаыслы рӧԃԋа-жӧ, Клавԃі ԁа Ԍԏепан чоја-вока. Тані віԍӧмыс меԁ-воԇ ԍурӧма арӧн-җынјӧна Ваԍуклы, мӧԁ ԍемјаса Ԍашук ворсанторјасԍаԋ. Ваԍуклӧн віԍӧмыс вуҗӧма мамыслы. Мамысԍаԋыс гозја-кост-олігаԁ вуҗӧма мужікыслы. Мыј тајӧ петкӧԁлӧ?!. Ӧԏік ԍіктыԍ кујім ԍемјаыԍ кӧкјамысӧн віԍмӧмаӧԍ ԉоквіԍӧмӧн. Ставыс тајӧ міјан пемыԁлун-вӧсна. Первојја ԍемјаса кӧԅајкаыс-кӧ еԍкӧ кага-віԇыԍсӧ меԁалігӧн коріс меԁаԍыԍыслыԍ ԇоԋвіԇалун-јывԍыс ԁокторԍаԋ ескӧԁанпас (удостоверение), тащӧмторјыс еԍкӧ ез ло. Воԇӧ-кежлӧ кага-віԇыԍ меԁалігӧн пыр колӧ корны сылыԍ ескӧԁанпас ԁокторԍаԋ, ԇоԋвіԇаӧ сіјӧ.

Гозја-моз-олӧмӧн вуҗыԍ ԉоквіԍӧм ԁа проԍԏітутсіја.

Мужік ԁа нывбаба гозја-моз олігӧн вермӧ-жӧ вуҗны ԉоквіԍӧм. Гозја-моз-олігӧн вуҗыԍ ԉоквіԍӧм меԁ-јона паԍкалӧ проԍԏітутсіја-пыр (кыԇ-ԍурӧ, коԁкӧԁ-ԍурӧ олыԍ-нывбабајас-пыр). Вывті ԍӧкыԁ, ԉок олӧмыс-вӧсна, щыглуныс-вӧсна нывбабајас вузавлӧны аԍнысӧ мужікјаслы ԍӧм-вылӧ, ԍојан-јуан-вылӧ уԅлӧны-олӧны коԁ-ԍу- рӧкӧԁ — тајӧ лоӧ проԍԏітутсіја. Нывбаба-кыԇ-ԍурӧ-олӧмыс вывті-јона паԍкалӧма гырыԍ карјасын. Лыԃԃӧм-тӧԁмалӧм-ԍерԏі мукӧԁ госуԁарствоса гырыԍ карјасын ем кыԇ-ԍурӧ олыԍ нывбабаыс: Берԉінын (Гермаԋіјалӧн стоԉітса) быԁ 20 ныв-баба-костын 1 проԍԏітутка. Венаын — (Венгріјалӧн стоԉітса) быԁ 22-23 нывбаба-костын 1 проԍԏітутка. Паріжын — (Франтсіјалӧн стоԉітса) быԁ 14 ныв-баба-костын 1 проԍԏітутка. Лонԁонын*) (Ангԉіјалӧн стоԉітса) быԁ 9 ныв-баба-костын 1 проԍԏітутка. Ԉеԋінграԁын ԁа Мӧскуаын быԁ 20-30 нывбаба-костын 1 проԍԏітутка. Гашкӧ јуаласны, кытыԍ ԁа мыјла сымынԁа проԍԏітуткаыс? — Мі тӧԁам ставӧн, јӧзыс важыԍаԋ-ԋін јукԍісны озыр-вылӧ ԁа гӧԉ јӧз-вылӧ. Ещаҗык јӧзыс куралісны ас-кіас став ембурсӧ; унҗыкыс коԉіны куш-кіӧн. Озыр јӧзыс гӧԉјастӧ важыԍаԋ пыр нарԏітісны. Нывбабајасӧс му-паԍталаыс, — міјан Сӧвет-Респубԉікајас-Сојузын-кынԇі, — і ӧні-на нарԏітӧны ԁај нарԏітлісны меԁ-јона. Најӧ оз лыԍтны мӧвпыштны асԍыныс олӧмсӧ-кокԋӧԁӧм-јылыԍ, а мезԁлун-јылыԍ і вӧтаԍнысӧ лоӧ повны нарԏітӧмлаыс. Озырјас уҗалӧм-ԁонсӧ нывбабајаслы мынтӧны ещаҗык мужікјасыԍ, ԁај ԁонтӧм-уҗыс-на став

• Лонԁон — меԁ-ыжыԁ кар став мувылас, тајӧ карас олӧны 3 міԉԉон морт.

