Формализованная грамматика марийского языка: различия между версиями
Admin (обсуждение | вклад) |
Admin (обсуждение | вклад) |
||
Строка 49: | Строка 49: | ||
Po дечын<br/> | Po дечын<br/> | ||
Po+K дечынак, дечынат, дечыныс, дечынакыс, дечынатыс<br/> | Po + K дечынак, дечынат, дечыныс, дечынакыс, дечынатыс<br/> | ||
Po+PxSg1 дечынем<br/> | Po + PxSg1 дечынем<br/> | ||
Po+PxSg1+K дечынемак, дечынемат, дечынемыс, дечынемакыс, дечынематыс<br/> | Po + PxSg1 + K дечынемак, дечынемат, дечынемыс, дечынемакыс, дечынематыс<br/> | ||
Po+PxSg1+Der/же дечынемже<br/> | Po + PxSg1 + Der/же дечынемже<br/> | ||
Po+PxSg1+Der/же+K дечынемжак, дечынемжат, дечынемжыс, дечынемжакыс, дечынемжатыс<br/> | Po + PxSg1 + Der/же + K дечынемжак, дечынемжат, дечынемжыс, дечынемжакыс, дечынемжатыс<br/> | ||
Po+PxSg2 дечынет<br/> | Po + PxSg2 дечынет<br/> | ||
Po+PxSg2+K дечынетак, дечынетат, дечынетыс, дечынетакыс, дечынетатыс<br/> | Po + PxSg2 + K дечынетак, дечынетат, дечынетыс, дечынетакыс, дечынетатыс<br/> | ||
Po+PxSg2+Der/же дечынетше<br/> | Po + PxSg2 + Der/же дечынетше<br/> | ||
Po+PxSg2+Der/же+K дечынетшак, дечынетшат, дечынетшыс, дечынетшакыс, дечынетшатыс<br/> | Po + PxSg2 + Der/же + K дечынетшак, дечынетшат, дечынетшыс, дечынетшакыс, дечынетшатыс<br/> | ||
Po+PxSg3 дечынже<br/> | Po + PxSg3 дечынже<br/> | ||
Po+PxSg3+K дечынжак, дечынжат, дечынжыс, дечынжакыс, дечынжатыс<br/> | Po + PxSg3 + K дечынжак, дечынжат, дечынжыс, дечынжакыс, дечынжатыс<br/> | ||
Po+PxPl1 дечынна<br/> | Po + PxPl1 дечынна<br/> | ||
Po+PxPl1+K дечыннаак, дечыннаат, дечыннас, дечыннаакыс, дечыннаатыс<br/> | Po + PxPl1 + K дечыннаак, дечыннаат, дечыннас, дечыннаакыс, дечыннаатыс<br/> | ||
Po+PxPl1+Der/же дечыннаже<br/> | Po + PxPl1 + Der/же дечыннаже<br/> | ||
Po+PxPl1+Der/же+K дечыннажак, дечыннажат, дечыннажыс, дечыннажакыс, дечыннажатыс<br/> | Po + PxPl1 + Der/же + K дечыннажак, дечыннажат, дечыннажыс, дечыннажакыс, дечыннажатыс<br/> | ||
Po+PxPl2 дечында<br/> | Po + PxPl2 дечында<br/> | ||
Po+PxPl2+K дечындаак, дечындаат, дечындас, дечындаакыс, дечындаатыс<br/> | Po + PxPl2 + K дечындаак, дечындаат, дечындас, дечындаакыс, дечындаатыс<br/> | ||
Po+PxPl2+Der/же дечындаже<br/> | Po + PxPl2 + Der/же дечындаже<br/> | ||
Po+PxPl2+Der/же+K дечындажак, дечындажат, дечындажыс, дечындажакыс, дечындажатыс<br/> | Po + PxPl2 + Der/же + K дечындажак, дечындажат, дечындажыс, дечындажакыс, дечындажатыс<br/> | ||
Po+PxPl3 дечынышт<br/> | Po + PxPl3 дечынышт<br/> | ||
Po+PxPl3+K дечыныштак, дечыныштат, дечыныштыс, дечыныштакыс, дечыныштатыс<br/> | Po + PxPl3 + K дечыныштак, дечыныштат, дечыныштыс, дечыныштакыс, дечыныштатыс<br/> | ||