-нывбабаыслы абу тырмымӧн, — ем зев уна уҗтӧм нывбаба, коԁјаслы ԍојнысӧ ԋінӧм. Мӧԁ бокԍаԋ-кӧ — озыр-јӧз ԁа сарјас, панісны коԍ (војна), меԁ асԍыныс тӧварсӧ нуны ԁа ԁонаҗыка інӧԁны *. Сіјӧ коԍ-вылас уна міԉԉон верԍԏе-јӧзӧс, мужікјасӧс віјісны. Меԁ-бӧрја војна-вылын 1914-18 војасын јӧзсӧ віјісны ԁа кулісны віԍӧмыԍ 36 міԉԉон морт — унҗыкыс, ԃерт, мужікјас. Нывбабајасыԁ му-вылын ӧні јона унҗык муҗікјас-ԍерԏі&. Став мувывԍыԁ лыԃԃӧмӧн воӧ быԁ 100 мужік-вылӧ 105 нывбаба. Којмӧԁ бокԍаԋ-кӧ віԇӧԁлам — ӧніја олӧмԍам- ԍерԏі (буржујјас ԁа капітаԉістјас-ԁырԍа олан-ногнаԁ) прамеја гӧтраԍыԍ мужікыԁ воыԍ-воӧ чінӧ. Мыјла? Со мыјла, уҗалыԍ јӧзыԁлӧн вывті посԋі уҗ-ԁон-вӧснаыԁ олӧмыс пыр ӧтарӧ ԉокмӧ, ԍӧктаммӧ, гӧтраԍныԁ унҗыкыс оз уԍкӧԁчыны. Гӧтраԍан-ԁа ӧԁ ковмас верԁны бабатӧ, чеԉаԃтӧ-і, а уҗалӧм-ԁоныс муртса тырмӧ сӧмын асԍыс кынӧмсӧ верԁны. Тащӧм-олӧм-ԁырјіыԁ гӧтыртӧм мужікјас мунӧны бокӧвӧј нывбаба-ԁорӧ, а коԋӧр щыг-ԋіԍӧ-пӧтӧн олыԍ, пемыԁ, гӧгӧрвотӧм нывбабајас петӧны ԉок туј-вылӧ, вузалӧны аԍнысӧ мужікјаслы — со кыԍ лоӧ прооԏітутсіја.

• 1914 вонаԁ буржујјасыԁ војнатӧ панісны море-тујасӧн, кӧрттујјасӧн ԁа колоԋіјајасӧн мырԃԃыԍӧм могыԍ.

Бебеԉ јуаԍӧма 5 ԍурс проԍԏітуткалыԍ, на-піыԍ тащӧм олӧмӧԇыс воӧмаӧԍ со мыј-вӧсна: 1440 морт — гӧԉлун-вӧсна, кынӧм верԁӧм-вӧсна. 180 „ — меԁым верԁны пӧрыԍ баԏ-мамсӧ. 1250 „ — баԏтӧм-мамтӧм. 1440 „ — еновтӧмаӧԍ мужікјас раԃејтӧм- бӧрын. 250 „ — еновтӧмаӧԍ нӧбаԍігӧн. 400 „ — пӧрјалӧмаӧԍ апітсерјас ԁа салԁатјас. 1924 воын Мӧскуаын суԃԃајас тӧԁмалӧмаӧԍ: 622 проԍԏітутка-піыԍ сіјӧ туј-вылӧ петӧма: 51%-ыс — гӧԉлун-вӧсна, ԋаԋ нажӧвітны. 25%-ыс — пӧрјалӧмаӧԍ мужікјасԁа. 8%-ыс — унатор-вӧсна. Кущӧм јӧз-піјыԍ петӧмаӧԍ тајӧ проԍԏітуткајасыс: 1) Пріслугајас — 22%. 2) Пуан-пӧжалан-інын уҗалысјас — 12%. 3) Фабрік-завоԁын уҗалыԍјас — 9%. 4) Вузаԍан-інын уҗалыԍјас — 8%. 5) Ԇоԋвіԇалун-вӧсна уҗалыԍјас (медперсонал) — 5%. 6) Велӧԁчӧм-јӧз (интелегенты) — 5%. 7) Мукӧԁ-пӧлӧс меԁа уҗалыԍ — 4%. 8) Порԏԋікајас ԁа мукӧԁ вурыԍ-вӧчыԍ ныв-бабајас ԁа мукӧԁ — 26%. 9) Шӧркоԃԃем-буржујјас — 4%. 10) Кԋаԅ-нывјас, гырыԍ чіновԋік-нывјас ԁа мукӧԁ озыр-јӧз *) — 5%. Татыо тыԁалӧ — нывбабајасӧс проԍԏітутсіја туј-вылӧ меԁԍасӧ ыстӧ гӧԉлун ԁа нужԁа. Проԍԏітутсіја туј-вылӧ петӧм-бӧрын унҗык нывбабаыс 1-2 во-мыԍԏі віԍмӧны вуҗан веԋеріческеј віԍӧмјасӧн, щӧщ і ԍіпіԉісӧн. Ӧԏі-мӧԁ ԁокторјас шуӧны: быԁ 100 прооԏітутка-піыԍ-пӧ 90-ыс віԍӧны ԉоквіԍӧмӧн. Сіԇкӧ, віԍыԍ проԍԏітуткајас вермасны кӧлавны віԍӧмсӧ уна ԍо-ԍурс мужіклы. Мужікјаслы ԍурӧ ԉоквіԍӧмыс-ԁа, најӧ сіјӧс разӧԁӧны воԇӧ: гӧтыра-кӧ — гӧтырыслы, сеԍԍа ԍемјаыслы і с. в.; гӧтыртӧм-кӧ — сыыԍ ԍурӧ мукӧԁ нывбабалы; нывбабаԍаԋ ԍурӧ бара мужікјаслы ԁа пыр сіԇ воԇӧ разӧԁчӧ віԍӧмыс.

Ԉоквіԍӧм вывті јона паԍкалӧма.

Міјан карјасын быԁ ԍо морт-вылӧ воӧ 3-4 ԉоквіԍӧмӧн віԍыԍ. Креԍԏана-пыщкын міјан СССР-ын емӧԍ ӧԏі-мӧԁ ԍіктјас, кӧні став јӧзыс віԍӧны ԉоквіԍӧмӧн. Монголо-Бурјатскеј Респубԉікаын јӧзсӧ віԁлалігӧн ԍурі 100 морт-піыԍ 42 морт ԉоквіԍӧмӧн віԍыԍыс (матӧ җынјыс). Ԁагестанын (Кавказын) быԁ 100 морт-піыԍ — 36 морт віԍӧ.