Po+PxPl3+Der/же дечыныштше<br/> | Po + PxPl3 + Der/же дечыныштше<br/> | ||
Po+PxPl3+Der/же+K дечыныштшак, дечыныштшат, дечыныштшыс, дечыныштшакыс, дечыныштшатыс | Po + PxPl3 + Der/же + K дечыныштшак, дечыныштшат, дечыныштшыс, дечыныштшакыс, дечыныштшатыс | ||
Для придания дополнительного оттенка или усиления признака словосочетанию используется суффикс '''-рак''': | Для придания дополнительного оттенка или усиления признака словосочетанию используется суффикс '''-рак''': | ||
Po гай<br/> | Po гай<br/> | ||
Po+Der/рак гайрак<br/> | Po + Der/рак гайрак<br/> | ||
Также может принимать категорию числа: | Также может принимать категорию числа: | ||
Po+Pl гай-влак | Po + Pl гай-влак | ||
И изменяться по парадигме существительного. | И изменяться по парадигме существительного. |
Версия от 13:10, 23 февраля 2016
Неизменяемые части речи
Союзы (ушем мут, conjunction): сочинительные (CC) и подчинительные (CS), междометия (междометий, interjection), подражательные слова (оҥартыш мут, imitative words) и частицы (частице, particle) в марийском языке не изменяются.
Теги:
- Conj - союз;
- CC - сочинительный союз;
- CS - подчинительный союз;
- Interj - местоимение;
- Imitat - подражательные слова;
- Pcle - частица.
Примечание: Подражательные слова могут использоваться для образования других частей речи: глаголов, существительных, прилагательных, наречий и т.д.
Образование других частей речи:
-ес:
Imitat + Der/ес --> N: мычыр-мӧчыр - мӧчырес, лытыр-лӧтыр - лӧтырес, лыптыр-лоптыр - лоптырес
-ын:
Imitat + Der/ын --> Adv: чорик - чорикын, сырвык-сорвык - сырвык-сорвыкын, йылде-йолдо - йылде-йолдын.
Частицы -с (-ыс), -ат, -ак
Усилительные эмоционально-экспрессивные частицы -с (-ыс), -ат, -ак могут присоединяться ко всем формам слов, кроме союзов, междометий, подражательных слов и частиц.
Также, частицы -с (-ыс), -ат, -ак не используются с модально-волевыми (таратыме) частицами: -я, -ян. Например, тол-я, тол-ян, толза-я, толза-ян.
Если словоформа заканчивается на "ь, й", то в частицах -ат, -ак "а" переходит в "я": ь + ак = як, й + ак = як, ь + ак = як, й + ак = як, ь + ат = ят, й + ат = ят, ь + ат = ят, й + ат = ят.
Если словоформа заканчивается на ударную гласную, то используется частица -с: á + с = ас, é + с = ес.
Если словоформа заканчивается на безударную гласную, то используется частица -ыс: е + ыс = ыс: например, толмешкыс; также как с частицами -ак, -ат - безударная гласная выпадает: например, толмешкак, толмешкат.
Также, после частиц -ак, -ат может использоваться частица -ыс: например, каетакыс, каетатыс.
В дальнейшем присоединение частиц -с (-ыс), -ат, -ак для удобства будем показывать как блок K:
K:
+Clt/ак
+Clt/ат
+Clt/ыс
+Clt/ак+Clt/ыс
+Clt/ат+Clt/ыс
Послелоги
Послелоги (почеш мут, postposition) в марийском языке, могут принимать категорию притяжательности:
Po дечын
Po + K дечынак, дечынат, дечыныс, дечынакыс, дечынатыс
Po + PxSg1 дечынем
Po + PxSg1 + K дечынемак, дечынемат, дечынемыс, дечынемакыс, дечынематыс
Po + PxSg1 + Der/же дечынемже
Po + PxSg1 + Der/же + K дечынемжак, дечынемжат, дечынемжыс, дечынемжакыс, дечынемжатыс
Po + PxSg2 дечынет
Po + PxSg2 + K дечынетак, дечынетат, дечынетыс, дечынетакыс, дечынетатыс
Po + PxSg2 + Der/же дечынетше
Po + PxSg2 + Der/же + K дечынетшак, дечынетшат, дечынетшыс, дечынетшакыс, дечынетшатыс
Po + PxSg3 дечынже
Po + PxSg3 + K дечынжак, дечынжат, дечынжыс, дечынжакыс, дечынжатыс
Po + PxPl1 дечынна
Po + PxPl1 + K дечыннаак, дечыннаат, дечыннас, дечыннаакыс, дечыннаатыс
Po + PxPl1 + Der/же дечыннаже
Po + PxPl1 + Der/же + K дечыннажак, дечыннажат, дечыннажыс, дечыннажакыс, дечыннажатыс
Po + PxPl2 дечында
Po + PxPl2 + K дечындаак, дечындаат, дечындас, дечындаакыс, дечындаатыс
Po + PxPl2 + Der/же дечындаже
Po + PxPl2 + Der/же + K дечындажак, дечындажат, дечындажыс, дечындажакыс, дечындажатыс
Po + PxPl3 дечынышт
Po + PxPl3 + K дечыныштак, дечыныштат, дечыныштыс, дечыныштакыс, дечыныштатыс
Po + PxPl3 + Der/же дечыныштше
Po + PxPl3 + Der/же + K дечыныштшак, дечыныштшат, дечыныштшыс, дечыныштшакыс, дечыныштшатыс
Для придания дополнительного оттенка или усиления признака словосочетанию используется суффикс -рак:
Po гай
Po + Der/рак гайрак
Также может принимать категорию числа:
Po + Pl гай-влак
И изменяться по парадигме существительного.
Так как категорию притяжательности принимают и другие части речи, поэтому для удобства при дальнейшем описании парадигм обозначим его в виде отдельного блока Poss:
Poss:
+PxSg1 -м (-ем, -эм)
+PxSg1+Der/же -мже (-емже, -эмже)
+PxSg2 -т (-ет, -эт)
+PxSg2+Der/же -тше (-етше, -этше)
+PxSg3 же (-жо, -жӧ), -ыже (-ыжо, -ыжӧ), -ше (-шо, -шӧ)
+PxPl1 -на
+PxPl1+Der/же -наже
+PxPl2 -да
+PxPl2+Der/же -даже
+PxPl3 -шт (-ышт)
+PxPl3+Der/же -штше (-штшо, -штшӧ), -ыштше (-ыштшо, -ыштшӧ)
После гласных и сонорных согласных: л, ль, м, н, нь, ҥ, й, р, рь в PxSg3 и Der/же используется суффикс: -же (-жо, -жӧ), после согласного ш: -ыже (-ыжо, -ыжӧ), а после других согласных: -ше (-шо, -шӧ). Окончание -е, -о, -ӧ зависит от того, куда падает ударение в слове:
- при ударных о, у, ю, ё - -о;
- при ударных ӧ, ӱ - -ӧ;
- при ударных а, е, и, ы, э, я - -е.
Наречия
По своему значению наречия (наречий, adverb) подразделяются на несколько групп. Качественные наречия прибавлением суффикса -рак образуют сравнительную степень. В основном, наречия места имеют категорю притяжательности.
Adv лишке
Adv+K лишкак, лишкат, лишкыс, лишкакыс, лишкатыс
Adv+Der/рак лишкырак
Adv+Der/рак+K лишкыракак, лишкыракат, лишкыракыс, лишкыракакыс, лишкыракатыс
Adv+Poss лишкем, лишкет, лишкыже, лишкына, лишкыда, лишкышт, ...
Adv+Poss+K лишкемак, лишкемат, лишкемыс, лишкемакыс, лишкематыс, ...