• Ревоԉутсіја-бӧрын важ кԋаԅ ԁа граф нывјаслы щыглун-вӧсна щӧщ лоі петны проԍԏітуткаавны.

Міјан Комі облаԍтын Щеԉԉајур-грезԁын віԍыԍыс ԍурі — 15% (быԁ 100 мортыԍ — 15 морт) ԉоквіԍӧмӧн віԍыԍ. Уԍԏ-Щугӧр вӧлӧԍтын — 6,5%. Мылԁін вӧлӧԍтын — 3%-гӧгӧр. Міјан Сыктывԁін-карын Веԋерологіческеј ԃіспанԍер віԁлаліс служашщејјасӧс ԁа робочејјасӧс 37 учрежԃеԋԋеыԍ. Колӧ вӧлі віԁлавны 1462 служашщејӧс, на-піыԍ ез волыны пеԁкӧԁчывны 526 морт. Волӧм јӧз-піԍыс (936 м.) ԍурӧма 119 віԍыԍ морт: ԉоквіԍӧмӧн віԍыԍыс — 14 морт; тріперӧн віԍыԍ — 105 морт. Сӧмын тајӧ лыԁпасјасыс абу-на стӧчӧԍ: 38% служашшејыс ез волыны петкӧԁчывныс-ԁај, тан міјан абу-на лабораторіја, оз-на вермыны вірсӧ віԍыԍјаслыԍ віԁлавны (реаксіја Васермана) ԁа уна мортлыԍ-на віԍӧмсӧ он вермы бура тӧԁны (в скрытом периоде). Комі облаԍтын 1926 воӧ боԉԋічајасӧ волӧмаӧԍ 774 ԉоквіԍӧмӧн віԍыԍ ԁа 905 морт тріпер-віԍӧмӧн. Став віԍыԍыс карас ԁа облаԍтас ԃерт унҗык. Емӧԍ ԍіктјас, кӧні ӧті мортӧԇ ставыс віԍӧны ԉоквіԍӧмӧн — Саратовскеј губерԋаын Куроносовка ԍікт сещӧмыс ем. Меԁым тӧԁны, кыԇі разалӧма тајӧ ԉоквіԍӧмыс Роԍԍіјаын, віԇӧԁлам со кущӧм лыԁпас-вылӧ: 1913 воын быԁ 10.000 олыԍ-вылӧ вӧлі 72 морт ԉоквіԍӧмӧн віԍыԍ, чакоткаӧн — 50 морт, корјӧн — -31 морт, скарлаԏінаӧн — 25 морт, брушнеј ԏіпӧн — 24 морт. 1913 воын главнеј Врачебнеј інспекторлӧн Роԍԍіјаын вӧлі лыԁӧ боԍтӧма 1.248.002 мортӧс — ԉоквіԍӧмӧн віԍыԍјасӧс. Татыԍ мі аԁԇам — ӧні віԍыԍјас пыр соԁӧны, лыԃԃыԍӧ міԉԉонјасӧн. Унаӧ ԉоквіԍӧмӧн віԍыԍјас мукӧԁ госуԁарствојасын тыԁалӧ со кущӧм лыԁпасыԍ: Франтсіјаын ем 4 міԉԉон-кымын віԍыԍ, сіјӧ лоӧ 10% став олыԍ-піԍыс; ӧԏі Паріж-карас 100.000 гӧгӧр віԍыԍыс. Берԉінын (кар) быԁ 100 мужік-морт-вылӧ — 20 мортыс віԍӧ ԉоквіԍӧмӧн, быԁ 100 нывбаба вылӧ — віԍыԍ 15-кымын. Беԉгіјаын міԉԉон-гӧгӧр віԍыԍ; лыԃԃыны-кӧ, быԁ 7 ԇоԋвіԇа морт-вылӧ воӧ 1 віԍыԍ. Алжірын быԁ 100 морт-піԍыс 60 віԍӧ. Абіԍԍіԋіјаын — 100 морт-піыԍ 90-ыс віԍӧ ԉоквіԍӧмӧн. Важ (1914-1918 воԍа) војна јона зев отсаліс ԉоквіԍӧмлы паԍкавны. Ӧԏі Франтсіјаын сӧмын војна-ԁырјіыс лыԃԃӧмаӧԍ 250.000 выԉ віԍмыԍӧс. Міјан сіԇ-жӧ сіјӧ војна-ԁырјі вӧлі зев уна салԁатјас віԍмӧмаӧԍ. Гражԁанскеј војна зев-жӧ јона отсаліс віԍӧмлы паԍкавны быԁ пеԉӧсӧ. Салԁатјасыԁ бокаԁ олігӧн гозја-моз олӧны кущӧм-ԍурӧ нывбабајаскӧԁ-ԁа, налы ԍурӧ ԉоквіԍӧм; бабајасныс ӧткымынлӧн гортаныс бара-жӧ сіԇ віԍмалӧны коԁ-ԍурӧкӧԁ гозја-моз олігӧн. Міјан комі ԍіктјасӧ салԁатјас, војна-ԁырјі сулалігас, коԉалісны-жӧ ԉоквіԍӧмтӧ. Сещӧм ԍіктја- сыс: Ајкіна, Везԃін, Сыктыв-кар-берԁса ԍіктјас ԁа мукӧԁ, кӧні уна салԁат ԁа ԁыр овлісны. Ӧні, ме чајта, абу ԋекущӧм кар ԋі ԍікт, кытчӧ ез паԍкав, кӧні-еԍкӧ ез вӧв ԉоквіԍӧм. Ԉоквіԍӧм ӧні вывті јона паокалӧма ставму-паԍталаыс.