Также, из одного наречия образовываются другие с помощью суффиксов:
-сек:
Adv шаҥге, ожно
Adv+Der/сек шаҥгысек, ожсек
-лан:
Adv таче, эрла
Adv+Der/лан тачылан, эрлалан
-ште:
Adv кенета, икана
Adv+Der/ште кенеташте, иканаште
-ш, -еш:
Adv таче, кызыт
Adv+Der/еш тачеш, кызытеш
-шке:
Adv марла, рушла
Adv+Der/шке марлашке, рушлашке
Имя существительное
По отдельной парадигме склоняются слова, заканчивающиеся на -йымал (-ымал), -мбал (-бал), -вал:
N+Nom олымбал
N+Gen олымбалын
N+Dat олымбаллан
N+Acc олымбалым
N+Cmp олымбалла
N+Com олымбалге
N+Ine олымбалне
N+Ill олымбаке
N+Lat олымбалан
N+Abe олымбалде
N+Egr олымбач(ын)
где Egr - отдалительный падеж - egressive - эгрессив - отвечает на вопрос кушечын? «откуда»? В остальных случаях данный падеж не употребляется, а только:
- Nom - именительный падеж - nominative - отвечает на вопросы кӧ?, мо? «кто»?, «что»?
- Gen - родительный падеж - genitive - отвечает на вопросы кӧн?, мон? «кого?», «чего?», «у кого?», «у чего?»
- Dat - дательный падеж - dative - отвечает на вопросы кӧлан?, молан? «кому?», «чему?»
- Acc - винительный падеж - accusative - отвечает на вопросы кӧм?, мом? «кого?», «что?»
- Cmp - сравнительный падеж - comparative - отвечает на вопросы кӧла?, мола? «подобно кому?, чему?»
- Com - совместный падеж - comitative - отвечает на вопросы кӧге?, моге? «совместно с кем?, с чем?»
- Ine - местный падеж - inessive - отвечает на вопрос кушто? «где?»
- Ill - направительный падеж - illative - отвечает на вопрос кушко? «куда?»
- Lat - обстоятельственный падеж - lative - отвечает на вопрос кушан? «где»?
- Abe - лишительный падеж - abessive - отвечает на вопрос кӧ деч посна? мо деч посна? «без кого, без чего?»
N+Sg+Nom ола, пасу, мучаш
N+Sg+Gen олан, пасун, мучашын
N+Sg+Dat олалан, пасулан, мучашлан
N+Sg+Acc олам, пасум, мучашым
N+Sg+Cmp олала, пасула, мучашла
N+Sg+Com олаге, пасуге, мучашге
N+Sg+Ine олаште, пасушто, мучаште
N+Sg+Ill олаш, олашке, олашкыла, пасуш, пасушко, пасушкыла, мучашке, мучашышке, мучашкыла
N+Sg+Lat олаэш, пасуэш, мучашеш
N+Sg+Abe оладе, пасуде, мучашде
Склонение во множественном числе:
-влак, -шамыч:
N+Pl+Nom ава-влак, ава-шамыч
N+Pl+Gen ава-влакын, ава-шамычын
N+Pl+Dat ава-влаклан, ава-шамычлан
N+Pl+Acc ава-влакым, ава-шамычым
N+Pl+Cmp ава-влакла, ава-шамычла
N+Pl+Com ава-влакге, ава-шамычге
N+Pl+Ine ава-влакыште, ава-шамычыште # не употребляется
N+Pl+Ill ава-влакышке, ава-шамычышке # не употребляется
N+Pl+Lat ава-влакеш, ава-шамычеш # не употребляется
N+Pl+Abe ава-влакде, ава-шамычде
-мыт:
N+AssocPl+Nom авамыт
N+AssocPl+Gen авамытын
N+AssocPl+Dat авамытлан
N+AssocPl+Acc авамытым
N+AssocPl+Cmp авамытла
N+AssocPl+Com авамытге
N+AssocPl+Ine авамытыште # не употребляется
N+AssocPl+Ill авамытышке # не употребляется
N+AssocPl+Lat авамытеш # не употребляется
N+AssocPl+Abe авамытде
-ла:
N+AssocPl+Nom: олала, лакыла
N+AssocPl+Gen: олалан, лакылан # не употребляется