Колӧ-ӧ јанԁыԍны ԉоквіԍӧмыԍ?

Унҗык јӧзыс міјан ԍіпіԉіс-віԍӧмтӧ чајтӧны меԁ-ԉок, меԁ-омӧԉ віԍӧмӧн. Сіјӧн-і ԋімсӧ веԍіг пуктылӧмаӧԍ ԉоквіԍӧм. Чајтӧны сіјӧ віԍӧмсӧ ԍуріг сӧмын коԁ-ԍурӧкӧԁ гозја-моз-олігӧн ԁа јанԁыԍӧны веԍіг і ԉечітчыныс. Мі віԍталім-ԋін, міјан 70% (100 віԍыԍ-піыԍ 70-ыс) віԍмӧны ԉоквіԍӧмӧн олӧм-ԍам-вӧсна (бытӧвӧј); гозја-моз олӧм-вӧсна сӧмын 30%. Сіԇкӧ тајӧ бокԍаԋ віԍӧмыԍ јанԁыԍны оз ков, пежыс сен ԋінӧм абу. Сеԍԍа, мыјла-нӧ мі чакотка ог шуӧ пежӧн, огӧ јанԁыԍӧј. Сјјӧ віԍӧмнас быԁ во кулӧ 3 міԉԉон мортӧԇ став мувывԍыс. Сещӧм-жӧ чорыԁ віԍӧмјас: коԉера, ԏіп, піԍԏі (кокач, оспа), і с. в. Тајӧ став віԍӧмјасыс сіԇ-жӧ вуҗыԍ віԍӧмјас, ԍіпіԉіслӧн-моз-жӧ віԍӧԁыԍыс — мікробјас. Веԍкаласны-кӧ сіјӧ мікробјасыс морт-піӧ, сіԇ-жӧ морт віԍмӧ, а најӧс мі мыјла-кӧ огӧ шуӧ пеж, ԉок віԍӧмӧн. Сіԇ-кӧ і ԍіпіԉіс сещӧм-жӧ віԍӧм, пежыс сылӧн сымынԁа-жӧ, мыјԁа-і коԉералӧн, піԍԏілӧн (кокачлӧн), ԏіфлӧн ԁа мукӧԁлӧн. Ԉоквіԍӧмӧн віԍыԍ-јӧз ԋінӧмӧн абу мыжаӧԍ. Ас-шуԁтӧмлун-вӧснаыс віԍмӧмаӧԍ најӧ сіјӧ віԍӧм- нас, ԁај куԅа олігаԁ ԋекоԁ мі огӧ вермӧ ӧткажітчыны сещӧм віԍӧмԍыс. Ԉоквіԍӧмӧн віԍыԍјасӧс оз ков ԁај оз поԅ артавны пеж војтырӧн, оз ков ԍеравны ԋі, оз ков ӧтԁортны најӧс, а колӧ быԁ-ног отсавны налы регыԁҗыка ԉечітчыны. Ԍералӧм-понԁа ԁа наыԍ полӧм-вӧсна віԍыԍјасыԁ чајтӧны аԍнысӧ пежӧн-ԁа, ԇебӧны асԍыныс віԍӧмсӧ, оз віԍтавны ԁокторјаслы, оз мунны боԉԋічаӧ, сеԍԍа јона віԍмӧм-мыԍԏі і лоӧ мунны налы „тӧԁыԍјас“-ԁінӧ гуԍӧн ԉечітчыны (суԉемаӧн, быԁԍама турунјасӧн, ԁа вајасӧн). „Тӧԁыԍјаснаԁ“ ԉечітчӧмнас најӧ вајӧны зев ыҗыԁ ԉок аслыныс, воштӧны асԍыныс ԇоԋвіԇалуннысӧ, ԁај новлӧԁлӧны, разӧԁӧны віԍӧмсӧ јӧз-піӧ. Каԁ-ԋін міјан шуны — ԉоквіԍӧм абу пеж, јанԁыԍны сыыԍ ԋінӧмла, сӧмын регыԁҗык, енӧвтчытӧг колӧ ԉечітчыны сыыԍ.

Кыԇі віԍӧԁӧ ԉоквіԍӧм.

Ԉоквіоӧм віԍӧԁӧ морттӧ ставнас, гӧгӧр (став оргаԋізмсӧ), он-кӧ ԉечітчы, вермас віԍӧԁны уна војас. Кытчӧ меԁвоԇ мсртлы ԍурӧ віԍӧм-гагјыс, сетӧн і меԁвоԇ віԍӧмыԁ тыԁовтчас. Боԍтам сіԇ шуны: Ӧԉӧксан гозја-моз-оліс ԉоквісӧмӧн віԍыԍ нывбабакӧԁ. Сы-бӧрын вежон 2-3-мыԍԏі Ӧԉӧксанлӧн јанԇімас петас пупыш (прышщік). Сіԇкӧ ԉок-віԍӧмтӧ ԍурӧм-бӧрас тӧԁан сӧмын 2-3 вежон-мы- ԍԏі. Сы-бӧрын сіјӧ пупышԍыс ԋӧжјӧԋікӧн понԁас лоны рана (јазва) гӧрԁ ыргӧн рӧма. Тајӧ ранаыс оз віԍ, оз луԁ-ԋі, орӧԍԍӧ омӧԉа-жӧ. Бокјасыс ԁа пыԁӧсыс ранаыслӧн зев чорыԁ. Сіјӧн тајӧ ԁојыс і шуԍӧ чорыԁ шанкрӧн (твердый шанкр). Тајӧ ԁојас зев уна заразаыс (ԍпірокетаыс). Тащӧм меԁ-воԇԇа јазваыс вермӧ лоны мортлӧн быԁлаын, кытчӧ ԍурӧма віԍӧмыс. Окаԍігӧн-кӧ, шуам, ԍурӧ — ԁој лоӧ вом-ԁорын і с. в. Воԇӧ, сеԍԍа сіјӧ ԁој-берԁса ԋерӧԁјасыс (ԉімпаԏіческеј жеԉезајас) ыҗԁӧны чорԅӧны, сӧмын оз-жӧ віԍӧԁны. Сіјӧ ԁојсӧ-кӧ бурԁӧԁны, — ӧԁјӧ зев бурԁас, унҗыкыԍсӧ-на бырлывлӧ, вошлӧ ачыс ԋӧԏі ԉечіттӧг. Каԁыс ԁој лоӧмԍаԋыс кіԍтӧмӧԇ шуԍӧ „первічнеј“ періоԁӧн. Вежон 5-6-бӧрын ԁој (твердый шанкр) лоӧм-мыԍԏі туша-паԍтала, став јај-вылын: кіјасын, кокјасын, морӧсын і быԁлаӧ зев посԋіԃіка кіԍтас. Кіԍтӧмыс оз луԁ, зев алӧј рӧма. Кіԍтӧмыс шуԍӧ „ԍіпіԉіԍԏіческеј роԅеоллаӧн“. Кіԍтӧм-воԇас віԍыԍ-

[8. Ԉоквіԍӧм-ԁој мужік-јанԇім-вылын.] јаслӧн унҗыкыслӧн овлӧ јур-віԍӧмјас, віԍӧны лыјас, кокын јонҗыка. Тајӧ каԁнас (ԋерӧԁјас, ԉімпаԏіческеј жеԉезајас) ыҗԁӧны став јај паԍталаыс (ԍыліын, сој-ԋугԉаԍан-інын, кіԋаулын ԁа мукӧԁлаын). Тајӧ кіԍтӧмыс 1-2 тӧлыԍ-мыԍԏі вермас бырны ԉечіттӧг-жӧ. Сӧмын сы-пыԃԃі бара-на вермас кіԍтлыны быԁԍама кіԍтӧмнас. Кіԍтӧмјас сіԇжӧ оз ԁыр овны — кіԍтлас ԁа бырлӧ, кіԍтлас ԁа бырлӧ, он-кӧ понԁы ԉечітны. Мӧԁ-ԍікас кіԍтӧмыс вермас лоны тӧԁчана, пупыш-коԃ. Сіјӧ-ԋін кі-улаԁ кылӧ, артмӧма ԁојјас (лӧмјас). Тащӧм кіԍтӧмыс шуԍӧ „папулајасӧн". Мукӧԁлаас тајӧ ԁојыс орԁӧ ԁа лоӧ-ԋін чорыԁ корка-улын. Васӧԁінјасын: вомԁорын, јанԇім-ԁорын ԁа мукӧԁлаын тащӧм чорыԁ ԁојјасыԍ артмӧ ԋебыԁ-васӧԁ-ԁојјас (мокнущие папулы). Тајӧ ԁојјасыс віԍӧԁӧныҗык-ԋін. Кіԍтӧмыс бара-жӧ вермӧ лоны вомԁораԁ, вом-пыщкӧсаԁ, ныр-пыщкын, горшын, сыыԍ-і гӧлӧсыс віԍыԍ војтырлӧн овлӧ мӧԁ-пӧлӧс (ԋаргӧ-ԉі, ԇуртӧ-ԉі) нырыс тупкӧса-коԃ. Каԁыс меԁ-воԇԇа кіԍтӧмԍаԋыс (с первичной розеоллы) во 4-5 шуԍӧ „вторічнеј періоԁӧн“ — мӧԁ віԍӧԁан каԁ ԍіпіԉіслӧн.

[9. Ԉоквіԍӧмӧн кіԍтӧм чужӧм.] Тајӧ 4-5 вонас-кӧ віԍыԍ оз ԉечітчы, ԉоквіԍӧм вуҗӧ којмӧԁ каԁӧ (треԏічнеј періоԁӧ), шуԍӧ сіјӧ мӧԁ-ногӧн „гуммознеј періоԁӧн". Гуммознејӧн тајӧ каԁыс шуԍӧ сіјӧн, мыј тајӧ каԁнас віԍыԍлӧн ӧԏік-мӧԁлаын јај-вылас і пыщкӧсјасас-і лоӧ пыкӧсјас (опукоԉјас: мыԉккоԃјас, чірејкоԃ-ԁа). Пыкӧсыс і шуԍӧ „гуммаӧн“. Пыкӧсыс бӧрнас бырӧ, а сы-местаӧ лоӧ ԁој (рана). Тащӧм пыкӧсјасыс, јазваыс, унҗыкыԍсӧ лоӧны кок-черјын, мускын, ԍӧлӧмын, рушку-пыщкын-ԁа. Мукӧԁ-ԁырјі овлӧны јур-вемын, ԁа ԍурԁлы (ԍурсалы)-пыщса вемын (ԍпіннеј мозг). ԁојыс-кӧ лоӧ ныр-вылын, ун-җыкыԍсӧ сы-вӧсна нырјасыԁ уԍлывлӧны, сіԍмӧны. Сеԍԍа тајӧ віԍӧмсӧ-кӧ он ԉечіт во 25-40, вермас помаԍны віԍӧмыс мышку-коԍмӧмӧн (ԍпіннаја сукотка) ԉібӧ јурвем жугӧԁӧ параԉічӧн (прогреԍԍівнеј параԉіч).