N+AssocPl+Dat: олалалан, лакылалан # не употребляется
N+AssocPl+Acc: олалам, лакылам
N+AssocPl+Cmp: олалала, лакылала # не употребляется
N+AssocPl+Com: олалаге, лакылаге
N+AssocPl+Ine: олалаште, лакылаште
N+AssocPl+Ill: олалашке, лакылашке
N+AssocPl+Lat: олалаш, лакылаш
N+AssocPl+Abe: олаладе, лакыладе # не употребляется
Образование существительного от другого существительного с помощью суффиксов:
-зе (-зо, -зӧ):
N+Der/зе ече - ечызе, тӱмыр - тӱмырзӧ, шӱвыр - шӱвырзӧ, кӱзле - кӱслезе, кол - колызо, чыпта - чыптазе, поҥго - поҥгызо, чодыра - чодыразе, орва - орвазе, ула - улазе, пакча - пакзаче, сонар - сонарзе, сату - сатузо, янда - яндазе, кокла - коклазе, кумыл - кумылзо, йылме - йылмызе, ой - ойзо, пычал - пычалзе, йомак - йомакзе, йола - йолазе, ӱчӧ - ӱчызе, паша - пашазе, амал - амалзе, ю - юзо
-че (-чо, -чӧ):
N+Der/че кӱту - кӱтӱчӧ, гармонь - гармоньчо, паша - пашаче, шоя - шояче, мыскара - мыскараче, кевыт - кевытче, мужаҥ - мужаҥче, алак - алакче, тартма - тартмаче, кнага - кнагаче
-ешке:
N+Der/ешке йол - йолешке, имнье -имнешке, тер - терешке, туйо - туешке
-ньӧ:
N+Der/ньӧ чӱчӱ - чӱчӱньӧ
-зак:
N+Der/зак кумыл - кумылзак
-н, -ов, -ев, -ова, -ева, -ский, -ская, -ин, -ина, -ович, -евич, -овна, -ева, -ыч, -ычна:
N+Der/н Чавай - Чавайн, Элексей - Элексейн, Лекай - Лекайн
N+Der/ов Шумат - Шуматов
N+Der/ев Сапай - Сапаев
N+Der/ский пӱнчер - Пӱнчерский, ломбер - Ломберский
N+Der/ыч Шумат - Шуматыч
N+Der/ычна Шумат - Шуматычна
-эр (-ер):
N+Der/эр куэ - куэр, тумо - тумер, пӱнчӧ - пӱнчер, кож - кожер, шопке - шопкер, писте - пистер, шоло - шолер, нулго - нулгер, нолго - нолгер, нӧлпӧ - нӧлпер, пызле - пызлер, ломбо - ломбер, шертне - шертнер, вондо - вондер, шоптырвондо - шоптырвондер, шуанвондо - шуанвондер, поланвондо - поланвондер, шудо - шудер, нуж - нужер, сад - садер, укш -укшер, ото - отер, мут - мутер
-ла:
N+Der/ла шӱгар - шӱгарла, кож - кожла
-лык:
N+Der/лык нер - нерлык, шинча - шинчалык, чыра - чыралык, шудо - шудылык, пидыш - пидышлык, сокта - сокталык, кӱчызӧ - кӱчызылык, ӱчызӧ - ӱчызылык
-ык:
N+Der/ык лӱмӧ - лӱмык, пеле - пелык
-ка:
N+Der/ка кури - курика, сомыл - сомылка, ӱмыл - ӱмылка
-ак:
N+Der/ак вол - волак
-ерме:
N+Der/ерме пӱкш - пӱкшерме
-дер:
N+Der/дер ате - атыдер
-й:
N+Der/й ава - авай, ача - ачай, ака - акай
-ем (-эм):
N+Der/ем алаша - алашаем, Орина - Оринаем, ваче - вачеем
-уш (-юш), -ук (-юк), -у (-ю):
N+Der/уш Лида - Лидуш, Ана - Ануш, Ваня - Ванюш
N+Der/ук Лида - Лидук, Ана - Анук, Ваня - Ванюк
N+Der/у Оля - Олю, Маня - Маню
-аш (-яш):
N+Der/аш шольо - шольаш, эрге - эргаш
-ндай, -вай, -кай, -яй:
N+Der/ндай кува - кувандай
N+Der/вай эрге - эргывай
N+Der/кай шольо - шольыкай
N+Der/яй шольо - шоляй
для придания дополнительного оттенка:
-рак:
N+Der/рак кува - куварак, оръеҥ - оръеҥрак, ийышке - ийыгкырак, шагатлан - шагатланрак, ньога - ньогарак, кас - касырак, лук - лукышкырак, саҥга - саҥгашкырак, чоҥга - чоҥгашкырак