Кущӧм каԁјасӧ ԉоквіԍӧм вуҗӧ.

Воԇыԍ мі аԁԇім: ԉоквіԍӧм немчӧжнас кујім каԁа (три стадии). Воԇԇа кык каԁнас ԉоквіԍӧм вуҗӧ — кӧлаԍӧ мӧԁа-мӧԁлы. Којмӧԁ каԁнас (гуммознејас) ԉоквіоӧм оз-ԋін вуҗ, вуҗлӧ-кӧ — зев-ԋін шоча.

[10. Ԉоквіоӧмыԍ ныр-лыыс уԍӧма (сіԍмӧма).] Вуҗӧ-ӧ ԉонвіԍӧм баԏ-мамԍаԋ кагалы чужтӧԇыс (мам-кынӧмас.) Ԉоквіԍӧмӧн віԍыԍ баԏ-мамлӧн чеԉаԃыс ԉок-віԍӧмаӧԍ-жӧ. Сіԇкӧ — вуҗӧ. Віԍӧмыс кагалы вуҗӧ мамԍаԋыс. Ӧні тӧԁӧны-ԋін, мам-кӧ віԍӧ, сылӧн віԍӧмыс, заразаыс (бԉеԁнаја спірокета) мам-кынӧмса кага-места-пырыс (через детское место — плаценту) ԍурӧ рушку-пыщса кагаыслы. Мам-кынӧмын віԍмӧм кагајас унҗыкыԍсӧ чужӧны воԇҗык ԁај шојӧн; чужӧны-кӧ ловјӧн, — кагајасыԁ зев омӧԉӧԍ, віԍлӧсӧԍ. Франтсіјаын быԁво чужӧ ԉоквіԍӧмӧн віԍыԍ нывбабајаслӧн 20.000 кага-шој ԁа 4.000-кымынӧс кості вајӧны (выкіԁыш). Јӧз ԇоԋвіԇалун-вӧсна тӧжԁыԍыԍ коміссаріјат-берԁса веԋерологіческеј ԃіспарԍер * арталӧм-ԍерԏі міјан ԉоквіԍӧмӧн віԍыԍ мамјаслӧн 55% кага вајӧм оз ԉучкіја помаԍ, (ԉібӧ кулӧмаӧԍ, ԉібӧ кості вајӧны). Ловјӧн чужыԍ ԉоквіԍӧма чеԉаԃлӧн олӧмыс омӧԉ-жӧ: ԉібӧ регыԁ кулӧны, ԉібӧ віԍмӧны. Ԉоквіԍӧмӧн віԍыԍ-мамјасыԍ чужыԍ кагајас-піыԍ унҗыкыс регыԁ кулӧны: 100 кага-піыԍ кулӧ 19-ԍаԋ 72-ӧԇ (19-72%). Таԇі мам-баԏԍаԋ вуҗӧм віԍӧмыс шуоӧ наԍԉеԁственнејӧн. Наԍԉеԁственнеј ԍіпіԉіслӧн ем со кущӧм кујім тӧԁпас, унҗыкыԍсӧ кујімнаныс овлӧны ӧтлаын.

1) Ԍін-коԉк віԍӧм (заболевание роговицы глаза)

• ) Мӧскуаын.

2) Ԍӧкыԁ пеԉаӧԍ (глухота). 3) Абу тыр піԋаӧԍ — вылыс воԇ піԋјасыс гуранаӧԍ (недостаток резцов на верхнеф челюсти, выемки). Мамјаслӧн, коԁјас пӧраӧ јона бура ԉечітчӧмаӧԍ ԉок віԍӧмыԍ, чужӧны бур ԇоԋвіԇа чеԉаԃ. Коԁјас оз ԉечітчыны, налӧн чужӧны то кущӧмӧԍ — віԇӧԁ ԍерпассӧ. 11. Ԉоквіԍӧм-вӧсна воԇпіԋјасыс гуранаӧԍ 12. Ԉоквіԍӧма кага. Ԉоквіԍӧмыԍ поԅӧ ԇікӧԇ бурԁны.

Ԉоквіԍӧмыԍ колӧ повны сӧмын коԁі оз ԉечітчы сыыԍ. Ԉечітчыԍлы тајӧ віԍӧмыԍ повны ԋінӧм. Велӧԁчӧм-јӧз корԍӧмаӧԍ зев уна-пӧлӧс ԉекарствојас ԉечітны ԉоквіԍӧмтӧ. Ӧніја-ԁырјі повтӧг-ԋін вермам шуны, — ԉоквіԍӧм поԅӧ ԇікӧԇ бырӧԁны, і кымын воԇ боԍтчан сыыԍ ԉечітчыны, сымын кокԋіҗыка ԁа ӧԁјӧҗык бурԁан. Понԁас-кӧ віԍыс морт ԉечітчыны пырыԍ-пыр ԁојјас (твердый шанкр) лоӧмԍаԋ, секі ԉок-віԍӧм бурԁӧ регыԁӧн. 3-4 тӧлыԍӧн зіԉа ԁа бура ԉечітчӧмӧн верман лоны бӧр ԇоԋвіԇаӧн. Ԉечітны-кӧ ԉоквіԍӧм мӧԁ-каԁас (періоԁ сыпі), секі ковмас-ԋін оз 3-4 тӧлыԍ, а 2-3 во зіԉа ԁај бура ԉечітчыны. Сіԇкӧ поԅӧ-на ԉечітчыны ԁај верман-на ԇоԋвіԇа лоны мӧԁ-каԁ-бӧрас. Којмӧԁ каԁын (гуммозный период) — 4-5-во-мыԍԏі ԉоквіԍӧм ԉечітны ԍӧкыԁҗык-ԋін, шуны веԍкыԁа-ԇікӧԇ бурԁӧм-јылыԍ оз поԅ. Ԃерт, понԁан-кӧ ԉечітчыны і којмӧԁ каԁын віԍӧм нуӧԁас кокԋіԁҗыка. Ԉечітӧм вермас віԇны параԉічыԍ, ԉібӧ мышку коԍмӧмыԍ (от прогрессивного паралича и спинной сухотки), а ӧткымыныԍ уԁајтчывлӧ ԉечітны бурԁтӧԇ. Быԁ віԍыԍлы колӧ тӧԁны ӧԏітор: отсавны вермаԍны тајӧ віԍӧмыԍ мынтӧԁчыны сӧмын ԁокторјас. Попјас, тӧԁыԍјас ԁа мукӧԁ ԉекарјас, коԁјас-ԁінӧ уна віԍыԍјас-на волӧны, сӧмын јонҗыка щыкӧԁасны віԍӧмсӧ быԁԍама аслыс-пӧлӧс ԉекарствојаснас. Таԇі віԍігӧн ԁокторјас сӧмын вермасны тӧԁны мыјӧн ԉечітчыны. Најӧ сӧмын отсаласны шеԁӧԁны, корԍны ԇоԋвіԇалун. Ԉоквіԍӧмӧн віԍыԍ мортлы колӧ бурмӧԁны асԍыс олӧм-ногсӧ ԍамсӧ: секі оз поԅ јуны віна ԋі сур і с. в., оз поԅ веԍіг курітчыны. Ԉечітны ԉоквіԍӧмтӧ колӧ уна ԍам, — зев ԍӧкыԁ сіјӧс ԉечітныԁ. Ԉечітӧны уна-ногӧн: ӧԏі мортлы ԁокторјас вӧчӧны уколјас, мӧԁлы ԍетӧны мавтчыны ԉекарствојас, којмӧԁлы ԍетӧны јуны ԉекарствојас, ԋоԉӧԁлы вірсӧнӧ ԉекарство кіԍталӧны (вливание в вену сальверсана нельсоверсана і с. в.). Тајӧ ԉекарствојаснас поԅӧ ԉечітчыны сӧмын ԁоктор віԁлалӧм-щӧктӧм-ԍерԏі. Ӧні карјасын (міјан Сыктывԁін карын ем-жӧ) емӧԍ нарошнӧ тащӧм віԍӧмјассӧ ԉечітан-інјас — Веԋерологіческеј ԃіспанԍерјас. Быԁ віԍыԍлы колӧ сетчӧ і шыаԍны, кӧні абу ԃіспанԍерыс, колӧ шыаԍны боԉԋічаӧ ԁокторјас-ԁінӧ. Ԍіԇкӧ, быԁ мортлы, коԁі віԍмӧ ԉоквіԍӧмӧн, колӧ тӧԁны, — ԉоквіԍӧм ԉечітны поԅӧ, ԉечітӧмыс ас-сајас. Кымын воԇҗык, регыԁҗык ԍурӧмԍаԋыс, боԍтԍан ԉечітны, сымын кокԋіҗыка, ӧԁјӧнҗык ԁа бурҗыка поԅӧ ԉечітны тајӧ віԍӧмсӧ. Каԁ-ԋін пуктыны пом гӧгӧрвотӧм-јӧз-ԍорԋіјаслы, мыј ԍіпіԉіс „ԉок-пеж-віԍӧм“. Сен ԋінӧм абу пежыс, јанԁыԍны тајӧ віԍӧмыԍ оз-жӧ ков ԋӧԏі. Ԍіпіԉіс — сещӧм-жӧ віԍӧм, кущӧм і уна мукӧԁ кӧлаԍан-віԍӧмјас. Ԉоквіԍӧмӧн віԍыԍјас ԋінӧмӧн абу мыжаӧԍ, најӧс оз ков нарԏітны, оз ков ӧтԁортны, повԅӧԁлыны, а колӧ налы отсавны ԉечітчынысӧ, віԍтавны кыԇ колӧ сыыԍ ԉечітчынысӧ — отсавны корԍны налы ԇоԋвіԇалунсӧ. Он-кӧ понԁы јанԁыԍны ԁа боԍтԍан ԉечітчыны ԉоквіԍӧмыԍ, — ԉоквіԍӧм ещаҗык лоӧ, ещаҗык лоӧ тујыс паԍкавнысӧ віԍӧмыслы.

Мыј колӧ тӧԁны быԁ мортлы, меԁым віԁчіԍны ԉоквіԍӧм-ԍурӧмыԍ.

Мі віԍталім-ԋін, ԉоквіԍӧм вермӧ ԍурны і гозја-моз овтӧг — олӧмԍам-вӧсна. Сіԇкӧ та-ԍерԏі і колӧ воԇвыв тӧжԁыԍны асԍыԁ ԇоԋвіԇалунтӧ кутны, вермаԍны быԁ віԍӧмкӧԁ, торја-ԋін ԉоквіԍӧмкӧԁ ԁа мукӧԁ вуҗан-віԍӧмјаскӧԁ. Со мыј колӧ тӧԁны ԁа вӧчны тајӧ віԍӧмыԍ віԁчіԍӧм-куԅа: 1. Ԍіктјасын паԍкыԁҗыка нуӧԁны јӧзлыԍ вежӧр-југԁӧԁан уҗ, торја јона јӧз-піын колӧ нуӧԁны уҗ ԇоԋвіԇалун-віԇӧм-јылыԍ. Кымын паԍкыԁҗыка понԁас мунны јӧз-костын ԇоԋвіԇалун віԇӧм-јылыԍ југԁӧԁӧмыс, кымын унҗык јӧз понԁас тӧԁны ԉоквіԍӧм-јылыԍ, — мыј сіјӧ лоӧ, кыԇ сіјӧ шеԁӧ, кыԇ сіјӧ віԍӧԁӧ, кыԇі сыыԍ віԁчыԍны і с. в., — сымын кокԋіа быԁ морт кутас вермыны віԇны аԍсӧ сіјӧ віԍӧмԍыс, вермас віԁчіԍны віԍӧм-ԍурӧмԍыс. 2. Быԁ мортлы колӧ віԁчіԍны гӧтраԍтӧԇ-мунтӧԇ коԁкӧԁ-ԍурӧ гозја-моз олӧмыԍ, сіԇ-жӧ і гӧтыраӧн. 3. Меԁԍа јона колӧ віԁчіԍны гозја-моз-олӧмыԍ кущӧм-ԍурӧ нывбабајаскӧԁ — проԍԏітуткајаскӧԁ. 4. Вӧралігјасӧн, вӧрын уҗалігӧн, ветліг-мунігӧн, сіԇ воԇӧ — колӧ јона віԁчіԍны ӧԏік таԍтіыԍ ԁа пуан-ваӧн мыԍкытӧм паԋӧн ԍојӧмјасыԍ. Пу-паԋыԁ абу ԁона, быԁӧнлы колӧ аслыԁ новлӧԁлыны. 5. Таԍтіјас, чашкајас ԁа стӧканјас быԁӧнлы колӧ лӧԍӧԁны аслыԁ торјӧн; ԃерт поԅӧ і ӧԏінас уналы јуны-ԍојны, сӧмын ԍојӧм-бӧрас пыр-жӧ колӧ мыԍкыны пуан-ваӧн (заварітӧмӧн). 6. Ԋӧтчыԁ оз ков боԍтны курітны јӧзлыԍ чігаркапом, ԋі каԉԉан, чігаркапомнаԁ ԁа каԉԉаннаԁ вермас вуҗны ԉоквіԍӧм. 7. Ԇоԋвіԇа мортлы оз ков чышкыԍны ӧԏі кічышкӧԁӧ (куԅчышјанӧ) јӧзкӧԁ, јешщӧ-ԋін он-кӧ тӧԁ, — віԍӧ оз сіјӧ. Бара-жӧ оз ков паԍтавны тӧԁтӧм јӧзлыԍ новлӧма паԍкӧм (улыс-ԋі вылыс-паԍкӧм). 8. Маԍԏерскејјасын, кӧні уҗалӧны уна јӧз, ԋӧтчыԁ оз ков боԍтны вомаԁ кӧрттув, јем, суԋіс, кіԅјас ԁа мукӧԁтор, — сені вермас лоны ԁуԉ мӧԁ мортлӧн, ԉоквіԍӧма мортлӧн. 9. Ԋӧтчыԁ оз ков сетны асԍыныԁ кагајастӧ ԋоԋӧԁны тӧԁтӧм нывбабајаслы, коԁјаслыԍ ԇоԋвіԇалунсӧ он тӧԁ, сіԇжӧ оз ков боԍтны верԁны (ԋоԋӧԁны јӧзлыԍ кага — ӧԏіыслы і мӧԁыслы вермас ԍурны ԉоквіԍӧм: нывбабалӧн — кагалы, кагаԍан& — нывбабалы (віԍӧны-кӧ коԁыскӧ). 10. Ԇоԋвіԇа мортлы окаԍны коԁкӧԁ-ԍурӧ оз-жӧ поԅ: вомԁораԁ унаыԍ овлывлӧ ԁојјас — окаԍіг-мозыс, тӧԁтӧм мортԍыс вермас шеԁны ԉоквіԍӧм. 11. Јона віԁчіԍны колӧ, меԁ еԍкӧ кыԇкӧ ԁа мыјӧн-кӧ ез ԍур ԁуԉԉыс ӧԏі мортлӧн вомас ԉібӧ вом-ԁорас мӧԁ мортлы. Ԉоквіԍӧмӧн віԍыԍ мортԍаԋ ԁуԉ-пыр зев јона вуҗӧ віԍӧмыс. 12. Ԍемјаын-кӧ емӧԍ віԍыԍјас ԉоквіԍӧмӧн, пырыԍ-пыр-жӧ колӧ најӧс ыстыны боԉԋічаӧ ԁоктор-ԁінӧ (ԋінӧм-вылӧ оз ков леԇны тӧԁыԍјас-ԁінӧ). Віԍыԍӧс торјӧԁӧм-бӧрын гортӧ коԉыԍјаслы колӧ бура гӧгӧр мыԍкавны-пеԉкӧԁны оланінтӧ, — колӧ јона быԁ бокԍаԋ віԁчіԍны ԉоквіԍӧм-ԍурӧмыԍ.